پرۆسێسا ناسنامه‌يێ
محسن ئۆسمان ـــ به‌رلين
ـــ پشكا ئێكێ ـــ
خوەناسکرن/ مرۆڤ وەک تێکستەکێ راڤەکرنێ
ل گۆر گۆتلۆپ فرێگە ــ Gottlop Frege، “ناسنامە ناهێتە پێناسەکرن، هەر نەپێناسەکرنا ناسنامه‌يێ ب خوە ژی ناسنامەیە، چونکو ناسنامە تێگەهەکێ ئۆنتۆلۆگیە، شیانێن هەڤيڤه‌ندیێن خوەگونجاندنێ دگەل تەڤ گۆتارێن ئێپیستیمۆلۆگی هەیە”([1]). هەروها چاخێ سۆکرات گۆتی: “خوە ناس بکە!” هنگی پتر چوارچۆڤێن ناسنامه‌يێ دەسنیشانکرن. ژ هێلا دیرۆکێ‌ڤە، پەیدابوونا هزرا تۆتەم/ تۆتەمیزمێ ب خوە، دەسپێکا هزرا ناسنامه‌يێ و خوەنیاسینێ‌یە. ناسنامە وەک بەرهەمێ دیرۆکێ بوونەوەرەکێ دینامیکيیە، کو هەرتم ل بەر گوهەڕینايە، ئانکو چەوا هەر تشت ل بەر گوهەڕینايە، وسا ژی دڤێت ناسنامە ژ نووڤە بهێتە پێناسەکرن.
| ئیرۆ هەڤڕکی د ناڤبەرا “ئازادی و ناسنامه‌يێ” دایە، چونکو سێکولار ئازادیيێ دژی ناسنامه‌يێ ب کار دئینن و سەلەفی ژی ناسنامه‌يێ دژی ئازادیيێ ب کار دئینن. |
گەلۆ مرۆڤی ب پلا یەکێ، پێدڤی ب ئازادی یان ناسنامه‌يێ‌یە؟ ئەرێ مرۆڤ دکاریت هلگرێ ناسنامه‌يه‌كێ بیت، بەری خوە ناس بکەت؟ گەلۆ مرۆڤ دکاریت د خوەیاتيیەکا بێ ناسنامە دا هزر بکەت؟ تا مرۆڤ وەک خوەیاتی ئازاد نەبیت، مرۆڤی ناسنامه‌يه‌كا ئازاد نابیت، تا مرۆڤ وەک بوون ئازاد نەبیت، مرۆڤ نکاریت د چ هێلێن دی دا ئازاد بیت. راستە ئازادی ل سەر دلینیێ ئاڤا نابیت، بەلێ دیسان مە هێشتا سینۆرێن دلینی و ئازادیيێ، ژێکجودا نەکرینە، ئانکو مە هەرتم هزرا ناسنامه‌يێ، بەری یا ئازادیيێ کریە. ئیرۆ هەڤڕکی د ناڤبەرا “ئازادی و ناسنامه‌يێ” دایە، چونکو سێکولار ئازادیيێ دژی ناسنامه‌يێ ب کار دئینن و سەلەفی ژی ناسنامه‌يێ دژی ئازادیيێ ب کار دئینن، ژ بەر هندێ ژی، نکارین واتەیێ بدەینە بوونا خوە.
دوئالیزما “خوەیاتیا بێ ناسنامە” و “ناسنامه‌يا بێ خوەیاتی” ئەم تەڤلیهەڤ کرینە، ئەڤ ئاخا خلۆلە بوویە بنگەهێ هزرا دامەزراندنا نەتەوە و دەولەتبوونێ. ڤێ رەوشێ ب گەلەمپەری، کولتور و ناسنامه‌يا “دەولەت”ێ ل نک مە زەلال نەکر، چونکو مە نکاریە یان مە کار بۆ نەکریە، داکو ئەم بکارین ژ “گرێدانا خوینێ”، دەربازی “گرێدانا ئاخێ/ ئەردی” ببین.
پرسیارا گرینگ ل ڤێرێ، مە کەنگی پێدڤی ب “ناسنامە، تایبەتمەندی، رەسەناتی، خوەیاتی، خوەری و کەلەپووری” هەیە؟ ناسنامە ب رێکا زمانی، ژێیاتيیەکا هەڤپارا د ناڤبەرا مرۆڤی و بوونێ دایە. ل گۆر هایدیگەر ژی ناسنامە پرسا بوونێ‌یە، چونکو ژێیاتیەکا هەڤبەش د ناڤبەرا “هزر و بوون”ێ دا هەیە. ئێدی ناسنامە ژ خوەیاتيیا مرۆڤی، دەربازی تشتان/ یێ دی بوویە، مینا ئەڤینا مرۆڤی بۆ دلبەرێ/ خوەداڤەندی، سینۆرێن ناسنامه‌يا مرۆڤی بەرین کریە. ناسنامە بێی هشمەندیا ب خوەیاتیێ، ناهێتە ژیانێ.
ئەگەر مرۆڤ بپرسیت، گەلۆ تو بێژی، ناسنامە ئەگەرێ ڤێ ئەڤینا ڤەگەڕیانا مرۆڤی بۆ زێدێ باڤوکالان بیت؟ یان گەلۆ تو بێژی ڤەگەڕیان بۆ کەڤنەشۆپ و جهێن کالان، دلینی، بیرئانین، خوەریاتی و نەگڤراندنا دگەل کەش و جهێ نوویە یان ژی ترسا کەڤنارا چارەنڤیسیە؟ پا ئەگەر هۆسا بیت، ئەرێ چ ئەگەرێن ئۆنتۆلۆگی ل پشت هەنە؟ دیارە ئەگەرێ ڤەگەڕیانێ بۆ داینکا یەکەم، سروشت و شۆپێن ژیانێ، چونکو مرۆڤ دکاریت پتر دگەل ڤان ئەلەمێنتان دەروونێ خوە ئارام بکەت. ئها ئەڤ ئەلەمێنتە دبنە هەڤڕانێ پرسێن سایکۆلۆژی، یاکو ئالۆزیيا نەخشەرێيان و پرسگرێکان ناسنامه‌يان بەرچاڤ دکەت. لەورا ساموئێل هانتینگتۆن ــ Samuel Huntington دبێژیت، جیهان یا بەر ب شەڕەکێ باژاڕڤانی‌ڤە دچیت. د ڤی شەڕی دا بهایێ رەوشەنبیريیا چەڤەنگ، ب خوە سینۆرێ رەوشەنبیریێ د ناڤبەرا باژاڕڤانیيان دایە، کو هەر کەس تەڤلی ڤێ ناسنامه‌يا “ئۆل، زمان، دیرۆک و کەلەپۆرێ رەوشەنبیریێ” دبیتـ ئێدی شەڕەنیخ ل سەر ڤێ ناسنامه‌يا، خوە د “جیهانەکا بلەز/ فیربلیۆ” ددەتە ناسین دا، دبینیت.
دیارە فۆرمێ ناسنامەبوونێ، دوورهێليیا مۆدێرنیزمێ ل گۆڕ واتەیا ولاتی دخەملینیت. ئێدی رەهێن نەتەوەبوونێ، ب پرۆسێسا “خوین، زمان و ناسنامه‌يێ” دەربازبووینە. ئانکو دیاردا نەتەوەبوونێ وەک ریشال، دەما ل خوە گەڕیانێ یان چاخێ مرۆڤی خوە ل ناسنامه‌يێ کریە خوەدان، هنگی بنواشێ نەتەوەبوونێ هاتەدانان. راستە ناسنامه‌يا دێکارت و لۆک، نە د یەک هەلوەستێ وانێ فەلسەفی دا بوو، بەلکو د هەڤ بەرسینگگرتنا گرفتێن هشمەندیا کەڤنارا خەلکێ ئورۆپی دا بوو. هەروها د هێلا فەلسەفێ ژی دا، هەر فیلۆسۆفەکی مۆرا یان ناسنامه‌يا/ نیشانا خوە ل پشت خوە هێلایە(*). هەروها پرسا ناسنامه‌يێ ل نک هێگێل، گرێدایی دوئالیزما “ناسنامە و هزر”ێيه، لەورا ب درێژیا دیرۆکا فەلسەفێ پرسا ناسنامه‌يێ ب ئاوایی ئۆنتۆلۆگی، پتر ژ ئێپیستیمۆلۆگی هاتیە پێشکێش کرن. ئێدی دیرۆکا فەلسەفێ تا سەردەمێ هایدیگەر، گرنگی ب گەردوونی ل سەر کیستێ بوونا مرۆڤی دایە، ئانکو ناسنامه‌يا خوەیاتيیا مرۆڤی، کریە قوربانێ ناسنامه‌يا “ئۆلی، نەتەوەیی و چیناتی”/ گەردوونی. ژ بەر هندێ، هایدیگەر گرێدانەک ئێخستە د ناڤبەرا “ناسنامە و بوونێ” دا. ب ڤێ یەکێ، تێگەهێ ناسنامه‌يێ، د زەڤیێن هزری و فەلسەفی دا ژ دایک بوویە، یاکو ناسنامه‌يێ ژ خوەیاتیيا مرۆڤی دەسپێکری. پاشى ل چەرخێن داویێ/ سەردەمێ مۆدێرنیزمێ و ب تایبەتی ژی پشتی سەرهلدانا تەڤگەرا نەتەوەبوونێ، تێگەهێ خوەیاتیێ دەربازی گەلان بوو. سەرباری ناسنامە و جوداهی/ هایدیگەر، ئەڤ تێگەهشتنە ل سەر جودابوونا سەنتەر و رەخ هاتیيە کرن. ئەگەر پرسەک بهێتە کرن، ئەرێ پێگیری و ناسنامه‌يا مە، د هزر یان د پرۆسێسێ دایە؟ دڤێت مرۆڤ ل سەر ڤێ هەڤکێشێ بڕاوستیت، چونکو ئەم ل سەر پرسێن مەزنێن بوونێ نەڕاوستیاینە، کو گرێدایی ناسنامه‌يێ و پێگیریێ‌نە. ئێدی ناسنامە ب خوە پرۆسێس و رەفتارە، بەری کو ببیتە تێهزرکرن.
ئەرێ رەنگ و روویێ ناسنامه‌يا مە چەوانە؟ مرۆڤ نکاریت مرۆڤبوونا خوە بێی شارەزابوونا دیرۆکێ ناس بکەت. ب ڤێ یەکێ، مرۆڤ ب رێکا زانەبوونا هونەرێ “ئەقل، ئێتیک و سیاسەتێ” دناسیت. راستە مرۆڤی ب رێکا خوەزایی خوەناسکریە، لێ مرۆڤ ب سایا باژاڕڤانی و سڤیلبوونێ پێشداچوویە، بەلێ ئەم هند ژ دیرۆکێ فێرنەبووینە، تێرا هشیاريیا مە یا جڤاکی بکەت. ئەڤێ دوئالیزما هەڤدژ، ئەم راستی “گرفتێن گیانی” کرین. ئها ڤێ هندابوونێ، رووخسارێ ناسنامە و کولتورێ مە داپۆشی.
ئەگەر بنگەهێ ناسنامه‌يێ ژی هەست بن، پا گەلۆ ل ڤێ جیهانا هاڤی و پڕی گەف، دێ مرۆڤی چەوا هەستێن ژێیاتی و بەشداریيێ هەبن؟ مرۆڤێ سەرپێهاتی و سەرهەڤیيا خەباتا مرۆڤاتیيێ ل بەرچاڤ بگریت، دێ زانیت تشتێ نەرێنیيێ تەکنۆلۆژی/ گلۆبالێ کری، نەهێلانا تایبەتمەندی و ناسنامه‌يێ‌یە، چونکو مرۆڤ بێ ناسنامە هاڤی دبیت. ئها ل ڤی چاخی، مرۆڤ د ڤێ جیهانا فرە “رەنگ و دەنگ” دا هندا دبیت، چونکو “خوەیانی، بیانی، سینۆر، لۆکالی و جیهانی”، تەڤ نەمان. لەورا مرۆڤ نکاریت پرسگرێکان فامکرن و راڤەکرنا پێڤەنديیێن ناسنامه‌يێ و چارەنڤیسا گەلان، بێی کو دەسنیشانا ئالاڤێن بکارن ژ ئاستەنگێن هەیی و دەرگرتنێن دیرۆکێ دەرباز بیت، بکەت.
کینە ئەم؟ کینە ئەو؟
کوردینی وەک گرفتێن ناسنامه‌يێ
وەک ئەزموونێن دیرۆکێ بۆ مە بەرچاڤ دکەن، تەڤایا مرۆڤاتيیێ ل بەرسڤا “ناسنامە چیە/ کیمە ئەز ــ کینە ئەم؟” دگه‌ڕیێن. ب ڤێ گرینگيیێ، کەشە تسۆلنێر ــ Pfarrer Zöllner ب رێکا “مەهناما بەرلین ــ Berlinische Motatsschrift”، پرسیارەکێ ژ کانت “رەوشەنگەری چیە/ 1784؟” دکەت. چەوا ڤێ پرسیارا دیرۆکی، هەموو هزرمەند و فیلۆسۆفێن رۆژئاڤا ئینانە بەر دیالۆگ و ل بەرسڤ گەڕیانێ. دڤیا وسا ژی، پرسیارا هزرمەندێ لبنانی شەکیب ئەرسەلان/ 1869 ــ 1946، یاکو ب سایا پەرتووکا خوە “بۆچی ئیسلام پاشڤەما و گەلێن دی پێشکەتن/ 1930؟”([2]) پێشکێشکری، تەڤ هشمەند و هزرمەندێن ئەرەب/ ئیسلامێ ئینابانە بەر گەنگەشە و ل بەرسڤ گەڕیانێ، بەلێ وسا دیارە ئەو پرسیار بەری ژ دایک ببیت، هاتیيە سێداردان. ب هەمان ئەگەر و پاشخانان، نەبەس رەوشەنبیر، هشمەند و سیاسەتمەدارێن کورد، نکارین بەرسڤا پرسیارا “جەگەرخوین/ کیمە ئەز ــ کینە ئەم 1973؟” بدەن، بەلکو نکارین پرسا کانت “رەوشەنگەری چيیە؟” ژی، بگوهەڕنە پرسا “هزر، تەڤگەر، شۆڕش، نەتەوە و دەولەت چيیە؟” ئها ئەڤ جۆرە پرسە،
| دڤێت هشمەندێن کورد، خوە ل بەرسڤا پرسیارا ناسنامه‌يێ “کینە ئەم؟” بکەنە خوەدان، چونکو هێشتا ئەم خولکێ ناسنامه‌يا خوە یا نەتەوەیی ناس ناکەین. |
نەخشەرێکێن جەرگێ پاشەرۆژا مە درێژن. لەورا دیسان دبێژین، دڤێت هشمەندێن کورد، خوە ل بەرسڤا پرسیارا ناسنامه‌يێ “کینە ئەم؟” بکەنە خوەدان، چونکو هێشتا ئەم خولکێ ناسنامه‌يا خوە یا نەتەوەیی ناس ناکەین. ب راستی، مە کوردان نەبەس نکاریە خوە ل چەند پرسیاران “گەل کیە؟/ فیشتە”، بەلکو مە نکاریە بەرسڤا “کورد کینە؟” ژی بدەین!
ب گەلەمپەری، مە نکاريیە ل هەمبەر پرسیارا “کینە ئەم؟” یەکەم وەک سیاسی، ب پڕنسیپا هەڤولاتیبوونێ و دووهەم وەک رەوشەنبیری، ب ناڤەندا خوە یا دلینی، خوە زەلال بکەین. ئانکو راستە مە کاری ب رێکا ناسنامه‌يا رەوشەنبیریێ خەباتا نەتەوەبوونێ بکەین، بەلێ پا مە نکاری ب سایا تێکۆشینا سیاسی، پڕنسیپێن هەڤولاتیبوونێ وەک مافێن تاکی بەردەست بکەین. ئها د ڤان کاودانان دا، “سایکۆلۆژيیا هەڤولاتیيان” هەژار دبیت. لەورا ئەم ل هەمبەر پرسا “کینە ئەم؟” ل سەر ئاستێ تیۆری و پراکتیکی، بێ بەرسڤ ماینە. ئێدی بێی ناسنامه‌يه‌كا گشتی، ئەم نکارین بەرسڤا “کینە ئەم؟” بدەین. پرسا ل ڤێرێ گرنگ، پرسا ناسنامه‌يێ‌یە، گەلۆ د چاخێ گلۆبالێ “کینە ئەم؟” دا، بوونا ناسنامه‌يێ ژ سینۆرێن حەزێ، دەربازی ئەردێ ژیانێ بوویە؟ ئەرێ پا ئەڤ پێشکەتنا تەکنۆلۆژیا وەدکەت، کو جیهان ناسنامه‌يا خوە ژ دەستبدەت؟ یان بێژین، ما گەلۆ ل چاخێ گلۆبالێ، بێی ناڤنیشان و ناسنامه‌يێ، ترسا بوهژینێ نینە؟ هەوا گلۆبالێ، سستی ئێخستيیە پرۆسێسا “ژێیاتی و هەڤولاتیبوون”ێ، لێ دەسەلاتا کوردی نەهات ل چارەیان بگەڕیێت، بەلکو ــ ب ئاوایەکێ یەکسەر یان نە یەکسەر ــ ئەو ژی بوو رێکخوەشکه‌رێ ڤێ پرۆسێسێ. ئانکو ژێیاتی ب خوە ژی، بەرسڤەکا پێشوەختا “کینە ئەم؟”ین، بەلێ ئەڤ رەوشا گلۆبالێ، مە ژ پرۆسێسا ژێیاتيیێ دگوهەڕیتە ناسنامه‌يه‌كا بێ ناڤنیشان، کو ئەڤ نەخشێ ژێیاتیيا بێ ناسنامە مرۆڤی هاڤی دکەت. ب گشتی، ئەم هێشتا راستی پرسا مەزن “کینە ئەم؟” نەهاتینە، ئەڤە ژی مە تەڤلی رەوشەنبیریا دەهمەنی دکەت. ئەرێ گۆتارا کوردی، هلگرێ گرفتێن ناسنامه‌يێ یان واتەیێ‌نە؟ چونکو ئەگەر گلۆبالێ پێکۆلا گەردوونیيا “رەوشەنبیری، بازاڕ، مالبات و گوندی” کر بیت، پا ناسنامه‌يێن نەتەوەیی ل بەر ترسا ژ ناڤچوونێ‌نە. تەکنۆلۆژیا گەهاندن و زانیاریيان، ئەم راستی دوئالیزما “گلۆبال و ناسنامه‌يێ” کرینە، کو ڤێ شۆڕشا راگەهاندنێ، فۆرمەکێ هەڤتەریبێ “جڤاکێن ئەلکترۆنی” سەردەست کر. ئها ل ڤێرێ، پرسگرێکا تێگەهێ “گلۆبال و ناسنامه‌يێ” درست دبیت. ئانکو ل هەمبەر ریتما لەزگینا گلۆبالێ، مرۆڤاتی/ کورد راستی هاڤيیا گیانی هاتینە. دیارە ئەڤ یەکێ ژی، ئالۆزی و دوودلیێ پەیدا دکەت.
دیارە هەردەم پرسا ناسنامه‌يێ، دگەل گرفت و رەوشێن ئالۆز پەیدا دبیت، چونکو “تەڤ پرسێن ل سەر ناسنامه‌يێ ب خوە، هلگرێن گرفتانن، چ نەتەوە پرسان ژ خوە ناکەن کینە ئەم؟ تەنێ ل رەوشێن راستی گرفتان دهێن، نەبن”([3]). ئێدی یێ ل بوونێ بگەڕیێت، ئەو ب خوە ل خوە وەک “کیمە ئەز؟” دگەڕیێت، بەلێ ئەم گەلەک ل سەر پرسیارا “کینە ئەم/ ئەز؟” نەراوستیاینە، کو پرسیارەکا ناسنامه‌يێ و رێنیسانسێ‌یە. ئانکو هەرچەندە “کینە ئەم؟” پرسەکا بوونێ‌یە/ ئۆنتۆلۆگیە، نەخش و سینۆرێن پێناس و ناسنامه‌يا مە دڕێسیت، لێ دیسان هزرمەندێن کورد، خوە ل ماهیيەتا ڤێ پرسیارا ئۆنتۆلۆگی نەکریە خوەدان. دیارە “کینە ئەم؟” پرسەکە راستی ناسنامه‌يا کوردان دهێت. ئێدی بوون بێی پرسێن بوونێ ناهێتە کرن، لەورا ئەڤ ئۆنتۆلۆگیە رێکەکا نوویا تێهزرکرنا گرێدایی پرسیارا “کینە ئەم؟”ین. ئها ب ڤێ رێزانيیێ، ئەم دخوازین پرسا “کینە ئەم”، دەربازی ناڤەندێن بڕیاردانا رۆژئاڤا بکەین! ئەڤ پرسێن دەربازبووین، نەخشێ “بوون، ناسنامە و چارەنڤیسێ” مرۆڤێ کورد درێسن. ئەڤە ئارێشێن کوورن راستی بیردانکێن مە دهێن، چونکو تەڤ پرسگرێکێن راستی مە دهێن، خوە د گرفتێن ناسنامه‌يێ دا دبینن.
| هەرچەندە “کینە ئەم؟” پرسەکا بوونێ‌یە/ ئۆنتۆلۆگیە، نەخش و سینۆرێن پێناس و ناسنامه‌يا مە دڕێسیت، لێ دیسان هزرمەندێن کورد، خوە ل ماهیيەتا ڤێ پرسیارا ئۆنتۆلۆگی نەکریە خوەدان. |
ل رەوش و سەردەمێن کاراکتەر هندا دبیت، پرسا “کیمە ئەز؟” دبیتە “چمە ئەز؟” د ڤان رەوشان دا، تاکێ کورد دگەهیتە باوه‌ريیا بێژیت، “ئەڤە نە دەمێ منە و ئەز ل ڤی جهی ژی هاڤیمە”. ئەڤ مالقبوونا بەرسڤێن کۆجیتۆیا “کیمە ئەز؟” رێکێ ل بەر تاکەکێ ئۆتۆنۆم دگریت. ب ڤێ یەکێ، ناسنامە ڤەژەنی واتەیێن ئەنترۆپۆلۆگی، نەک ئۆنتۆلۆگی یان ئێتیکی.
گەلۆ پا کی دکاریت بەرسڤا پرسێن گرێبەستێن جڤاکا کورد “دێ کیڤە چین” بدەت؟ مخابن تا نوکە، هێشتا پرس و رۆهنیيا نێڕین و پاشەڕۆژا گەلێ کورد، یا تاری و نەدیارە! ئەرێ چما ژ خوە نەپرسین “ئەم ژ کیڤە هاتینە؟” و نەبێژین “ئەم ل کیڤەینە و دێ کیڤە چین؟” ئەگەر مە جاران گۆت بیت “ئەم کینە؟”، بەلێ مە نە دگۆت “ئەو کینە؟”، چونکو مرۆڤ دکاریت ب سایا “ئەو کینە؟”، خوە ژی پتر وەک “ئەم کینە؟” ناس بکەت. ب ڤێ تێگەهشتنێ، ناسنامە د ناڤبەرا ڤێ دوئالیزما “ئەز/ مە” و “یێ دی” دا درست دبیت. مەبەست ژ ڤان هەردوو گۆتنان “پێناسە” و “ئاراستە” کرنە، چونکو ناسنامه‌يا مە یا “سیاسی/ پارتاتی”، نەکەتە د خزمەتا ناسنامه‌يا “نەتەوە/ ئێتنیک”ی دا، بەلکو مخابن بەروپشت هاتەکرن! پرسیار ل ڤێرێ ئەوە، گەلۆ ئەم دکارین ب چ ناسنامە، سەرەدەریێ دگەل یێ دی بکەین؟ دیارە ناسنامه‌يا مە ل سەر کەلەپووری هاتیە ئاڤاکرن، کو هێشتا ل نک مە ناسنامه‌يا “ئۆلی و پارتاتی” ژ ناسنامه‌يا نەتەوەبوونێ خورتترە، دیارە ئەڤە ژی نکاریت ژێیاتیا ولات و هەڤولاتیبوونێ پەیدا بکەت. دیارە ب ڤێ پەروەردە و ئاراستەکرنێ، رەوشەنبیری و شێوازێ سیاسی یێ تاک/ هەڤولاتی ناهێتە درستکرن. ب ئەنجام، بهێزبوونا ڤێ ناسنامه‌يێ، گرێدایی رەخنەیا ئەقلانیيا ڤی کەلەپۆريیە، چونکو کەلەپۆرێ مە یێ لاواز و کاراکتەرێ دی یێ بهێز، مەرجێن هەڤڕکيیێ ئالیسەنگ دکەت.
ل گۆر شرۆڤەکرنێن هێرمێنیوتیکی، ئەڤ دەڤەرە د گرفتێن واتە و چاخێ ئەقلەکێ ئالۆز ڕا دەرباز دبیت، لەورا ئەم ل دەمێ گرفتا واتەیان، ل واتەیێ دگەڕیێين. ئێدی گەلێن پاشڤەڕۆ، نکارن دیاردە و رەفتارێن ژیانا خوە وەک تێکست راڤە بکەن، لەورا ئەم هێشتا خوە وەک تێکستەکێ نەنیاس راڤە دکەین، چونکو مە خوە باش ناسنەکریە. ژ بەر هندێ دبێژین، راستە “ئەز هەمە”، بەلێ پا وەک بوونەوەرەک/ تێکستەک خوە نەناسکری! ئها ل هەمبەر ڤان هەموو گرفتان، واتەیا بوونا من هندابوویە! ئەگەر رەفتارێن مە یێن تیۆری و پراکتیکی وەک تێکستەک نەهێنە راڤەکرن، ئەم نکارین تێکستێن بەرهەمێن رەفتارێن خوە ژی فام بکەین.
ب سەرهەڤ، ئەو جڤاکێن د کاودانێن گرفتێن ناسنامه‌يێ دا دەرباز دبن، گرفتێن خوە پالددەنە پرسگرێکێن رەوشەنبیريیێ، کو وەک زڤڕۆکەکا قۆناغا جيۆ”سیاسی، رەوشەنبیری، ئابۆری و ستراتیژی”، راستی دەرگرتنەکێ دهێن.
| د ڤان سالێن بۆری دا، نە زانایێن کورد، کار ل سەر پڕۆژێن چارەنڤیس کریە و نە ژی هشمەند و رەوشەنبیرێن مە خوەیی پڕۆژێن هزری نە. |
گەلۆ خولکێ ناسنامه‌يێن مە یێن “نەتەوەیی، رەوشەنبیری و نیشتیمانی” چنە؟ راستە دڤیا پشتی سەرهلدانا 1991ێ، تەڤ ناسنامە دەڕێژی چوارچووڤێن نەتەوەیی ببان، لێ مخابن کار ل سەر هشمەندیا جڤاکی/ نەتەوەبوونێ نەهاتەکرن. ب ڤێ ریتمێ، ناسنامە ژی هاتنە گوهەڕین، لێ دیارە کورد نە خوەیی ناسنامەنە. ئێدی یەک ژ ئاڕێشه‌يێن مە یێن ئالۆز، دەسنیشانکرنا ناسنامه‌يا مەیە. راستە دڤێت ئەو ژی بهێتە گۆتن، کو ناسنامە ب خوە، ژ ئەنجامێن گرفت و قەیرانان درست دبیت، بەلێ پا یەک ژ گرفتێن تەڤگەڕێن نەتەوەیێن کوردی، هەژاريیا تیۆری و سەردەستيیا چەکداریيێ بوویە. بنێرە د ڤان سالێن بۆری دا، نە زانایێن کورد، کار ل سەر پڕۆژێن چارەنڤیس کریە و نە ژی هشمەند و رەوشەنبیرێن مە خوەیی پڕۆژێن هزری نە، داکو مل ب ملی هەڤکارێن پڕۆژێن سیاسەتمەداران بن. مخابن ب ڤان پاشخانان، مە نکاريیە دەسنیشانا ناسنامه‌يا خوە یا سیستەمێ ئەقلی، که‌لتۆری و سیاسی بکەین. رەوشەنبیرێن هزران ڤەدگوهێزن و هزر نەکەن، ئەو رەوشەنبیرێن کۆپیکرینە. لەورا کوردان نکاریە، ب هزرکرنێ هەست ب چاخێ خوە بکەن!
ئەگەر مە چ تێهزرکرنێن رۆهن و ئاشکرا ل هەمبەر ژێیاتی و ناسنامه‌يێ نەبن، دێ چەوا کارین ب هشمەندی دەسنیشانا ناسنامه‌يێ کەین؟ دیارە ناسنامە گرێدایی ئاستێ ژێیاتیێ‌یە، کو بلند و نزم دبیت. لەورا مرۆڤ نکاریت ل سەر ناسنامه‌يێ بئاخڤیت، بێی هەست ب ژێیاتی و ناسنامەبوونێ بکەت. دەما مرۆڤ ل بوونا خوە گەڕیای، هنگی هەست و هزرا بنگەهێ ناسنامه‌يێ هاتيیە دانان.
یەک ژ پرسگرێکێن مە، نەبوونا ئێلیتە (بژاره) یا جڤاکی ــ Social Elite یە، کو بکارن مل ب مل دگەل ئێلیتەیێن سیاسی و رەوشەنبیری تاک/ جڤاکێ ئاراستە بکەن. ئێدی ئێلیتە ئەقلێ جڤاكیە، دەما رۆلێ ئێلیتەی نەما، هنگی پەروەردە و ئاراستەکرنا جڤاكی تێک دچیت. ب ئەنجام، ڤێ یەکێ گرفتێن ئێلیتە و پێشەنگيیێ درست کرن. لەورا ژی ئیرۆ جیهان ب تەڤای د قەلسی و گرفتێن سەرکێشی و ئاراستەکرنێ دا دنالیت. بنێرە ل گۆر دیرۆک و سەرپێهاتیێن مرۆڤاتیيێ، “سەرکردە، رەوشەنبیر و ئێلیتە”، سەرکێش و ئاراستەیا خەلکی دکەن، بەلێ ل ولاتێ مە ئەڤ هەرسێ ئالە، بووینە ئاستەنگ و پرسگرێکێن مە. لەورا (ت س ئەلیوت) دبێژیت، دوڕاندنا بریتانیا یا ئێلیتەيی، گەلەک ژ دوڕانا بریتانیا یا یا شەڕی خرابتر بوویە! دیارە هزرێن رەخنەیی، وەک فاکتەرێن ئاڤاکرنا تەڤگەڕ و شۆڕشان ب رەوشەنبیرێن پێشەنگ دهێنەکرن. لەورا نەبوونا رێبەر و رەوشەنبیرێن پێشەنگ، هەرتم فاکتەرێن شکەستنا شۆڕشێن جڤاکی و نەتەوەیی بووینە. ئێدی نەبەس رەوشەنبیری رێبەريیا سیاسيیا جڤاکيیە، بەلکو هشیارکرنە، چونکو ئەگەر گەل هشیار نەبیت، رێبەر ژی پەیدا نابن.
راستە تێگەهێ کوردینیيێ، شێوەيه‌کێ گەلەری وەرگرت، بەلێ سەرهەڤيیا ڤێ پرۆسێسێ، نکاریە ئێلیتەیەکا ل ئاستێ بوویەر و قۆناغان درست بکەت. د قۆناغێن تەڤگەرێن کوردی دا، ژ دەرڤەی دژاتيیا “کورد و ئەرەب”ان، ئێلیتە و رێبەرێن وان چاخان نکارینە ب خواندن و نرخاندنان دیرۆکێ بکەنە پالپشتیيا تەڤگەڕێن کوردی. ئەڤ هەژاریيا نەتەوەبوونێ، دزڤڕیتە لاوازيیا ئێلیتەیا سەرکێشيیا تەڤگەرێن نەتەوەیی دکر، چونکو وان نکاری ب سایا تێگەهێ “کوردینی”، نفشەکێ نەتەوەپەروەر بەرهەم بینن. هەروها راستە ژی، ئەو مۆدێل و تێگەهێن ئێلیتەیا سیاسیا کوردی سەرەدەری دگەل کرن، حەزێن وی چاخی بوون، بەلێ ژ دەرڤەی هێزا دلینی، جهـ و ئاخا ژیانێ ل ڤی واری نەبووینە! بنگەهێ ڤێ رەوشێ ژی، ژ حەزا ئێلیتەیا سیاسی و نەبەرهەڤیا هێزا جڤاکی دهێت، چونکو ئێلیتەیا سیاسيیا کوردی د تەڤ واران دا، بەری کار ل سەر هەر مۆدێل و تێگەهەکی بکەت، دڤیا خەبات ل سەر جڤاکی کربا. ئێدی راستە ئەڤ پرسگرێکە ب خوە ژی، گرێدایی وی چاخی بوو، بەلێ جهـ/ ژینگەهێ مە یێ هنگی نەیێ بەرهەڤبوویە. ئانکو راستە بزاڤ و حەزا ئێلیتەیا سیاسیيا کوردی بۆ سوبەهی بوویە، بەلێ پا شیان، ئاست و حەزا جڤاکی ژی بۆ دوهی بوویە. راستە ئەڤ پرسگرێکە، خوە د گرفتێن جڤاکی دا دبینن، چونکو مە گرفتێن ناسنامه‌يێن “جڤاکی و نەتەوەیی” هەنە. هزرێن مرۆڤێن کورد ژی، دەڕێژێن ڤان گرفتانە، چونکو ئەڤ هزرە د رەوشێن ترسناک و هاڤی دا پەروەردەبووینە. ئێدی مرۆڤێ هاڤی، مرۆڤێ بێ ناسنامەیە، لەورا هەر زوو ئەم سەنت و ئاراستەکرنێن خوە هندا دکەین. ئیرۆ ژی، هێشتا ئەم ل هەمبەر خوە نەناسین و ل خوە ناگەڕیێن، ژ بەر هندێ ژی ئەم ل هەمبەر خوە و یێ دی هاڤینە.
جاران ریهسپی/ ئەقلمەندان، رۆلێ خوە بۆ چارەسەريیا ئاڕێشان و ئاراستەکرنێ ددیت، بەلێ ئیرۆ ئێلیتە/ بژارە، کو هەمان ئەرکێ ریهسپیێن جاران هەیە، تا نوکە رۆلێ خوە نەدیتیە. لەورا دبێژین، دبیت د قۆناغێن جودایێن بزاڤێن کوردی دا، گەلەک رەنگێن ئێلیتەیان پەیدا ببن، لێ ب قەتلازی د ناڤ ڤان ئێلیتەیان دا، پێشەنگ درستبووینە. ژ بەر هندێ، گرفتێن ناسنامه‌يێن “گرۆپ، توێژە و چینان”، کریزێن ئێلیتە و پێشەنگیيێ درست کرینە، لەورا رۆلێ ئاراستەکرنێ هندابوویە. ئێدی دەما هزر، فەلسەفە و رەوشەنبیریێ ئێلیتە و پێشەنگ نەبن، نەچارن خوە دووبارە بكەن یان ژی ژ لاشێ خوە بخوەن! ب ئەنجام، د ناڤ تەڤگەرێن کوردی دا، کادرێن هشمەند نەبووینە، بکارن ببنە پێشەنگێن تەڤگەرێن دوهی و رێبەرێن سیاسەتا ئیرۆ. لەورا تەڤ گوهەڕینێن دەڤەرێ، ل ژێر باندۆرا هێزێن دەرەکی و حەزێن ئێلیتەیا کوردی “سیاسی/ رەوشەنبیری” بووینە. دیارە ئەڤە ژی، هەرتم یەک ژ ئاستەنگێن هشمەندی و خەباتا کوردان بووینە.
| ل كوردستانێ گەلەك پێكۆل هاتنەكرن ئێلیتەیەك ب رێكا كۆمەكا ئەزموونگەريیان “هەلبەست، چیرۆك، شانۆ و شێوەكار” درست ببیت، بەلێ دیسان درست نەبوو. |
ب ئەنجام، رێگريیا پەیدابوونا ئێلیتەی ــ Elite ژی کریە. راستە ل كوردستانێ گەلەك پێكۆل هاتنەكرن ئێلیتەیەك ب رێكا كۆمەكا ئەزموونگەريیان “هەلبەست، چیرۆك، شانۆ و شێوەكار” درست ببیت، بەلێ دیسان درست نەبوو، چونكو ئەڤ ئێلیتا سیاسی و رەوشەنبیری مری ژ دایكبوویە. گرۆڤێن ڤێ گۆتنێ ب خوە ژی، ڤێ ئێلیتەیێ خوە ب دلینيیا نەتەوەی‌ڤە گرت، بەلێ پشتی سەرهلدانا 1991 ێ و كەتنا بلۆكێ سۆسیالیزمێ، داوی ب هیڤیێن ڤێ ئێلیتەیێ هات. دیسان نە كەتنا بلۆكێ رۆژهلات و نە ژی سەرهلدانا بهارا 1991، ڤێ ئێلیتەیی چ هزر و پڕۆژە نەبوون. لەورا ئەڤ هەردوو روودانە، بۆ ڤێ ئێلیتەیێ ژ نشكەكێ ڤەبوون! ژ بەر هندێ، ل ڤان دەڤەران، ل جهێ ئێلیتەیا سیاسی بهێتە درست کرن، سەرۆکێ رزگارکەر دهێتە ئافراندن. ئەڤە ژی ب سایا پارێن گەندەلیيێ، راگەهاندن و ئێلیتەیەکا گەندەل درست دکەن. راستە ئێلیتە و سەرکرده‌يێن گەندەل، ژ ملەتەکێ پاک ناهێنە ژیانێ، بەلکو ژ ژینگەهـ، دیاردە و پرۆسێسا گەندەليیێ بەرهەم دهێن. ئێدی تایبەتمەنديیا هەڤبەشا ڤێ ئەقلی ڤاڤێڕ دکەت، “ئێلیتەیا گەندەلە”([4]). لەورا تۆڕێن ئەنترنێتێ/ جڤاکی و ئاموورێ مۆبائیلان، بووینە ئەلته‌رناتیڤێن بهێزێن مەدیا کلاسیکا دەسەلاتێ و ئێلیتەیا جاران. ب ڤێ یەکێ، یەک ژ ساخلەتێن نووبوون و جڤاکا سڤيل ژی، هەبوونا ئێلیتەیەکا خوەدان شیانە. جڤاکا سڤیل یەک ژ پێکهاتێن جڤاکێن هەڤچەرخە، کو پشتی دەسەلاتا سیاسی و ئێلیتەیا سیاسی دهێت.
ئەگەر مرۆڤ ل دیمەنێن نەرازیبوون و سەرهلدەرێن بهارا ئەرەبی بنێڕیت، گەلەک ب زەلالی گرفتێن “ئێلیتەیا سیاسی/ پێشەنگ، سازیێن جڤاکا سڤیل، مەدیایی، رەوشەنبیری، پارت، سەندیکا و سەرۆک/ رێبەر”، خویا دبن. پێشداچوونا وارێن “ئابۆری، جڤاکی و سیاسی”، رێکخوەشکه‌رێن سەرەکی یێن ئافراندنا ئێلیتەیا بکاریت رێنیشاندەرا جڤاکی بکەت. ئیرۆ ب تایبەتی، رۆلێ ئێلیتەیان گەلەکێ گرنگە، ئێلیتەیێن وارێن ئەلکترۆنی/ گلۆبال، کو کەنال و پەنجەرێن تەڤ کەس و مالانە.
ل رۆژهلاتا ناڤین، ئێلیتەیێن هێزێ وەک کۆدەتایێن لەشکه‌ری، پتر ژ ئێلیتەیێن هزری، فەلسەفی و رەوشەنبیری رۆل دیتيیە. دیارە ئەڤە ژی، ڤەدگەڕیتە هەژاری و لاوازيیا هشمەندیيا جڤاکی، کو رێکێ ل بەر ئێلیتەیا هێزێ خوەش دکەن.
راستە ژی زانکۆ جهێ هەڤنیاس، دیالۆگ و درستکرنا ئێلیتەیانە، بەلێ ئیرۆ ل نک مە زانکۆ ڤی رۆلی نابینن. هەروها ل نک مە هێشتا ئێلیتە ــ Elite ب باشی و گەهشتی درست نەبوویە، داکو بکاریت نۆرمان بۆ خەلکی درست بکەت، راستە ل هندەک دەرفەت و دەلیڤێن دیرۆکێ، خەلک رۆلێ خوە دبینیت، بەلێ پا دڤێت هەرتم ئێلیتە رۆلێ خوە ببینیت. ئەرکێ ئێلیتەی ل شوونا خەلکێ هزر نەکەت، هزر بکەت. ئێدی لاوازيیا رۆلێ ئێلیتەی، گەل رۆلێ ئێلیتەی وەک رەوشەنبیری و سیاسی دبینیت، ژ بەر هندێ، رەوشا مە گەهشتیيە ڤی ئاستێ نوکە ئەم دبینین. تاكو گۆڤكێ دیرۆکێ ژی ئێلیتە هەنە، لێ بەلێ گەلێ كورد ئێلیتە نینن! راستە ئێلیتە ئەزێ هەردەمم، بەلێ پا شۆڕش “ئەزێ ئازاد” ژ جەلەبی جودا دکەت، چونکو جڤاکێن بێ ئێلیتە، جڤاکێن جەلەبن.
بێگومان ئەڤە جۆرە چارەسەريیە ژی، دخوازیتە “تەڤگەرەکا هزری”، کو د سەرپێهاتيیا جیهانێ دا، ب “ئالۆزيیا باژاڕڤانی/ فروید” هاتيیە بناڤکرن. راستە ئەڤ جۆرە سەروبەرە، د ئەنجامێن شەڕێن جیهانێ دا راستی ئورۆپیيان هاتن، بەلێ پا بۆ چارەسەريیان، خەلکی وان روو ل دیرۆکێ کرن.
گەلۆ ناسنامە پرسەکا ئێتیکی یان سیاسیيە؟ پەیڤا ناسنامە/ هویة ب ئەرەبی ژ بنگەهێ خوە ژ “هو/ ئەو”، ب واتەیا خوەدێ هاتيیە داتراشین، بەلێ پا ئیرۆ هەر تشتی ناسنامه‌يا خوە هەیە. تاکو ل گۆر بنواش و ناساندنا (تێگەهێ “هویة”، ژ پەیڤا فارسی “هست” و یۆنانی “ئیستین” هاتیيە، کو ب گشتی ژ واتەیا بوون ددەت/ فارابی)([5])! ئێدی ل ڤان دەڤەران، چونكو تاكێ ئۆتۆنۆم درست نەبوویە، لەورا ناسنامە ب خوە ژی درست نەبوویە. راستە ناسنامە وەک گیانێ کۆمەل و جڤاکێ‌یە، بەلێ پا ئیرۆ پرسا ناسنامه‌يێ، د دەرگەهێن گرفتێن دێمۆکراتی و ژێیاتیێ دا دهێتە پێشکێشکرن. باوه‌ری ب خوە نەبوون و پرسگرێکا دەسنیشانکرنا ناسنامه‌يێ، گەوهەرێ ئارێشێن مە بەرچاڤ دکەت. ئها ل ڤی چاخی، دێمێ ناسنامه‌يا مە یا “نەتەوەیی و سیاسی” پتر دهێتە خویاکرن. ئێدی تاکو ل نک مە ژی، باوه‌ری دەربازی ناسنامه‌يێ نەبیت، جڤاک ناهێتە گوهەڕین. هەروسا مرۆڤ نکاریت ل سەر ڤێ پێڤەندیێ، بێی دەسنیشانا ناسنامه‌يێ بئاخڤیت.
لەورا پرسگرێکێن تەڤگەرێن ئیسلامی ل جڤاکێن رۆژهلاتا ناڤین پێڕادبن، ناسنامه‌يا باوه‌ريیا ئۆلی کریە ئەلترناتیڤێ ناسنامه‌يا هەڤولاتیبوونێ! لەورا ڤێ دەڤەرێ، پرسا ناسنامه‌يێ/ “ئۆل و مەسەب”ان، ئارێشەکا ناڤەندیيا هزرا هەڤولاتیانە. تەڤگەرێن ئیسلامی، گۆتارا ناسنامه‌يێ ب واتەیا دەمێ بۆری ل هەمبەر هزرا ناسنامه‌يا هەڤولاتیبوون د دەولەتێن هەڤچەرخ دا، ددەنە نیاسین. ئەڤە ژی، ب خورتکرنا هەڤولاتیبوون و ژێیاتیێ دهێتەکرن. ل ڤی دەمی ناسنامه‌يا هەڤولاتیبوونێ خویا دبیت، لێ دڤێت ئەو ژی بهێتە گۆتن، تا تاکەکەسی ل رۆژئاڤا پەیدا نەبووی، پێشکەتن د هەموو واران دا پەیدا نەبوو.
[1] – علي أسعد وطفة ـــ إشکالیة الهویة و الانتماء في المجتمعات العربیة المعاصرة ـــ مجموعة/ الهویة و قضایاها في
الوعي العربي المعاصر ـــ مرکز دراسات الوحدة العربیة، ط ،1بیروت ــ لبنان، 2013ص157
* وژدان/ لۆتەر،” “ئەز/ دێکارت،” “هشمەندی/ لۆک”، “خوەیاتی/ کانت،” “گیان/ هێگێل،” “مرۆڤێ بلند/ نیتشە” و”دازاین/ هایدیگەر
[2] – هاشم صالح ـــ من الحداثة الی العولمة/ رحلة في الفکر الغربي و اثرها في الفکر العربی ـــ السعودیة ــ ریاض،
2010. ص159
[3] – قادري أحمد حیدر ـــ الحضور التأریخي و خصوصیتە في الیمن ـــ مجموعة/ الثورة الیمنیة/ الخلفیة و الآفاق ـــ
المرکز العربي للأبحاث و دراسة السیاسات، ط ،1بیروت ــ لبنان، 2012ص60
[4] – سعید الصدیقي ـــ الشعبویة: أبعادها و تأثیراتها السیاسیة/ حوار أجراە معە إدریس الکنبوري ـــ مجلة ذوات،
العدد 47خریف ،2018ص ،76من منشورات موٴمنون بلا حدود. بنێرە مالپەرێ: .www
[5] – علي الطنازفتي ـــ الهویة/ في الفکر السیاسي الإسلامي المعاصر ـــ مکتبة مدبولي، ط ،1القاهرة ـــ مصر، 2014، ص43.
