دێرك باژێره‌كێ ستراتیژيیێ رۆژئاڤایێ کوردستانێيه
ئه‌ياز محه‌مه‌د سه‌ليم هه‌ركى
دێرك باژێره‌كێ ستراتیژیێ رۆژئاڤای كوردستانێ یه و سنوورێ باشوورێ كوردستان و باكوور و رۆژئاڤایێ كوردستانێ پێكڤه گرێدده‌ت، ڕویبارێ دیجله توخیبه د ناڤبه‌را جه‌زیرا بۆتان و ده‌ڤه‌را دێركێ دا، ژ رۆژهه‌ڵاتڤه چیایێ جودى یه ل باكوورێ كوردستانێ ، دێرك ژ ئاليێ كارگێری ڤه گڕێدایی پارێزگه‌ها حه‌سه‌كێ یه و ژێده‌ره‌كێ گرنگێ سامانێن سروشتی و داهاتێ سه‌ره‌كيیێ خه‌ڵكێ رۆژئاڤایێ كوردستانێ یه.
پشتی جه‌نگێ جیهانیێ ئێكێ ل ساڵا 1920، سوریا و رۆژئاڤایێ كوردستانێ ژ ئاليیێ هێزێن فڕه‌نسی ڤه هاته داگیركرن، چه‌ند شه‌ڕ و په‌ڤچوونێن مه‌زن د ناڤبه‌را سوپایێ فڕه‌نسی وشۆڕشگێرێن كورد و عه‌ره‌ب په‌یدابوون، لێ هێزێن كۆلۆنیالی یێن فڕه‌نسی ب سه‌ر راپه‌رین و سه‌رهه‌ڵدانا گه‌لێن سوریا ل ساڵا 1926 سه‌ركه‌فتن، ئه‌ڤ یه‌ك بووه سه‌ده‌م كوهێزێن فڕه‌نسی ل گوندێ( عه‌ین دیوه‌ر)، باره‌گایه‌كێ له‌شكری ئاڤا بكه‌ن، باژێرێ دێركێ یێ ئه‌ڤرۆ ژگونده‌كێ بچووك هاتییه ئاڤاكرن و گه‌شه كر.
ل گۆڕ ژێده‌رێن دیرۆكی ل ساڵا 1928 ێ، پشتی په‌یمانه‌ك د ناڤبه‌را تركیا و فڕه‌نسا دا وب جهئینانا به‌ندێن په‌یمانا (سایكس ـ بیكۆ )، پارچه‌كرنا كوردستانا مه‌زن ده‌ستپێ كر. دێرك ل هه‌رێمه‌كا سه‌ربه‌خۆ دناڤبه‌را تركیا و فڕه‌نسا دا، بوو به‌شه‌ك ژ ده‌وڵه‌تا نوی یا سوریێ. ل هەژدەى تیرمەها ساڵا 1959 ێ دێرك بوويه ناحیه و شاره‌داری تێدا هاتییه ئاڤاكرن، ل رۆژا دامه‌زرانێ ڤه چه‌ند ناڤێن وێ هه‌بوونه وه‌ك دێركا حه‌مكۆ و مالکیە كۆ ئه‌فسه‌ره‌كێ سوری بوو ل ساڵا 1956 هاتییه كوشتن.
| 80 % ێيا خه‌لكێ دێركێ يا رۆژئاڤايێ كوردستانێ كوردن و.. پترييا بيرێن په‌ترۆلێ و به‌رهه‌مێن دى يێن سروشتى ل سنوورێ وێ ناڤچه‌داريێ نه. |
كه‌ڤنه‌شۆپیێن جڤاكی یێن خه‌ڵكێ دێركێ، وه‌كی فولكلۆرو ستران و سترانبێژی و جل وبه‌رگ و چاند وئاخفتن، ب شێوه‌یه‌كێ سه‌ره‌كی بۆتانییه، هه‌روه‌سا خه‌ڵكێ دێركێ هه‌رده‌م گرێدایی ده‌ڤه‌را بۆتان بووینه، ب تایبه‌تی ل ناڤه‌ڕاستا سه‌دێ نوزدێ سه‌رب ده‌سه‌ڵاتا میرنشینا بۆتان و خانه‌دانێن به‌درخانيیان بوون.
ده‌ڤه‌را دێرك ژ دوو هه‌رێمێن به‌رئاڤ و كۆچه‌ران پێكهاتيیه، ل سێ ناحیه و ناوه‌ندا قه‌زا وه‌ك ته‌ل كۆچه‌ر و گركێله‌گێ و چلئاغا، پڕانیا ئاكنجیێن وێ كوردن ب ڕێژا 80%. كو بلندترین ڕێژه‌یا كوردایه ل پارێزگه‌ها حه‌سه‌كێ، ل دویڤ وان ئاشووری و كلدان و ئه‌رمه‌ن وعه‌ره‌ب دهێن، پڕانیا بیرێن په‌ترۆلێ و به‌رهه‌مێن دي یێن سروشتی ل سنوورێ ناڤچه‌داريیا دێركێ یه ل كۆمه‌ڵگه‌ها رۆمێلان و گوندێ سوێدییه.
هۆزێن سه‌ره‌كیێن كو ل هه‌رێما دێرك دژین میرانی، كۆچه‌ر، هه‌سنا، هارۆنا غه‌رزان، عه‌لیكا، ئومه‌ركا، عه‌باسا، ته‌ی، خێركان، كچان وباتوویانه، هه‌روه‌سا دێرك د وارێ چاندنێ وئابۆری و كه‌رتێن جۆراوجۆر دا، چالاكه. ب شێوه‌يه‌‌‌كێ سه‌ره‌كی پشت ب كشتوكاڵی وه‌ك ده‌خلوان و گه‌نمه‌شامی وكارێن ده‌ستی و خودانكرنا ته‌رش و كه‌واڵی دبه‌ستیت.
گرنگترین شوينوارێن دیڕوكی یێن ل ده‌ڤه‌را دێرك، دێرا كه‌ڤنارا سریانی و پرا بافت، كو ژ لایێ رۆمانیيان ڤه ل سه‌ر چه‌مێ دیجله هاتييه ئاڤاكرن، جهێن دی یێن دیڕۆكی كانیا غیدا، ئاشێ حه‌مكۆ، قشڵا فڕه‌نسی و شكه‌فتا زه‌مبیلفرۆش ل قونتارا چیایێ قه‌ره‌چۆغ ل رۆژهه‌ڵاتێ باژێرێ دێرك، هه‌روه‌سا گه‌له‌ك دێر و په‌رستگه‌هێن كه‌ڤنارێن كریستیانان ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ هه‌نه، دێرك ب درێژاهیيا دیرۆكێ باژێڕێ ئاشتی و پێكڤه‌ژیانا د ناڤبه‌را هه‌می ئوڵ و پێكهاته‌یێن جودا بوويه.
| بلندترين چيا ل ده‌ڤه‌را دێركێ چيايێ قه‌ره‌چۆغه كو چیایه‌كێ ڤۆڵكانییه و د ژێده‌رێن دیڕۆكی یێن ئیمپراتۆرییا رۆمانی دا هاتييه به‌حس كرن. |
ل ده‌ڤه‌را دێرك بلنداهيیا هه‌ره به‌رچاڤ چیایێ قه‌ره‌چۆغه، كو چیایه‌كێ ڤۆڵكانییه و د ژێده‌رێن دیڕۆكی یێن ئیمپراتۆرییا رۆمانی دا هاتييه به‌حس كرن. كۆ ژبۆ زێڕه‌ڤانیا له‌شكری و پاراستنا ده‌ڤه‌رێ بكارئینایه. هه‌روه‌سا قۆنتارا چیایێ قه‌ره‌چۆغ ناڤه‌ندا سه‌ره‌كی یا هۆزێن میرانی و كۆچه‌رانه و نێزیكی سه‌د ساڵانه وه‌ك چه‌په‌ره‌ك ژ بۆ پاراستنا خۆه بكاردئینن، ئه‌ڤ چیایه 800 مه‌ترا بڵنده و درێژاهيیا وی نێزیكی 15 كیڵۆمه‌ترانه.
| سالح حه‌يدۆ: باژێرێ دێرك ل ده‌ستپێكا شه‌ڕێ جیهانیێ ئێكه‌م ژئاڵیێ په‌نابه‌رێن كورد و ئاشووریێن ده‌ڤه‌را جه‌زیرا بۆتان ل سه‌رگوندێ حه‌مكۆ هاتییه دامه‌زراندن. |
ده‌ربارێ دێركا حه‌مكۆ، دیروكنڤیسێ دیارێ رۆژئاڤایێ كوردستان ساڵح حه‌یدۆ، ژگۆڤارا بادینان را وها گۆت: باژێرێ دێرك ل ده‌ستپێكا شه‌ڕێ جیهانیێ ئێكه‌م ژئاڵیێ په‌نابه‌رێن كورد و ئاشووریێن ده‌ڤه‌را جه‌زیرا بۆتان ل سه‌رگوندێ حه‌مكۆ هاتییه دامه‌زراندن. كو حه‌مكۆ كورده‌كێ ژ هۆزا هه‌سنا بووه و مه‌لاك وخوه‌دیێ گوندی بوويه. هه‌روه‌سا وان په‌نابه‌ران ژبۆ پاراستنا خۆه كۆچبه‌ری ژێر ده‌سه‌ڵاتا هێزێن فڕه‌نسی كریه. ب تایبه‌تی ده‌مێ كو سوپایێ داگیركه‌رێ فڕه‌نسی ل هه‌رێمێ قشڵه و باره‌گه‌هێن خۆه یێن له‌شكری ئاڤاكرین، هه‌روه‌سا ل چه‌رخێن به‌رێ دێرك هه‌رده‌م ده‌ڤه‌را هه‌ڤبه‌شا كورد و ئاشووریان بووه.
هه‌روه‌سا ئاماژه ب وێیه‌كێ كر، ل سه‌د ساڵا ده‌ربازبووی دێرك جوگرافییه‌كا سنوورییا گڕنك بووه و باندوریا خوه ل ده‌مێ شه‌ڕو شۆڕشێن كوردان ل سه‌ر هه‌موو پارچێن كوردستانێ هه‌بووه. ب تایبه‌ت دگه‌ل بانگه‌وازیيا دامه‌زراندنا ئێكه‌تیا نیشتمانیا كوردستان ل ساڵا 1975ێ، ل شامێ و رۆژئاڤای كوردستانێ و هه‌ڵبوونا ئاگرێ شۆڕشا نوی ب پێشه‌نگی یا هه‌ڤال مام جه‌لال ڕێبه‌رێ بزاڤا رزگاریخوازا گه‌لێ كوردستانێ. پڕانیا هۆزێن ده‌ڤه‌را دێركێ پشته‌ڤانیا خۆه ژ بۆ شۆڕشا كوردستانێ نیشاندان. وه‌ك پڕانيیا پارتێن دی یێن كوردی، ئێكه‌تیا نیشتمانیا كوردستانێ ل ده‌ڤه‌را دێرك و رۆژئاڤایێ كوردستانێ ب گشتی خوه‌دیا شه‌هیدانه. هه‌روه‌سا شۆڕشا نوی ل ده‌ڤه‌را دێركێ ژ بۆ بادینان و هه‌موو كوردستانا باشوور به‌ڵاڤ بووه، دێرك هێلا ڤه‌گوهاستنا چه‌كان و پێشمه‌رگه‌هێن شۆڕشا نوی بووه. ئه‌ڤ ڕه‌وشه هه‌تا سه‌رهه‌ڵدانا گه‌لێ كوردستانێ ل ساڵا 1991 به‌رده‌وام بوو.
