پرۆسێسا ناسنامه‌يێ
محسن ئۆسمان ـــ به‌رلين
ــ پشكا دووێ ـــ
ناسنامە و بیردانک
ئەگەر لۆک ــ Locke تێکهليیا د ناڤبەرا “بیردانک و ناسنامه‌يێ” دا، ب نۆرمێن ناسنامه‌يێ ب ناڤ بکەت، پا گەلۆ چ تێکهلی د ناڤبەرا “بیردانکان و خەیالێ” دا هەیە، کو بهێزکرنا بیردانکان دبیتە خورتبوونا ناسنامه‌يێ؟ ئەو دیاردە و هزرێن، ئەم نکارین راڤە بکەین و تێبگەهین، د پاشەزینکێن بیردانکێن مە دا دەبۆ دبن. دەما ئەڤ بیردانکە راستی شرۆڤەکرن و بەرسڤدانێ دهێن، ئاستێ مە یێ سەختە و هاڤیبوونێ بەرحەتاڤ دبیت. ئێدی “بیردانکێن بریندار و گیانێ تۆلڤەکرنی”، سەردەستی تەڤ هزر و کریارێن مە بوویە، چونکو ئەم هێشتا ل ژێر باندۆرا “بهایێ کینێ” دژین. ئەڤە ژی، “بیردانکێن نەهشيیا هەردەمی” درست دکەت. ب ڤێ تێگەهشتنێ، هەردەم ئەڤ تێگەهشتن و ئەقليیەتە چاخی و دیرۆکا دەڤەرێ بریندار دکەن، ل سەر ڤان تێگەهشتنان، برینا بیردانکان ل هەمبەر پاشەرۆژێ یا ڤەکریە. ب ئەنجام، ئەم ژی مینا پیرپیرۆشکان تەڤنێ ژ ناڤبرنا یێ هەمبەر درێسین. گەلۆ مە بیردانکێن ملپان و بەرین هەنە، بکارن شین و شادیيێن ژیانێ هەمبێز بکەن؟ ب ڤی ئاوایی، ژانێن شەڕ و تراژیدیا د ناڤ گەلان دا، وەک شۆپ و بیردانک بەردەوام دمینن.
| ئەو دیاردە و هزرێن، ئەم نکارین راڤە بکەین و تێبگەهین، د پاشەزینکێن بیردانکێن مە دا دەبۆ دبن. |
پرۆسێسا بیردانکان، هەر ژ دایکبوونا مرۆڤی دەسپێدکەت، چونکو رۆژا یەکێ دەمێ زاڕۆک ژ دایک دبیت و پرۆسێسا ناسنامه‌يا کەسی، سالڤەگەڕ و تۆمارکرنا رێورەسمێن مرنێ، هەموو دکەڤنە خانا بیردانکان، لێ پرۆسێسا بیردانکان وەک “ناسنامه‌يا کەسی”(*)، ژ ئەنجامێ دەولەتێن نوو یێن نەتەوەیی پەیدابوویە، داکو هەر کەس وەک داتا ــ Datei بکەڤیتە بەردەستێ دەسەلاتێ. ئێدی “ناڤ، وێنە، ناڤیش/ ئیمزا ــ واژۆ، تللێدان و دەنگ”، گشت وەک ناسنامە و بیردانک دبنە ناڤنیشانێن کەسی. هەر پرۆسێسا ژ بەرکرن، نڤیسین و پەیدابوونا ئامووران “کۆمپیوتەر و…”، بۆ پاراستنا بیردانکانە و ڤەگێڕان ب خوە ژی، دووبارە زیندیبوونا کەسێن مریە. ئێدی پێگیری و ژێیاتی، ب رێکا ناسنامه‌يێ درست دبن. ناسنامە ب خوە گرێدایی بیردانکانە، ل دەسپێکێ ناڤ د بیرادانکێن مرۆڤی دا دهێتە کۆلان، ژ بۆ هلگرتن و بیرئانینان، مرۆڤ ناڤێن بەرا خوە ل زارۆکان دکەت. ناڤلێنان وەک پاراستنا بیردانکان گرێدایی هشمەندیێ‌یە، ئەڤە ژی بۆ پاراستن و بەردەوامیا بیردانکانە. ب گەلەمپەری، ئەڤ پرۆسێسە دکەڤیتە خانا “ئارشیڤی” و دیرۆک پێ پاخلێن خوە گەرم دکەت. بیردانکێن تاکی بەرهەمێن بیردانکێن جڤاک و دیرۆکێ‌نە، چونکو ناسنامە و بیردانک پرس و بوونەوەرێن فەلسەفی‌نە، خوە د تێهزرکرنێن ناسنامه‌يا نڤیسینێ دا بەرجەستە دکەن. نڤیسین ژی خواندنەکا پرسێن فەلسەفيیە، خوە د دیالۆگەکا هوندری و دەرانيیا تێهزرکرنێ دا دبینیت. نڤیسین د گەوهەرێ خوە دا، پرسێن ناسنامه‌يێ و زمانی هەمبێز دکەت. پرۆسێسا نڤیسینێ ب خوە، پرسێن مەزنێن ناسنامه‌يێ و بیردانکان دبڕیت، کو پرسێن بوون و ژێیاتیا ژیانێ وەک تۆمارکرنا ناڤی د بیردانکێن خەلکی دا سەردەست دکەت. ئێدی بەرپرسیاريیا مرۆڤی بەرامبەر “بیردانک و خوەیاتيیێ”، کو ئەڤە ئالیێ هوندریێ کەساتیيا مرۆڤی ئاڤا دکەن، ئەرکە.
گەلۆ، پشتی دیرۆکێ و ڤەگەڕیانا بەر ب هزر و بیردانکێن کەڤنار ڤە، مرۆڤ چەوا دکاریت، هەڤبەرکرنێ د ناڤبەرا مرۆڤەکێ ل گوندەکێ هێشتا نەبوویە باژاڕ و ل باژاڕەکێ بوویە مێترۆپۆل دا بکەت؟ مرۆڤ ژ خوەجهبوونا جیهانێ، ڤەگەڕی گوندی، کو ئەڤە ژی وەک ئەنجام، دکەڤیتە ئاقارێ نۆستالگیا بیردانکان. ئەرێ ما بارکرنا بیردانکان خەمێن بوونەوەری گران ناکەت، چونکو بیردانک ب خوە دەسەلاتەکا گران ل بوونەوەری دکەت؟ بیردانک ب هەردوو ئالێن خوە یێن ئەرێنی و نەرێنی‌ڤە، باندۆرێ ل سەر مۆرال و هشمەنديیا مرۆڤی دکەن. ئێدی دەما گەل بێ “سەرورێک/ سەروبەر” دبن، کاراکتەرێن لاواز و هاڤی درست دبن. ل ڤی دەمی، “ناسنامه‌يا کەسی و بیردانک” دکەڤنە بەر بوهژینێ و “ناسنامە و کاراکتەر” دهێنە کۆپیکرن. ئەڤ کاراکتەرێ کۆپی، نە خوەدان بڕیارێن خوەجهە، بەلکو کاراکتەرەکێ ئالۆز و دوودلە. ب ڤێ یەکێ، هێشتا مە نکاريیە ژ بن شۆپێن داگیرکرنێ رزگار بین، چونکو ئەڤ شۆپە د کووراتيیا رەوشەنبیری/ کاراکتەرێ “ناسنامە و بیردانکێن” مە دا هاتینە کۆلان. ژ بەر هندێ، ڤێ رەوشێ ناسنامه‌يێن جودایێن سەختە پەیداکرن. جڤاکەکا ب ڤی ئاوایی بهێتە پەروەردە و ئاراستەکرن، دێ چەوا کاریت کاراکتەر و سیاسەتەکا ساخلەم بەرهەمئینیت.
| بیردانک ب هەردوو ئالێن خوە یێن ئەرێنی و نەرێنی‌ڤە، باندۆرێ ل سەر مۆرال و هشمەنديیا مرۆڤی دکەن، ئێدی دەما گەل بێ “سەرورێک/ سەروبەر” دبن، کاراکتەرێن لاواز و هاڤی درست دبن. |
ئێدی دیرۆکا جیهانێ ب خوە، دیرۆکا وەرارا هشیاريیێ بەرڤ ئازادیێ ڤەیە، ئەو هشیاريیا دبیتە گیانێ مرۆڤاتيیێ. ئها ئەڤ کریارە، تەڤلی پێڤاژۆیا دیرۆکێ دبن و ل داويیێ دبنە بیرئانینا تەڤایی، یاکو ماهایانا بودی ــ Buddhismus Mahayana ب “دەبۆیا هشیاريیێ” بناڤکری. ب ڤی ئاوایی، ل رۆژهلاتا ناڤین دەبۆیەکا مەزن يا بیردانکێن گیانی د هەستێن مرۆڤێ ڤێ دەڤەرێ دا خوەجهبووینە و زالی سەر هەموو هزرێن وی بووینە. ئەگەر ئەم نكارین هزران، بێی بیردانك بكەین، پا دڤێت رێگريیا هزرێن دی یێن جودا نەکەین. ئەڤ تێگەهشتنە ژی، رێگريیا “مرۆڤەکێ هاڤی و نە هشیار” دکەت. ئها ل ڤی دەمی، مرۆڤ دبیتە “ئالاڤ و ئاموورێن نە هشیا خوە / هێگێل”. دڤێت ئەم ژی هەموو تشتان مینا خەلکێ “ماکۆندۆ”(*) دووبارە دەسنیشان، ب ناڤ و پێناسە بکەین، داکو خواندنا وێنه‌يێ جڤاکی راست بەرچاڤ ببیت، چونکو رۆلێ رەوشەنبیريیێ د پاراستنا بیردانکان دایە، بیردانک دبنە دەبۆیا دەولەمەندکرنا سوبە.
| ئەم بەحسێ پێشکەتنێ دکەین، بەلێ پا چ ل رەوشتێن کەڤنار و بیردانکێن ڤەمای بکەین. |
هەردەم سەربۆرا مە د هێلا ئەدەب و هونەری دا، پاراستنا بیردانکێن مە یێن کلاسیکە، تەڤگەرا مە یا گیانی پاراستنا بیردانکێن کەڤنارە، ژ بەر هندێ گۆتن و کریار هەڤناگرن. ئەم بەحسێ پێشکەتنێ دکەین، بەلێ پا چ ل رەوشتێن کەڤنار و بیردانکێن ڤەمای بکەین. ئەم ڤی جورێ بیردانکان دپارێزین، چونکو تەڤ وێنه‌يێن ئەفسانی و خەیالی تێدانە و ئۆل پێڤە دهێتە گرێدان. ئێدی فێنۆمێنۆلۆژیا گیانی، بەڤلێ فێنۆمێنۆلۆژیا هشیاريیا رووت يا ژ بیردانکانە، فێنۆمێنۆلۆژی واتەیا هەر دوورهێليیەکێ ژی، مرۆڤ ب رێکا هەست و ئەزموونان هەست پێ بکەت.
تێگەهشتن ب خوە ژی، پرۆسێسەکە د بیردانکێن دیرۆکێ دا گەش دبیت، بەلێ پا کێشە د نێرین و ئاسۆیێن مە یێن تێگەهشتنێ دانە، کو ئەڤ یەکە ئالیسەنگیا هەڤکێشێ دەسنیشان دکەت. بیردانک تێگەهەکێ سۆسیۆلۆگی و فەلسەفیيە، پرسیارا چما بیر بکەین، ژ مە دکەت؟ نرخێن قوربانیێن مە د ناسنامه‌يێن پارتاتی و دەڤەری دا هاتینە زینداکرن، لەورا قوربانێن بێ ناسنامە مان! ئها ل ڤێرێ، بیردانکێن مە بوونە قوربانیيا هشمەنديیا مالبات و پارتان.
| تا سەرهلدانێ، خەلکێ باشوور ب گەرماتی و دلینيیا “کوردینی/ کورداتی” ناسنامه‌يه‌ك ژ خوە ڕا ئاڤاکر بوو، بەلێ پشتی هنگی و ب تایبەتی ژى شەڕێ براکوژيیێ، دەرزەکا مەزن و کوژەک ئێخستە ناڤبەرا پارت و پێکهاتان. |
ئەگەر مرۆڤ خوە ناس نەکەت، نکاریت ل هەمبەر رەوشەنبیريیا شاشا دیرۆکا خوە براوستیت. بنێرە کوردینیيێ ناسنامه‌يا واتەیا هەبوونێ نەبوو، بەلکو وەک کارتەکا سیاسیا دلینی و خاپاندنێ دهاتە/ دهێتە بکارئانین. ئێدی ناسنامه‌يا مە نە د کوردینیێ دایە، بەلکو دڤێت ناسنامه‌يا مە د بەرسینگگرتنا ب هەڤڕا یا دژمن و پرسگرێکێن مە دا بیت. بنێڕە تا سەرهلدانا 1991ێ، خەلکێ باشوور ب گەرماتی و دلینيیا “کوردینی/ کورداتی” ناسنامه‌يه‌ك ژ خوە ڕا ئاڤاکر بوو، بەلێ پشتی هنگی و ب تایبەتی ژی 1994 ێ شەڕێن براکوژی، دەرزەکا مەزن و کوژەک ئێخستە د ناڤبەرا پارت و پێکهاتان دا. لەورا هێدی ــ هێدی حەز، ژێیاتی و دۆز هاتنە بەردان و کوردینی ژی، دەربازی مۆزەخانه‌يا “ناسنامه‌يێن هندا” بوویە. ئەگەر ل هەر قۆناغەكا دیرۆكی، هزر، زمان و ئالاڤێن خوە هەبن. پا قۆناغ و هشمەندیا گەلێ کورد، ل ئاستێ نەتەوەیی نەبوون، لەورا نەبەس مە نکاری تێگەهێ کوردینی، دەربازی پرۆسێسا نەتەوەیی بکەین، بەلکو مە ئەڤ تێگەهە وەک خوە جوداکرنا نەتەوەیێن دی بکارئانی. ل ڤی دەمی، ئەم راستی پرسیار و دیرۆکەکا ب گومان دهێین. لەورا ئیرۆ کورد ژ بەر گرفتێن کوردینی/ نەتەوەبوونێ، د رەوشا گرفتێن ناسنامه‌يێ دا دژین. کورد د هێلا هشمەندیا تیۆریا “کوردینی” دا، وەک ناسنامەيه‌کا رەوشەنبیری و “نەتەوەیی” مینا ناسنامەيه‌کا سیاسی، گەلەک قەلس و لاوازن.
| بەری ئەم هزر د فامکرن و گوهەڕینا رەوشێ دا بکەین، دڤێت مێتۆد و ئالاڤێن خوە یێن نێڕین و سەرەدەريیێ بگوهەڕین. |
ب ڤێ پاشخان و وەرارێ باوه‌ری و ناسنامە لقبوون، چونکو مینا فیلۆسۆفێن ناسنامه‌يێ “هێگێل، هابرماس و ئیدگار مۆران” دبینن، ناسنامە ل گۆر رەوش و دەمان دهێتە گوهەڕین. لەورا دڤێت ئێدی ئەم دووبارە هزر د گەلەک تێگەهان “کورداتی، نەتەوە، دەولەت و ئۆل” دا بکەین. د ڤان دەڤەران دا، کۆمەکا گرفتان “ناسنامە، ژێیاتی، بەشداربوون، پارڤەکرن، رەواتی و هەژاری”، راستی خەلکی دهێن. کێشا مە، خوە د ئارمانجێن سیاسی و رەوشەنبیرێن کورد دا دبینیت، چونکو ئارمانجا وان ناسنامە و خوەیاتیيا خوەیە! ئەگەر دوهی/ جاران خەباتا گەلێ کورد بۆ ناسنامه‌يێ بیت، پا ئیرۆ خەباتا فەروەریيا کوردی، دەربازی هەژمۆن و دەسەلات/ بەرژەڤەندی بوویە، بەلێ دڤێت بەری ئەم هزر د فامکرن و گوهەڕینا رەوشێ دا بکەین، دڤێت مێتۆد و ئالاڤێن خوە یێن نێڕین و سەرەدەريیێ بگوهەڕین. ڤێ ژینگەهێ گرفت و قەیرانێن ناسنامه‌يا “تاک، پارت و فەروەریێ” درست و سەردەستکرن.
وێنە وەک دەبۆیا بیردانکان
| هەبوونا مرۆڤی وەک وێنە د نەبوونا بیردانکێن خەلکی دا دپارێزیت، نەبوونا کەسی وەک هەبوون، د بیردانکان دا دهێتە پاراستن. |
گەلۆ ئیرۆ چ پێناسە و ناسنامە ژ بۆ دانپێدانێ، دکارن دەربازی دوئالیزما “بیرئانین و ژ بیرکرنێ” ببن؟ ئەگەر مرۆڤ ل دەسپێکێ بپرسیت، ما گەلۆ بۆچی مرۆڤ دخوازیت هەر تشتی تۆمار بکەت، ژ بەر ترسا ژ بیرکرنێ‌یە؟ ئەرێ مرۆڤ دخوازیت چ “بیرئانینێن خوەش یان نەخوەش” ژ بیر نەکەت؟ کو هەردوو دکەڤنە کراسێ پاراستنێ/ نە ژ بیرکرنێ. گەلۆ مرۆڤ چەوا دکاریت بیريیا کەسان و بوویەران بێی وێنە بکەت، چونکو وێنە رۆلەکێ سەرەکی، وەک گرێدانا بیرئانینان ب فۆتۆگرافان ڤە، دبینیت؟ ئەرێ بیرئانین ب رێکا چاڤی یان گوهی/ دیتن یان گوهلێبوون دهێتەکرن؟ کەنگی مرۆڤ پرۆسێسا بیرئانین/ بیردانکان، بکاردئینیت و ژ بۆ چ؟ ل سەرکەتن یان داکەتنان، مرۆڤی پتر پێدڤی پێ‌یە؟ گەلۆ بیرئانین یان ژ بیرکرن ب ساناهیترە، مرۆڤ چ و چەوا تشتان وەک بیردانکان دپارێزیت؟ ئەرێ ژ بیرکرن ب خوە، نەهشیيا ب دەم و دیرۆکێ‌یە؟ ب ڤان تەڤ پرسیاران، پێگیری ب ناسنامه‌يێ وەک “جوگرافیا، رەوشەنبیری و سیاسی”، ناسنامه‌يا ئازادیێ مینا ناسنامه‌يا کلیلا ڤەکرنا دەرگەهێ ژ بیرکرنێ ئافراندی‌یە. ب تایبەتی ژی، پراگماتیکا فۆتۆگرافی مرنێ وەک بیردانک بەرهەم دئینیت، دەما فۆتۆگراف پێکۆلێ دکەت، وێنەی مینا بیردانک بپارێزیت. هەبوونا مرۆڤی وەک وێنە د نەبوونا بیردانکێن خەلکی دا دپارێزیت. نەبوونا کەسی وەک هەبوون، د بیردانکان دا دهێتە پاراستن. ئیرۆ سەردەمێ وێنەی و مرنا دوورهێلی‌یە، چونکو ژێدەرێ راستیێ ژ دۆرهێلی، دەربازی وێنەی ب خوە بوویە! ل ڤی دەمی “فۆتۆگراف و مرن” تەڤلیهەڤ دبن، مرۆڤ ژ بوونەوەرەکێ زیندی، دبیتە هه‌لامەتەکێ/ مريیەکێ بچووک. مرۆڤ د ناڤبەرا هلگرتن و پاراستنا مری و زینديیان دا هندا دبیت، چونکو هەبوونا ئۆریگینال دبیتە فۆتۆکۆپی، مرۆڤ وەک بوونەوەر دبیتە متایێ کڕین و فروشتنێ. ئەرێ بیرئانین گرێدایی وێنەیە یان بێژین بیرئانین ئەنجامێ وێنەیە؟ ژ بیرکرن پێدڤیاتیيا مرۆڤيیە و بیرئانین ژی ئەرکێن مرۆڤینە، ئەڤ یەکە ژی مینا وێنە تەڤ دکەڤنە خزمەتا دیرۆکێ. لەورا دبێژین، دەما جیهانا وێنەی گەردوون داگیرکری، هشمەندی و تێگەهشتن د تەڤ واران دا هاتنە گوهەڕین، بەلێ پا گەلێن کو نکارن ڤێ راستيیێ فام بکەن، دێ ل داویيا کاروانێ مرۆڤاتیێ مینن.
دیارە تێگەهشتنا بەرێ یا ژ بەرکرنا تێکستان/ ئایاتێن ئۆلی وەک خێرێ بووینە، لەورا بەرێ “پەرتووکێن ئۆلێن ئیبراهیمی و…”/ بەرهەم ژ بەر خێرا ژبەرکرنێ نەدهاتنە نڤیسین. هەروها فیلۆسۆف و زانایێن “سۆکرات و دیۆگین” بەرێ، ڤەرێژێن خوە نە دنڤیسین، چونکو بەرهەمێن وان وەک پرۆسێسا ژیانێ دهاتنە ب کارئینان، نەکو د ناڤ رووپەلێن پەرتووکان دا دبوونە بەنی.
ئەگەر مرۆڤ ڤەگەڕیتە دیرۆکێ، دێ بینیت تێگەهشتنا بەرێ دڤیا تێکستێن ئۆلی/ پیرۆز ژ بەر بکەن، لەورا پەرتووکێن ئۆلێن ئیبراهیمی، پشتی پێغەمبەران هاتینە نڤیسین، هەروسا پلاتۆنی بەرهەمێ سۆکرات نڤیسی. ئەڤ تێگەهشتن و پرۆسێسە تا چەرخێ ناڤین ژی هەر يا بەردەوامبوو. ئەڤ پرۆسێسا ژ بەرکرنێ، ئەنجامێ سەردەستیا رۆلێ گوهی بوو، لەورا رەوشەنبیريیا مە ژی هێشتا یا گوهيیە، چونکو هێشتا تێکست ب واتەیا خوە یا درست باش جهێ خوە نەگرتیە. ئێدی تێگەهشتنا مە بۆ ژیانێ، ژێدەرێن خوە ژ وارێ پیرۆز/ تابۆ وەردگرن، چونکو مە فاکتەرێن سەلماندنا خوە مینا هزر و باژاڕڤانی نینن.
گەلۆ بیرئانین/ بیردانک، پتر ل خوەشیيا یان نەخوەشيیا رۆلی دبینن؟ هەرتم د روودانێن تراژیدی دا تاک/ گەل، دیسان تراژیدیێن کەڤنار ژی دهێنە بیرا وان، لێ ب پرۆسێسا شاديیێ، مرۆڤ ناڤەگەڕیتە نموونه‌يێن خوەشیێن بەرێ! هەروها مرۆڤ بوویەرێن نەخوەش ژ بیر دکەت، دا ب خوەشی بژیت و بیرئانینان ب بیر دئینیت، دا دگەل یێن دی بژیت. ژ بیرکرن کارەکێ کەسيیە، بەلێ بیرئانین کارەکێ تەڤاییە، کو بیرئانین گرێدایی کەس و جهێن دی‌نە. ب ڤێ یەکێ، بیردانک دەبۆکرنا تەڤ سەرپێهاتیێن کەسی و وەرگرتینە، بیردانک ئەزموون و دیرۆکا کەسيیە، چونکو بیرادنک بەشەکێ ئەقلیە. ئێدی سەرهەڤيیا بیردانکان کەسان/ تاکان، دیرۆک و باژاڕڤانیا گەلان پێ درست دبیت. بنێرە چەوان گرامشی د وان 11 سالێن زیندانێ دا، ژ بەر چاڤدێريیا پۆلیسێن فاشیزم، تەنێ بیردانکێن خوە کرینە ژێدەرێن نڤیسينێ. دیارە بیرئانین شۆڕشەکا دژی ژ بیرکرنێ‌یە، چونکو پرۆسێسا دیرۆکێ ب خوە ژی، دژی تەڤگەرا ژ بیرکرنێ‌یە. ئێدی دانپێدان و بیرئانین، نەدانپێدانا نە ب رابردوی و نە ژی دانپێدانا ب بیرئانینانە، بەلکو دانپێدانا ژ بیرکرنێ‌یە. بۆ راڤەکرنا هەر بوویەرەکێ، پێدڤيیە ئەم ڤەگەڕینە داڤەکرنا بیردانکێن خوە یێن دیرۆکی، چونکو ڤان بیردانکان ب هەردوو ئالێن خوە یێن جڤاکی و سیاسی، باندۆرەکا راستە راست ل سەر ئاڤاکرنا کاراکتەرێ مە هەیە.
| ئەگەر ملەتەکی بیردانک و بیرکرن نەبیت، ئەڤ ملەتە نکاریت هەڤدەميیا ڤی چاخی بیت. |
ئەرێ نەبوونا بیردانکان، گرێدایی نەبوونا خەیالێ‌یە یان ژی بێ ئەختوباريیا ل هەمبەر دوهی‌یە؟ گەلۆ ل ڤێرێ بازەبەرەک، د ناڤبەرا بیردانک و دیرۆکێ دا هەیە؟ ئها ل هەمبەر پرسێن هۆسا، نەهشی د هشيیا مە دا مەلسیيه، لەورا ژ بیرکرنێ بیردانکێن مە داپۆشینە، ئەگەر ملەتەکی بیردانک و بیرکرن نەبیت، ئەڤ ملەتە نکاریت هەڤدەميیا ڤی چاخی بیت. مینا شارلمان ئەلکون ــ Charlemagne Alcuin/ 730 ــ 804 دەسنیشانکری، کو دووبارە سیستەمێ پەروەردێ یێ کەڤن ل ئیمپراتپۆريیا کارولنجی بگوهەڕیت و ل داويیێ بێژیت: “بیردانک خزینا هەر تشتی‌یە”([1]). هەروها دەما مارسێل پرۆست ــ Prost Marcel ژی، رۆمانا خوە یا حەفت بەرگی “گەریان ل دەمێ هندا/ 1905 ــ 1910” نڤیسی، ژ ئەنجامێ قەلسبوونا بیردانکان بوو!
ل رۆژهلاتا ناڤین، دیمەنێن “پاشڤەروویا سیاسی، دەمارگیریا ئۆلی، لاوازیيا ئابۆری، هەژاريیا وەرارێ و به‌لاڤبوونا ئەفسانان”، ل سەر ئەقلێ پرانیا خەلکی زالبوویە. ئەڤێ یەکێ، ترسا ژ گوهەڕینا ریشالی، کو دابڕین و ڤەبڕینەکێ ژ کەلەپوورێ پیرۆز بکەت، چونکو ئەو تشتێن مە باوه‌ری پێ هەین و هەست پێ دکەین، بوونەوەرەکێ دوو روویە، وەک ئەنجام بوونەوەرەکێ تەندرست بەرهەم ناهێت. هەرچەندە ئیرۆ پرۆسێسا ئەفسانێ نەمایە، لێ باوه‌ری و فۆتۆگرافێن ئەفسانێ، هێشتا د ئەقلێ مە یێ نەهش دا دەسەلاتێ دکەن. ئەڤ یەکە ژی، رەڤینەکە ژ هێرشێن وێنەی، کو زالی سەر هەستێن مە دبیت. راستە وێنه‌يێن د ناڤ خوەدیکان دا بۆ دەمەکینە، لێ یا گرنگ وێنە د مەژی دا بهێنە دەبۆکرن. مە چ وێنه‌يێن بهێز هەنە، بکارن ب کووری بکەڤنە هشیاریا تایبەتمەندیا مە یا دیرۆکی، ما گەلۆ ئەڤ یەکە بێی تیهزرکرنێن دیرۆکی دهێتەکرن؟ ل هەمبەر ڤێ پێشکەتنا مەزن يا زالی سەر هەموو دەمارێن مە دبیت، ئەم وەک رەڤین و بەڕەڤانی ڤەدگەڕینە بیردانکێن خوە و دکەینە چەکێ بەرخوەدانێ. گەلەک جاران ل نک مە، بیردانک و هشمەنديیا دیرۆکێ تێکهل دکەن. هەروها د ئەدەبیاتێن رۆژهلاتا ناڤین ژی دا، مرۆڤ ڤان جۆرە فۆرمان “پەیڤێ بێی شیری/ خەنجەرێ، چ واتە نینن”، دبینیت، ب ڤان پاشخانان، که‌لتۆرێ دەمارگیريیێ ل ڤان سەدەیێن داویێ زالبوو.
ئیرۆ جۆرەکێ تاکەکەسی ــ Individuell پەیدابوویە، داردەستێ هەموو بڕیار و قانوونێن هەیی نابیت، چونکو پێکهات و پێناسه‌يا ڤی سەردەمی، دگەل ئەقلێن کەڤن ناگونجن. ئەڤرۆ جورێ سەرەدەريیێ، ب رێکا تەکنۆلۆژیایێ/ سۆسیال مەدیا، رەوشا تێکهلیا کەڤنار گوهەڕی. ئەڤ مێتۆد و بهایێ هەیی، ئەنجامێ پێشکەتنا ئابۆری و تەکنۆلۆژیایه، ژ بەر هندێ ئەڤ نفشە کەتە بەر رەوشەنبیريیا وێنەیا گلۆبالێ، چونکو وەرارا تەکنۆلۆژیایێ جیهانەکا رێکلامان درست کر. راستە هەر ملەتەکی تایبەتمەنديیا خوە هەیە، لێ سەرهەڤیيا تایبەتمەنديیا گەلان نامه‌يا گشتيیا مرۆڤاتيیێ بەرهەڤ دکەن. ب سایا تەکنۆلۆژیا/ کۆمۆنیکاسیۆنێ، تەڤایا گەلێن جیهانێ گوهداريیا هەمان موزیک و ستران دکەن، هەمان کەرستێن خوارنێ و ناڤمالی ب کاردئینن، راستی هەمان نەخوەشی و پەژیک/ نەخوەشیا گیانەوەران/ کۆرۆنا دهێن. بنێڕە ئیرۆ سەرباری یەکبوونا بازاڕا ئابۆری، زمانێ ئنگلیزی و دۆلار ژی وەک دراڤەکێ گشتی، سەردەستی تەڤایا جیهانێ بوویە. ئها ڤێ رەوشێ، ناسنامە و خوەمالیبوونا “موزیک، ستران، ئەدەب و هونەری” ئێخستە بەر مەترسیێ، ل ڤی دەمی رەوشەنبیریەکا بەرخوەر و بێ بیردانک مینا فۆتبۆل پەیدا دبیت، کو ب “رەوشەنبیریەکا ئەلکترۆنی ــ Cyberculture”([2]) یا بێ بنگەهـ دهێتە بناڤکرن. ئەڤی “کەشێ ئەلکترۆنی ــ Cyberspace”، رەوشەنبیریيەکا بێ جهـ/ دەم پەیدا کر، ڤێ رەوشێ مرنا گیانێ شیان، بەرهەمئینان و واتەیێ هلدێران. پێڤاژۆیا مرۆڤاتیيێ د سێ قۆناغان ڕا، مرۆڤێ “ئۆلی، رۆبۆتی و سۆسیال مەدیا” دەربازبوویە..
ل داویێ، مرۆڤ دکاریت بێژیت، مرۆڤێ بێ بیردانک، مینا تولپەکێ گوشتیيێ بێ هزر و بیرە. لەورا ئەڤ لاشە ناکەڤیتە سالۆخدانا پلاتۆن “لاش ــ گۆرستان”ە، کو هەستێن مرۆڤی د گۆڕستانا لاشی دا مەلس دبن. ئێدی بیرئانین دەربڕینێ ژ یێ دی، وەک لاش دکەت. ئەڤ بیرئانینە ژی، گرێدایی جهی وەک جوگرافیانە،
| چونکو ملەتێ مە خوە ل ئارشیڤ و دۆکومێنتان ناکەتە خوەدان، ژ بەر هندێ، پرۆسێسا هونەرێ بیردانکان ل نک مە یێ لاوازە. |
چونکو ل ڤێرێ دیرۆک دکەڤیتە شۆپا بیردانکان. بێگومان ل ڤی چاخی بیرهاتن دکەڤنه سینۆرێن خەیالێ و دیرۆک ژی دبیتە ئامانێ دەمی، لێ دیسان چونکو ملەتێ مە خوە ل ئارشیڤ و دۆکومێنتان ناکەتە خوەدان، ژ بەر هندێ پرۆسێسا هونەرێ بیردانکان ل نک مە یێ لاوازە. مرۆڤ دکاریت ب دەربرینەکا کوردەواری بێژیت، “ملەتەکێ بێ هش و بیرە!” لەورا ئیرۆ ژ هەردەمەکێ دی، فەرترە “هونەرێ بیردانکان” بهێتە بهێزکرن، دا خویاکرنا گرفتێن بیردانکان بەرچاڤ بکەین، نە ب گونجاندنێ، بەلکو ب هشیاريیێ، کو وەک ئەنجام پرۆسێسا ئارشیڤ و بیردانکان دەولەمەند دبن.
* نڤیسەرێ ئەلمان هێرالد ڤاینریش ــ ،Herald Weinrich تێگەهێ “مرۆڤێ بیردانک ــ der
” Gedaechtnismannد پەرتووکا خوە “لێتە د هونەر و رەخنا ژ بیرکرنێ دا ــ Lethe. Kuns und
“1997 /Kritik des Vergessens دا، گەلەک ب باشی ل سەر پرۆسێسا بیردانکان راوستیایە.
* – ماکۆندۆ باژاڕەکێ رۆمانا گابریێل گارسیا مارکیز “سەد سال ژ ڤەدەريیێ/ “1967يە، کو خەلکێ باژاڕی راستی
نەخوەشیا ژ بیرکرنێ دهێن، ئێدی خەلک دەست ب هەوا ناڤنڤیسینا هەر تشتی وەک پێکۆلەکا ل هەمبەر
پرۆسێسا ژ بیرکرنێ، دکەن!
[1] – بول ریکور ـــ الذاکرة، التاریخ، النسیان ــــ ترجمة: د. جورج زیناتي، دار الکتاب الجدید المتحدة، ط 1، بیروت ــ لبنان، 2009ـ ص 113
[2] – د. أحمد زاید ـــ عولمة الحداثة و تفکیک الثقافات الوطنیة ـــ عالم الفکر، العدد1 ،مج32 ،الکویت 16.
