رێنمایيكرن و ئاراستەكرنا مامۆستای د ناڤ پرۆسێسا پەروەردە و فێركرنێ دا
اسماعیل عبدالله حسین مایی
رێنمایيكارێ پەروەردەیی ودەروونناسی
پرۆسێسا فێربوون و فێركرنێ:
وەكی هاتی دیاركرن ژ لایێ زانا و بسپۆر و شارەزایێن دەروونناسی وپەروەردەیی ڤە، ل ناڤ گەلەك ژێدەرادا ئاماژە پێ هاتی دان كو پەروەردە و فێربوون پروسیسەكا بەردەوامە ل گەل ژیانا مروڤی، هەر ژ بوونا مروڤێ دەست پێ د كەت و هەتا مرنا مروڤی ب دوماهیك دهێت. فێركرن كارەكێ بەردەوامە ئێك ژرامانێت وێ درێژە پێدانا كارێ پەروەردێ یە بێ دابران ل هەمی ژیانا مروڤی، ژبەر گەلەك ئەگەران: یا ئێكێ بەربەلاڤ بوونا زانین وزانستی، بەربەلاڤبوونا شورەشا تێكنولوجی و كارڤەدانێت وێ ل سەر گوهورینا پیشەیێن جودا جودا، هەتا وەلێ هاتی ئالوزی كەفتی تێدا. كەسێ ئاسایی نەشێت دگەلدا ب گونجیت یان مروڤێ نەزان ونەشارەزا چاڤدێریا گوهورینا ب كەت. ئەڤێ چەندێ دەزگایێن فێربوون وفێركرنێ یێن نەچاركرین بۆ پێدڤی بوونا زانینێ و ئەنجامدانا مەشق وراهێنانێ یا هەمی كارمەندێن پەروەردە و فێربوونێ بۆ پێشەوازیكرن و زێدەكرنا پێزانین نوهاتی و نوژەنكرنا پێزانینێن خۆ وەك پێدڤی ل ناڤ دەزگایێن پەورەردێدا.
مە ل ڤێرێ دڤێت داكوكیێ ب كەین سەرهندەك كارو ئەرك و رەفتارو سالوخەتێن كو پێدڤیه ل نك ماموستای هەبن ل ژینگەها قوتابخانێ.
كارتێكرنا رولێ ماموستای د رێڤەبەریا پولێدا :
دەمێ ماموستا دپولێدا دگەل قوتابییان روبرو دبیت، دێ رەنگەكێ كارتێكرنا زمانی ونەزمانی دناڤبەرا واندا پەیدا بیت، ئەڤ كارتێكرنە ژئەنجامێ گەنگەشكرن وئاخفتن و پرسیاركرنێ و ب كارئینانا رێكێن فێربوون وفێركرنێ وگەلەكێن دییه، بەلێ شێوازێ كارتێكرنا هەیی ل ناڤ پولێ ب پلا ئێكێ دكەڤیت سەر وێ چەنداتیا ماموستا رێكا ئازادیێ ددەتە قوتابیان كو دەربرینێ ژ هزرو بیرو دەروونێ خۆ ب كەن. دگەل وان هەمی بوچوونێن هەین ئەوێن هەلسەنگاندنا رێڤەبەریا فێركرنا پولێ دكەن، شروڤەكرن و كارتێكرنا زمانی ودەستنیشانكرنا وی شێوازێ كارتێكرنا هەیی ل ناف پولێ و قازانج ژێ وەرگرتن بو پێشڤەبرنا كارێ ماموستایی دڤی بیاڤیدا. سەركەفتن دبوارێ پەروەردێ وفێربوون وفێركرنێدا یا راوەستایە ل سەرماموستای، چونكی ئەو شەنگەستە و بنگەهێ كاریگەرە دڤێ پروسێسێدا، سەرەرایی وان هەمی تشتێن ئەم دبینین ل جیهانێ دبوارێ پێشكەفتنا تێكنولوجیدا. گەلەك ماموستایێن نوهاتی دبوارێ پیشەییدا نەزان و شەرپزەنە، لەورا مە ب فەردیت ماموستا ب زانیت دێ چەوا شێت خۆ ئامادەكەت ب رێكا بەرسڤدانا هندەك پرسیاران وەكی ژێدەران گۆتی:
دێ چەوا ماموستا كونتروڵا پولێ كەت و باشترین رەفتار ب كارئینیت وجهێ رازیبوونێ بیت؟
ماموستا دێ هندەك رێكان گریتە بەر بو كێمكرنا رەفتارێن نەگەتیف ل نك قوتابیان:
1- دەمێ قوتابی هندەك رەفتارێن نەخۆازراو دكەن دناف پولێدا، ماموستای شیانێت هەین چارەسەركەت ب رێكا موژیل كرنا قوتابیان ب هندەك ئەركێن سودبەخش وسەرنجراكێش ڤە، ماموستا دێ ئارمانجا دانێت و كاری دابەشكەت ل سەرقوتابیان ل دویف ئاستێ وان، پاشی دێ قوتابیان پالدەت دا جێ بەجێ كەن، ژبلی ڤێ چەندێ نەشێت وان پالدەت بۆ فێربوونێ.
2- نەبوونا پالدەری ل نك قوتابیان كێشەكا مەزنە ل هەمی دەزگایێن پەروەردێ، دیسان ل نك سەمیان وماموستایان، ل سەر ماموستایی فەرە پالدەری ل نك قوتابیان بلند كەت بو خۆاندنێ، بوچارەسەركرنا وان ئەگەرێن بووینە هوكارێ دوركەفتنا وی ژ فێربوون وفێركرنێ.
3- هندەك قوتابی رەفتارێن نەجوان ونەخۆازراو دكەن بۆ سەرنجراكێشانا ئاگەهیا هەڤالێن خۆ، دا دانپێدانێ ژهەڤالێن خۆ وەربگریت ب رێكا ئەنجامدانا رەفتارێن نەگەتیف. ماموستا دشێت ڤی جورێ رەفتاران كێم كەت ب رێكا دەرفەت دانا رەزامەندیێ بۆ وەرگرتنا ئاگەهداربوونا هەڤالێن رازی، ب رێكا هاندانا وان ل دەرفەتێن سەركەفتنێ د كارێ خۆدا دكەن هەتا چەند دێ یا ب ساناهی بیت، یان ماموستا وی ب كەتە نوێنەرێ پولێ، یان ب كەتە چاڤدێرەكێ گشتی ل قوتابخانێ وپولێ.
4-دارشتنا هندەك بنەمایێن گشتی ل ناف پولێ كو هەمی قوتابی پێگیریێ پێ ب كەن.
5-ماموستا یێ دلوڤان بیت ول هەمان دەمدا یێ خۆدان بریاربیت و باوەری ب خۆ هەبیت.
6- رێكخستا رێكێن كاریگەر د كونترول كرنا پولێ دا، وەكی پشتەڤانیكرنا كونترولا خۆیەتی، ب كارئینانا هێمایان، خۆنزیككرن ل قوتابی، وروژاندنا قوتابی، هاریكاریكرنا بابەتی، بكارئینانا ژپاشڤەبرنێ، نەخشەدانانا پێشەكی، رەخنەگرتن وهاندان، دەستنیشانكرنا چاڤپێكەتنێ دگەلدا0
ماموستایێ نوهاتی دەمێ توشی گرفت وئارێشان دبیت، دێ چەوا روبروبیت وچارەسەركەت ؟
بو بەرسڤدان ل سەرڤێ پرسیارێ دڤێت ماموستا هندەك پرسیاران ژخۆ ب كەت بەری ب چیتە د ناف قوتابیاندا وەكی:
ئەو ئارمانج چیە یامن دڤێت جێ بەجێ كەم دگەل قوتابیێن خۆ؟
سالوخەتێن ڤان قوتابیان چنە ؟
3-كەسایەتیا قوتابی ئەوا كارتێكرنێ دكەتە سەر وانەگوتنا من یا چه‌وایه؟
4-ئەورێك وشێوازێن ئەز دگرمە بەرو ب كاردئینم، دا زانین وشارەزایێن خۆ ب گەهینم قوتابیان، چنە؟
5- دێ چەوا شێم قوتابی فێركەم؟
6- ئەو هەل و مەرجێن پێدڤی بو هاریكاریا فێربوونێ چنە؟
7- دێ چەوا شێم قوتابیێن خۆ هەلسەنگینم ؟ ئەو ئامیرو ئامرازێن هەلسەنگاندنێ چنە ؟
بو بەرسڤدانێ ل سەرڤان پرسیارا هەمیا، هەرپەرتوكەكا دەروونناسی و پەروەردەیی دشێت بەرسڤێن ڤان پرسیاران ب دەت بۆ ب دەستڤەئینان وخۆ ئامادەكرن و چەكداركرنا ماموستایی ب پێزانینێت پێدڤی. فەرە ئەو گرنگیێ ب كارو پێشەیی خۆ ب دەت دا یێ سەركەفتی بیت. ل ڤێرێ پێدڤیە ئاماژێ ب دەینە ئەرك وسالوخەتێن ماموستایێ گەشبین (پوزەتیف ) ل ناف كارێ فێربوون وفێركرنێ ل قوتابخانێ0
ئەرك وسالوخەتێن ماموستایێ گەشبین (پوزەتیف) دگەل پروسێسا فێربوون وفێركرنێ چنە ؟
1- بەری هەر هەنگاڤەكێ ل سەر ماموستایی فەرە نەخشێ وانەگوتنێ یێ روژانە دروست بكەت، نەخشێ سالانە ل دەسستپێكا سالا خۆاندنێ ئامادەكەت بۆ برێڤە چوونا كارێ خۆ ل قوتابخانێ .
2-دیتن وبەرێخۆدانێت ماموستای بۆ قوتابی دڤێت ب چاڤەكێ ڤیانێ بن و بەرژەوەندیا قوتابی بپارێزیت .
3-ماموستا جیاوازیێ د ناڤبەرا چ قوتابیاندا ژهەمی لایەكی ڤە نەكەت.
4-ماموستا یێ ئامادەبیت ژلایێ زانین وزانستی ڤە ، بابەتێ خۆ ب راستی ودروستی وئەمانەت ب گەهینیته قوتابیان، وانێ باش شروڤەبكەت .
5- ماموستا پەنایێ نەبەت بو گوتنا ئاخفتنێن نه‌خۆش و نه‌شرین ودلگران دگەل قوتابیان كوهەستا وان برینداربكەت، دیسان خەم و نه‌خۆشیێت خۆ یێن مالێ و دەرڤەی قوتابخانێ نە ئینیتە ناف پولا وانەگوتنێ .
6- ماموستا یێ دگەل قوتابیان سەقامگیرو ئارام بیت دبیاڤێ هەلچوونیدا، كەرب وكینا ژ چ قوتابیان نه هه‌لگریت، چ جارا هەولا تولەڤەكرنێ دگەل قوتابیان نەكەت ب رێكا پرسیارێن ئالوزو ب زەحمەت و نەدیار ل بابەتێ خۆ.
7- ماموستا خۆدان كەسایەتیەكا ب هێزو كاریگەر بیت، رێزگرتنێ ل ماموستایێن قوتابخانێ ب گریت چ جاران هێرشێن رەخنەكرنێ یێن نەراستەوخۆ ل ناف قوتابیان نەكەتە سەر چ ماموستایێن قوتابخانێ، رێزێ ل هەمی ئەندامێن رێڤەبەریێ وماموستایان وقوتابیان بگریت .
8-ماموستایێ خۆدان سالوخەتێن باش وپوزەتیف دڤێت یێ كەیف خۆش روخۆش وڤەكری بیت، وی شیانێت خۆكونترولكرنا هەلچوونی دناف پولێدا هەبن، قوتابی هەست ب ڤیانا وی ب كەن وباوەری دناڤبەرا واندا هه‌بیت .
9-دڤێت ماموستا گرنگیێ ب گرفت و ئارێشێن قوتابیان ب دەت و هەولدانا چارەسەركرنێ ب كەت. ئەگەرنەشیا، دڤێت یێ هاریكاربیت دگەل رێڤەبەریێ بۆ دیتنا چارەسەكرنا ئارێشا قوتابیا.
10-فەرە ماموستا ل پولا وانەگوتنێ جیاوازیا تاكەكەسی بەرچاڤ كەت، بزانیت هەرقوتابیەك ژ تەخەكا جڤاكی یێ هاتی، هەمی قوتابی وەك ئێك نینن ژبەر هوكارێن بوماوەیی وژینگەهی ژهەمی لایەكی ڤە.
11-دڤێت ماموستا پێگڤە گرێدانەكێ پەیدا كەت دناڤبەرا وانا چوویی دگەل وانا نویدا بۆ زڤراندن وكاراكرنا بیردانكا قوتابی .
12-فەرە ماموستا بزانیت باشترین رێكا وانەگوتنێ بو بابەتێ خۆ، كیژ رێكە هەلبژێریت یان تێكەل كرنا چەند رێكایە دگەل ئێك دا ب شێت ب گەهینیت قوتابیان .
13-ل دەمێ وانە گوتنی فەرە ماموستا دەنگێ خۆ بلند كەت ب مەرجەكی هەمی قوتابی هایداربن، نەك هێدی باخڤیت هندەك قوتابیێن وی دنڤستی بن.
14- پێدڤیە ل سەر ماموستایێ پوزەتیف دكارێ خۆدا هەمی قوتابیان بەشداركەت د وانێدا.
15-فەرە ماموستایێ وانێ دەمێ خۆ بەرزەنه‌كەت ب تشتێن نەگرنگ ڤە ، ل دەمێ چوونا ناف پولێ خۆ گیرو نەكەت هەتا نیڤەكا وانێ دەرباز دبیت.
16-دیسان گەلەك فەرەو گرنگە ماموستا دگەل زەنگێ بچیتە ناف پولێ.
17-ب راستی تشتێ گەلەك گرنگ ل نك هەمی كارمەندێن قوتابخانێ رێزگرتنە، نابیت قوتابی ب چیت پولێ دەمێ ماموستا دوانێدا بیت هەكە روخسەتێ نەوەرگریت ، هەروەسا دەمێ ماموستا دچیت نك رێڤەبەری ب هەمان شێوە دڤێت روخسەتێ وەرگریت، دیسان دەمێ ماموستا دچیت ناف وانا ماموستایەكێ دی دڤێت روخسەتا وی وەرگریت.
18-فەرە ل سەر ماموستای گرنگیەكا مەزن ب دەت وان قوتابیێن خۆدان پێدڤیێن تایبەت ل قوتابخانێ.
19-فەرە ماموستا هەڤالینیێ پەیداكەت ل گەل قوتابیێن خۆ، دەمێ قوتابی حەزو ڤیانا ماموستایی وەرگرت، دێ گرنگیێ دەتە بابەتێ وی .
20- فەرە ماموستا ئاراستە كرن و ئاموژگاریكرن و هاندانا قوتابیێن خۆ بكەت بۆ خۆاندنێ.
21- دیسان فەرە ل سەر ماموستایی هەمی قوتابیێن خۆ ئاگە هداركەت ل سەر پێگیری و راگرتنا پاقژیا ژینگەها قوتابخانێ چ ل ناف پولێ چ ل دەرڤەیی پولێ.
22- دڤێت ماموستا (ئامرازێن تێكنولوجی ) یێن پێدڤی بو فێربوون وفێركرنا قوتابیان پەیداكەت و بكاربینیت، ل دەمێ گوتنا بابەتێ خۆ.
23-ل دویف بوچوونا پەروەردا نوی، قوتابی تەوەرێ فێربوون وفێركرنێ یە. فەرە ل دویف شیان ودەسەلاتان پەیرەوكرنا سیستەمی گروپان بكاربینیت، دا هەمی قوتابی بەشداریێ دگوتنا وانێ دا ب كەن.
24-فەرە ماموستا یێ هایداربیت ل چارناما جیهانی یا مافێن مروڤان و مافێن زاروكان وبشێت ب پارێزیت وپێشیل نەكەت.
25-پێدڤیە ل سەر هندەك ماموستایان ب هیچ رەنگەكی خۆ نزم نەبینیت و خۆ گونهەبار نەكەت ب وەرگرتنا رشوەتێ ژقوتابیان یان ژبابێن وان.
26-وەكی هەمی ژێدەرو پێڤەرێن پەروەردەیی ودەروونی دبێژن، دڤێت ماموستا كەسایەتیەكێ خۆدان رەوشت وسەنج راكێش بیت ل ناف جڤاكی و قوتابخانێ .
ئەو كارو كارامەیێن پێدڤیه ماموستا ب كاربینن چنە ؟ ل پروسێسا فێربوون وفێركرنێ یێن پێدڤی هەلوێستی پولێ ئەڤێن خۆارێنە:
1-كارامەیا نەخشەدانانێ: هزركرن كا دێ چ ل ناف پولێ رودەت، ئەوژی خۆئامادەكرن بۆ دەلیڤا ئەوا نە ژ (45) خۆلەكان زێدەتر.
2-كارامەیا جێ بەجێ كرنێ، هەركارەكێ مروڤی نەخشە بۆ دانا بیت و نەهاتبیتە جێ بەجێ كرن دێ بیت هزرەكا نەكری.
3- كارامەیا هەلسەنگاندنێ. مەرەم ژهەلسەنگاندنێ كومەكا پرسیارانە دێ هێنە نڤێسین ل هێلا بنی ژنەخشێ روژانە.
ئاماژە یا هاتی دان ژلایێ ڤەكولینا (ئەندرسون–Andrson ) ڤه دگەل هەڤالێن وی كو دبێژن باشترین سالوخەتێن ل نك ماموستایى سەركەفتی : ڤیانا ویە بو قوتابیێن وی، شیانێت وینە بو رەخساندنا بارودوخەكێ جوان ژهەڤالینێ ل دورمانێت خۆدا، رژدریا ویە بوهەمی گوهورین وپێشكەفتنێن دروست یێن پێشەیی.
ل سەر ماموستایی فەرە بەردەوام بێژیت: سەركەفتنا من یا پێشەیی، بەرسڤدانا دروستە ل سەر ڤان خالان:
ئەز چ ژ سروشتێ قوتابی دزانم؟ بەرسڤدانا ڤێ پرسیارێ دڤێت ماموستا سروشتێ فێرخۆازی ب زانیت ژلایێ قوناغێن ژیێ ویڤە، شیانێت وی یێن مێشكی، ڤیان وبوچوون وحەزێن وی، لایەنێ ویژدانی وپالدەرێن وی ئەوێن هەلوێستێ فێربوونێ دەستنیشان دكەن، هەروەسا فەرە جیاوازیا تاكە كەسی دناڤبەرا قوتابیاندا بزانیت.
ئەز چ دزانم؟ یا دیارە ل جیهانا رەوشەنبیری یا كەڤن دهاتە داخۆازكرن ماموستا هەمی زانینا هەیی وی وەختی بزانیت، ژلایێ ئایینی و وێژەیی وخۆلقی ومێژوویی وتەندروستی و ئەندازیاری وئەستێرەناسی وجوگرافی ڤه.
3-دێ چەوا قوتابی فێركەم ؟ بەرسڤدان ل سەرڤێ پرسیارێ، رامانا وێ هەلبژارتنا رێك وشێوازێن دروستێن هاریكار بو فێركرنا قوتابیان ب زەحمەتەكا كێم وفایدەكێ مەزن.
گرنگیا ئامرازێن تێكنولوجی بوچارەسەركرنا گرفتێن پەروەردێ چیە؟
بەرسڤدانا ڤێ پرسیارێ خۆ دناف ڤان خالاندا دبینیت:
1-فێركرنا ژمارەكا زور یا قوتابیان و پركرنا داخۆازێن وان.
2- چارەسەركرنا وێ چەنداتیا زێدە یا زانینا مروڤایەتیێ.
3-چارەسەركرنا وێ كێماتیا هەیی یا ماموستایێن نەبەرهەڤكری ب رەنگەكێ ئەكادمیی وپەروەردەیی.
4- قەرەبووكرنا وان قوتابیان ئەوێن گەلەك پێزانین ژوان چووین.
5- چارسەركرن وبەرهەنگاربوونا نەهێلانا نەخۆێندەواریێ.
6- ئەنجامدانا كارێ مەشق وراهێنانا ماموستایان ل بوراێ بەرهەڤكرنا ئارمانج و وبابەتێن خۆاندنێ.
مفا ژ ڤان ژێده‌ران هاتیه وه‌رگرتن :
1-داود ماهر محمد ، التعلیم المستمر، جامعە الموصل ، كلیە التربیە ، قسم العلوم التربویە والنفسیە، سنە 1988 ص 174.
2- صالح محمد علی جادو، علم النفس التربوی، الطبعە الخامسە، دار المسیرە للنشر والتوزیع عمان –الاردن سنە 2006 ص 376.
3- الدكتور محی الدین توق والدكتور عبدالرحمن عدس، أساسیات علم النفس التربوی ، دار النشر للطباعە العربیە، 1984 ص18.
4- دكتور نازلی صالح احمد، مدخل فی التربیە، كلیە البنات جامعه عین شمس ، مكتبە الانجلو المصریە للطبع والنشر ، سنە 1982ص121.
5-دكتور محمد ابراهیم الخطیب ، مرشد المعلم فی الموقف الصفی ، الطبعە الاولی، عمان المملكە الاردنیە الهاشمیە، سنە 2001 ص 21-24.
6- الاسس النفسیە لارا‌ء الماوردی التربویە، – تألیف جمال حسین الالوسی ، كلیە التربیە جامعە بغداد ، 1988 ص44.
7-تألیف جمال حسین الالوسی ، المصدر السابق ص 44-45.
8-الاستاذ صباح حنا هورمز ، والاستاذ یوسف حنا ابراهیم ، علم النفس التكوینی ، الطفولە والمراهقە، جامعە الموصل كلیە التربیە-قسم العلوم التربویە والنفسیە ، سنە 1988 ص782.
9-الدكتورمصطفی محمود الامام و الدكتور عبدالرحمن اسماعیل كاظم، القیاس والتقویم ، وزراە التربیە ، الطبعە السابعە مطبعە الصفدی سنە1997 ص12.
10-الدكتور مصطفی محمود الامام والدكتور عبدالرحمن اسماعیل كاظم، القیاس والتقویم ، الطبعە السابعە، مطبعە الصفدی سنە ، 1997 ص 21.
11-الدكتور محمد محمود الحیلە ، تقدیم الاستاذ الدكتور توفیق احمد مرعی، تكنولوجیا التعلیم بین النظریە والتطبیق ، عمان ساحە جامع الحسینی ، الاردن، سنە 2000 ص 50.
12-ماجدە السید عبید ، تصمیم الانتاج و الوسایل التعلیمیە، عمان ، الاردن، الطبعە الاولێ ، سنە 2001 ص 102.
13-تألیف الدكتور ابراهیم خلیل شهاب وأخرین، الوسائل التعلیمیە ، الطبعە الخامسە، وزارە التربیە، سنە 2001 ص12.
14-تألیف الدكتور ابراهیم خلیل شهاب واخرين ، الوسائل التعلیمیە ، الطبعە الخامسە ، وزارە التربیە، سنە 2001، ص 15-16.
