ڤايرۆسێ مۆنتسكيوى
ن: سه‌ربه‌ست نه‌بى
و: حه‌ميد گراڤى
| لويس ئالتوسير دبێژيت: مۆنتسكيو دامه‌زرێنه‌رێ زانستێ سياسه‌تێ يه.. وى سياسه‌ته‌كا نوو يا جياواز بۆ ده‌وله‌تێ دانايه. |
مۆنتسکيو Montesquieu (1689-1755) مەترسیدارترین بیرۆکە(پڕه‌نسيب) ئێخستە د ناڤ تيۆرييا سیاسیيا نووده، ئه‌ڤێ وه‌كر چه‌مكێ ده‌وله‌تێ و ئه‌ركێن وێ ببنه خودان ئاوايه‌كێ نوو و كوالێتييه‌كا باش، پێدڤييه ئه‌ڤرۆ ئه‌م بزانين و دانپێدانێ ب هندێ بكه‌ين كو ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ پشكدارييا وى يا ب راستا نه‌بايه، نه‌دشياين ب ڤى ئاوايى ل دۆر سياسه‌تێ و زانستێن وێ بئاخڤين، هه‌لبه‌ت سياسه‌ت پشتى هاتنا مۆنتسكيوى هاته گوهۆرين و وه‌كى سياسه‌تا سه‌رده‌مێن بۆرى نه‌ما، ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ (لويس ئالتوسير) فه‌يله‌سۆفێ فڕه‌نسى دبێژت: مۆنتسكيو بۆ خوه ب تنێ دزڤڕيت، وى ب هيچ ئاوايه‌كى چ مامۆستا نه‌بوون، هه‌ر ب گۆره‌ى گۆتنا (ئالتوسير) وى چ بابێن شه‌رعى ژى نه‌بووينه سه‌ر ب وى بيت، هه‌روه‌سا وى چ هزر ل سه‌ر ده‌يكێ ژى نه‌بوون، ئه‌و كه‌سه‌كێ ب تنێ بوو، وى ژ خوه ده‌ست پێ كر و ده‌ست ب دامه‌زراندنا زانسته‌كێ نوو و سياسه‌ته‌كا نوو يا جياواز بۆ ده‌وله‌تێ كر. (ئالتوسير)ى ب گه‌رمى راگه‌هاند كو دبيت ئه‌ڤ راگه‌هاندنا وى يا ره‌وا بيت ده‌مێ گۆتى: مۆنتسكيو دامه‌زرێنه‌رێ زانستێ سياسه‌تێ يه، ئه‌ڤه ژى راستييه‌كا سه‌لماندييه. (ئۆگست كۆنت)ى ژى ئه‌ڤ چه‌نده گۆت و (دۆركهايم)ى ژى دووباره كر و كه‌سێ ب رژدى ئه‌ڤ ئاخفتنه ره‌ت نه‌كر.
تيۆرييا حوكمرانييا ڕه‌هايا (هۆبز)ى تيۆرييه‌كا نه ئه‌نقه‌ست بۆ تێگه‌هێ ده‌وله‌تێ داڕشت، هه‌رچه‌نده ئه‌ڤ تيۆرييه ل سه‌ر ده‌وله‌تێ نه يا كاملان و ئێكگرتى بوو و تێدا ئێكگرتنه‌ك ل ناڤبه‌را سه‌روه‌رييا ڕه‌ها و ده‌وله‌تێ په‌يدا كر، ل ڤێره بۆ وى نه‌يا گرنگ بوو پشته‌ڤانييا دابه‌شكرنا چ ده‌ستهه‌لاتان بكه‌ت وه‌ك تێگه‌هه‌كێ حوكمڕانى، تاكه ده‌رئه‌نجام بۆ ژێكجوداكرنا ده‌ستهه‌لاتان ب بۆچوونا وى دڤێت حكومه‌ت حكومه‌ته‌كا دابه‌شكرى بيت، ده‌ستهه‌لات ب ده‌ستوورى ل ناڤبه‌را حكومه‌تا مه‌ركه‌زى و حكومه‌تێن بچووكتر وه‌ك ويلايه‌ت و هه‌رێمان يا دابه‌شكرى بيت. حكومه‌تا دابه‌شكرى(فيدرالى) ل دووماهييێ وێ واته‌يێ ناده‌ت كو دێ ڤه‌گه‌ڕيێته ره‌وشا گورگينيێ، ئه‌ڤه ژى دێ بيته پێچه‌وانه‌ى وێ ئارمانجێ ئه‌وا سه‌روه‌رى پێخه‌مه‌‌تى وێ هاتييه دامه‌زراندن.
ڤێ ديتن وبۆچوونا هۆبز ل دۆر سيسته‌مێ حوكمدارى و سه‌روه‌رييێ، رۆلێ ده‌وله‌تێ بۆ دانپێداننه‌كرنێ ب سه‌ربخۆيى يا هه‌ر قه‌واره‌يه‌كێ جڤاكى ژده‌رڤه‌ى هه‌ژموونا وێ دوورئێخستن و هه‌لوه‌شاندنا رۆلێ ده‌زگه‌هێن مه‌ده‌نى يێن ناڤبه‌ندكار په‌يدا كر. ئيرادا ده‌وله‌تێ دگه‌ل هه‌ميان ئێك شێوه‌يه و دگه‌ل هه‌ميان ئێكسانه، كو ئه‌ڤه هه‌مى د حاله‌تێ سته‌مكاريێ دا، د حه‌زوڤيانا سه‌روه‌ران دا دهێنه بخۆڤه گرتن و دكه‌ڤنه د خانه‌يا كه‌سايه‌تيكرنێدا.
مۆنتسكيو شاهدحاله‌كێ زيندييه ل سه‌ر سه‌رده‌مه‌كێ تژى كۆده‌تايێن سياسى و جڤاكى، حه‌زا پاراستنا وى بۆ جڤاتا نوينه‌راتى و ده‌سته‌يێن ماقويلان و سه‌رمافێن وان ل پشت پشكدارييا وى يا ره‌سه‌نن د بيرۆكا سياسييا مۆدێرندا.
ب راستى، مه‌ره‌ما وى ئه‌و نه‌بوو تيۆرييه‌كا مافپه‌روه‌ر بۆ ژێكڤه‌كرنا ده‌ستهه‌لاتان دروست بكه‌ت وه‌ك (توشار) ئاماژه‌يێ پێ دكه‌ت، به‌لكو ئارمانجا وى ئه‌و بوو كو چه‌مكه‌كێ جڤاكى سياسى(سۆسيۆپۆليتيك) به‌رده‌ست بكه‌ت بۆ هه‌ڤسه‌نگكرنا هێزێ، ئارمانج ژ ڤێ هه‌ڤسه‌نگييێ ئه‌وه هه‌ر هێزه‌كێ پێگه‌هێ خوه د ناڤبه‌را هێزێن دى دا هه‌بيت، كو مه‌به‌ست پێ هێزا ئه‌رستۆكراتييه.
ڤێ بۆچوونێ ژى ل سه‌ر ده‌ستێ وان يێن پشتى وى هاتين جهێ خوه د بيروباوه‌رێن سياسى دا كر، ئه‌ڤه هه‌مى د راگه‌هاندنا مافێن مرۆڤى و هه‌ڤوه‌لاتى يى فڕه‌نسى ل سالا (1789ز) و رێسايێن بنه‌ره‌تى يێن دى يێن وه‌ك ده‌ستوورێ ئه‌مريكا دا هاته پشتڕاست كرن، ئه‌ها ل ڤێرێ گرنگى و پشكدارييا وێ د تيۆرييا سياسيدا ديار و به‌رچاڤ دبيت.
| مۆنتسكيو په‌سنا ئينگليزان دكه‌ت، ب ديتنا وى وان سيسته‌مه‌ك دامه‌زراندييه و تێده هه‌مى به‌رژه‌وه‌نديێن خه‌لكێ ئاسايى و شاهـ و خودان پله و پايان هاتينه پاراستن. |
مۆنتسكيوى به‌ڕه‌ڤانى ژ ده‌زگه‌هێن ناڤبه‌ندكار د دستوره‌كێ هه‌ڤسه‌نگدا كر و شرۆڤه‌يه‌‌ك دايێ و ئێكه‌م كه‌س بوو كو رێكخراوێن سه‌ربه‌خۆ د ناڤ ناڤه‌ندێن جڤاكێن مه‌ده‌نيدا دابمه‌زرينيت، هه‌روه‌سا په‌سنا ئينگليزان كر، ب بۆچوونا وى وان سيسته‌مه‌كێ دامه‌زراندى كو به‌رژه‌وه‌نديێن خه‌لكێ ئاسايى و شاهـ و خودان پله و پايان هه‌مى تێده دپاراستينه ئه‌ڤه ژى ب رێيا په‌يداكرنا هه‌ڤسه‌نگييه‌كێ د ناڤبه‌را واندا، ئه‌ڤه هه‌مى ب ئاوايه‌كێ سياسى و ده‌ستوورى بۆ ژێكجوداكرنا ده‌ستهه‌لاتێن ياسادانان و بجهئينان و دادوه‌ريرى دا هاتنه كرن و هه‌ڤسه‌نگى ل ناڤبه‌را هه‌ر ئێك ژ وان په‌يدا كر.
هه‌روه‌كى دياره، مۆنتسكيوى ب راستا هزر د ژێكجوداكرنا هه‌رسێ ده‌ستهه‌لاتان دا نه‌كريه، چونكى پێدڤييه ده‌ستهه‌لاتا ياسادانانێ داخوازا جودابوونێ ژ ده‌ستهه‌لاتا جێبه‌جێكار بجهبينت و ده‌ستهه‌لاتا جێبه‌جێكرنێ ژى مافێ نه‌رازيبوونێ ل سه‌ر ياسا دانانێ بهێليت. هه‌روه‌سا پێدڤييه ده‌ستهه‌لاتا ياسا دانانێ ده‌ستهه‌لاتێن نه‌مازه‌يێن دادوه‌رى بجهبينت، سه‌ربارى ڤێ چه‌ندێ، گه‌له‌ك هزرڤانان پشتى وى يێن وه‌كى (ماديسۆن) و (ئه‌ليكزانده‌ر هاملتۆن) و يێن دى، ئه‌ڤ ديتنوبۆچوونێن مۆنتسكيوى بۆ بنه‌جهكرن و موكمكرنا ژێكجوداكرنا ده‌ستهه‌لاتان ب كار ئينان، هه‌تا وێ پلێ داخوازا پێكئينانا ده‌سته‌يێن ياسادانانێ يێن خودان دوو جڤاتێن ياسادانانێ ژى كرن، ده‌مێ خواندنه‌كا هوور بۆ ده‌قێن مۆنتسكيۆى دهێته كرن، ديار دبيت كو ئه‌و ده‌ق ئاماژه‌يێ ناكه‌نه ژێكجوداكرنه‌كا ڕه‌ها بۆ ده‌ستهه‌لاتان، به‌لكو ئاماژه‌يێ دكه‌نه جۆره هه‌ڤكارييه‌كێ و پشته‌ڤانييه‌كێ ل ناڤبه‌را وان دگه‌ل ته‌ئكيكرنێ ل سه‌ر خۆسه‌رييا كارێ هه‌ر ئێك ژ وان ده‌ستهه‌لاتان، گه‌له‌ك و ده‌ق و نموونه هه‌نه پشته‌ڤانييا ڤى ده‌رئه‌نجامى پشتڕاست دكه‌ن.
مۆنتسكيوى سيسته‌مێن حوكومڕانيێ ل سه‌ر كۆمارى و شاهاتى و سته‌مكارييێ دابه‌ش كرن و ب بۆچوونا وى حكومه‌تا كۆمارى ئه‌و حكومه‌ته ئه‌وه ملله‌ت يان چينه‌ك ژێ تێدا سه‌روه‌ر بيت، ئه‌ڤه ل وى ده‌مێ د سيسته‌مێ شاهاتييێ دا تنێ كه‌سه‌ك حوكومڕانيێ دكه‌ت، به‌لێ ب ياسايێن بنه‌جهـ. لێ د سيسته‌مێن سته‌مكار دا كه‌سه‌كێ ب تنێ حوكمى دكه‌ت، كه‌سه‌كێ سته‌مكار بێ ياسا و رێسا يان پڕه‌نسيپ حوكومڕانيێ دگێريت، خه‌لكى ل دويڤ حه‌ز و خواستێن خوه ب رێڤه دبه‌ت، ب ديتنوبۆچوونا مۆنتسكيوى ئه‌گه‌ر ده‌ستهه‌لاتا خودان سه‌روه‌رى د ده‌ستێ ملله‌‌تيدا بيت، دبێژنه ڤێ ديمۆكراسى.
| سته‌مكارى رێگرييێ ل هه‌بوونا ئێكه‌تييان و ده‌زگه‌هێن سه‌ربه‌خۆ دكه‌ت.. ناهێليت چ رێكخستن هه‌ڤڕكييێ دگه‌ل سته‌مكاران بكه‌ن. |
وه‌ك كه‌سێن هه‌ڤجه‌رخێن خوه، مۆنتسكيۆى د په‌رتووكا خوه (ڕوحا ياسايان)ده گه‌له‌ك ب ترس سته‌مكارى وێنه كريه، وه‌سا لێ دنێڕيت كو ئه‌و ژى جۆره‌كێ رێكخراوێن سته‌مكارييه ئه‌وێن د بنه‌ره‌تدا ل ناڤ موسلمان و رۆژهه‌لاتياندا سه‌ر‌هلداى و ئه‌ڤرۆ گه‌فان ل ئه‌ورۆپا دكه‌ت و د ناڤ جه‌رگێ وێده بێ دلۆڤانى گرۆپ و چينێن ناڤه‌ڕاست د ناڤ جڤاكى ده دهه‌ڕشينيت و ئه‌ندامێن ده‌وله‌تێ ناچار دكه‌ت كو ژ لايێ رۆحيڤه پارچه پارچه‌كرى و نه‌زان و ترسنۆك بمينن.
جيهانا سته‌مكارى ب جيهانه‌كا ئێكگرتى و هه‌ڤڕه‌گه‌ز و په‌حن دهێته ناسين، نه جوداهى تێدايه و نه ژى هه‌مه‌ڕه‌نگى، ئه‌و جيهانا وه‌كهه‌ڤى يا ره‌هايا به‌رامبه‌رى نه‌بوونێ يه، ل ڤێره هه‌مى كه‌س هه‌ست ب وه‌كهه‌ڤييێ دكه‌ن، نه ژبه‌ر هندێ (هه‌روه‌كى مۆنتسكيۆى گۆتى) كو تێدا هه‌مى تشت وه‌ك ره‌وشا د ديمۆكراسييه‌تێده‌نه، به‌لكو ژ به‌ر هندێ ئه‌و چو نينن به‌رامبه‌رى حه‌زێن سته‌مكارى و خواستێن وى.
نه‌بوونا جياوازييێ هه‌تا ده‌زگه‌هێن ناڤه‌ندكار و ده‌سته‌يێن ڤه‌گۆهاستنێ ژى ڤه‌دگريت، كو ئه‌و جياوازى و تايبه‌تمه‌ندى ستوونا جڤاكێ مه‌ده‌نى پێك دئينن، سته‌مكارى دبيته رێگر ل هه‌بوونا ئێكه‌تييا و ده‌زگه‌هێن سه‌ربه‌خۆ و ناهێيلت كار و هه‌بوونا خوه هه‌بن و هيچ رێكێ ناده‌ته رێكخستنان يان مه‌لبه‌ند و جهێن هه‌ژموونان داكو هه‌ڤڕكيێ دگه‌ل هه‌ژموونا سته‌مكاران بكه‌ن، ئه‌ڤه ژى رۆخساره‌كێ دى يێ سيسته‌مێ سته‌مكاريێ يه، هه‌روه‌سا ژ به‌ركو دوورييا ل ناڤبه‌را سته‌مكارى و خه‌لكى ڤالا دياره، چونكو ئه‌و سازيێن ناڤه‌ندكارێن دشيان ده‌ستهه‌لاتا ناڤه‌ندى راوه‌ستينن و كۆنترۆلێ ل سه‌ر بكه‌ن وێران يان كه‌هى كرينه، هه‌مى خه‌لك دبنه به‌نييێن حه‌زوڤيانێن سته‌مكارى و به‌رهنگارى ترس و كوته‌كييێ دبن، ئانكو شيان بۆ نه‌هه‌ڤساركرن و گرێدانا ده‌ستهه‌لاتا سته‌مكار نامينن، ب ڤى واتايێ چاره‌كرنا سته‌مكارى مه‌زنترين دوژمنه ل سه‌ر ئازادى و سه‌قامگيرييێ، ژبه‌ركو ئه‌ڤ سيسته‌مه ده‌سته و ده‌زگه‌هێن سه‌ربه‌خۆ و ژێرخانه‌يا ناڤه‌ندكار(البنى الوسيطة)ێن رۆلێ دادپه‌روه‌رييێ دگێڕن لاواز دكه‌ت و له‌زاتييا ده‌ستهه‌لاتێ سنووردا دكه‌ت.
ب بۆچوونا مۆنتسكيوى، سيسته‌مێ سته‌مكارى چ حسابان بۆ چ تايبه‌تمه‌نديێن سياسى ناكه‌ت، چونكى چ رۆل نينه پێ راببيت، ب بۆچوونا وى شه‌ره‌ف دبيته مه‌ترسى لسه‌ر ڤى سيسته‌مى ئه‌وێ د بنه‌ره‌تدا لسه‌ر ترسێ هاتييه دامه‌زراندن و مه‌ره‌م ژێ ته‌ناهى و ئارامي يه كو (لۆك)ى ئه‌ڤه ب ئاشتييا گۆڕستانێ ناڤ دكه‌ت، مۆنتسكيۆ رادگه‌هينيت كو ئه‌ڤه ئاشتى نينه، به‌لكو بێده‌نگييا ڤان باژێڕايه يێن دوژمن ل ده‌وروبه‌رێن وان مه‌خه‌ل بووى داكو داگير بكه‌ت.
| مۆتسكيۆ: پێدڤييه ده‌ستهه‌لات ب سه‌ر ناڤه‌ندێن جوداجودا دا بهێته دابه‌ش كرن، ب ئاوايه‌كێ وه‌سا لايه‌نه‌ك ب تنێ وێ و ئه‌ركێن وێ پاوان نه‌كه‌ت، ب ڤى ئاوايى ب تنێ ئازادى دێ په‌يدا بيت. |
مۆنتسكۆ وه‌سا دبينيت كو هه‌ر كه‌سێ ب ڤى شێوازى بگه‌هيته ده‌ستهه‌لاتێ، هه‌مى گاڤان دێ حه‌زا هندێ هه‌بيت وێ ده‌ستهه‌لاتێ خراب بكار بينيت، ئه‌و گه‌هشته وى ئه‌نجامى كو رێيا ئێكانه‌يا چاره‌سه‌رييێ بۆ رێگريكرنێ ل خراب ب كارئينانا وێ، ئه‌وه كو ب وێ ده‌ستهه‌لاتێ ب خۆ به‌رهنگارييا وێ بهێته كرن، ژ به‌ر هندێ ره‌ت كر ده‌ستهه‌لات هه‌مى ل نك ئێكى بيت و گۆت: پێدڤييه ده‌ستهه‌لات ب سه‌ر ناڤه‌ندێن جوداجودا دا بهێته دابه‌ش كرن، ب ئاوايه‌كێ وه‌سا لايه‌نه‌ك ب تنێ هه‌مى ده‌ستهه‌لاتێ و ئه‌ركێن وێ پاوان نه‌كه‌ت و ب ڤه ئاوايى ب تنێ دێ ئازادى په‌يدا بيت، مۆنتسكيو دبێژت: د هه‌روه‌لاته‌كيده سێ جۆرێن ده‌ستهه‌لاتان هه‌نه، جڤاتا ياسادانانێ و ده‌ستهه‌لاتا جێبه‌جێكرنا وان كارێن ل ژێرده‌ستێ مافێ نه‌ته‌وان، ده‌ستهه‌لاتا كارێن سه‌رب مافێن مه‌ده‌نى (دادوه‌رى)ڤه…. چو جاران ئازادى دروست نابيت ئه‌گه‌ر هه‌ردوو ده‌ستهه‌لاتێن دادوه‌رى و جێبه‌جێكرنێ كه‌فتنه د ده‌ستێ تاكه كه‌سه‌كێ يان ده‌سته‌يه‌كا حوكمدارا ئێكانه دا، چونكه ترسا وێ چه‌ندێ هه‌بوو كو شاهـ يان ياسادانه‌ر ياسايێن نه‌ڕه‌وا بسه‌پينن و ب زۆرى ل سه‌ر خه‌لكى بجهـ بينن.
هه‌روه‌سا ئازادى دروست نابيت ئه‌گه‌ر ده‌ستهه‌لاتا دادوه‌رى ژ ده‌ستهه‌لاتا ياسادانانێ و جێبه‌جێكرنێ نه‌هێته جودا كرن.. هه‌ر تشته‌ك دێ هێته ژ ده‌ستدان هه‌كه كه‌سه‌كى، يان ده‌سته‌يه‌كا ماقويل و ريهسپى و يان ملله‌تى ئه‌ڤ هه‌رسێ ده‌ستهه‌لاته ب كار ئينان: دەستهه‌لاتا یاسادانانێ، ده‌ستهه‌لاتا جێبەجێکرنا فەرمانێن گشتى، ده‌ستهه‌لاتا دادوه‌ريكرنێ ل سه‌ر تاوانان يان ڤێكنه‌كرنێن د ناڤبه‌را تاكه كه‌ساندا.. ئه‌و فه‌رمانده‌يێن ڤياين سته‌مكارييێ بكه‌ن، بزاڤ كرينه ڤان هه‌رسێ ده‌ستهه‌لاتا بێخنه د ده‌ستێن خوه‌ده .
| ژێكجوداكرنا ده‌ستهه‌لاتان هه‌ڤسه‌نگييه‌كێ په‌يدا دكه‌ت و دبيته ئه‌گه‌رێ په‌يدابوونا حكومه‌ته‌كا دادپه‌روه‌ر و جڤاكه‌كێ مه‌ده‌نييێ هه‌ڤته‌ريب، ئه‌ها ب ڤى ئاوايى ئازادييا سياسى دێ مسۆگهر بت. |
ژێكجوداكرنا ده‌ستهه‌لاتان و هه‌ڤسه‌نگييێ، حكومه‌ته‌كا دادپه‌روه‌ر و جڤاكه‌كێ مه‌ده‌نييێ هه‌ڤته‌ريب په‌يدا دكه‌ت، هۆسا دێ دشياندا بيت ئازادييا سياسى بهێته مسۆگهر كرن، لێ ب بۆچوونا مۆنتسكيوى، ئه‌ڤ چه‌نده ب جهـ ناهێت بێى حكومه‌ته‌كا دادپه‌روه‌ر، لێ ئازادييا هه‌رده‌مى ب خۆ ژى د وێ ده‌وله‌تا دادپه‌روه‌ردا بجهـ ناهێت ب وى مه‌رجى ده‌ستهه‌لات خراب نه‌هێته ب كار ئينان، ئه‌ڤا دووماهييێ ژى بێى دابه‌شكرنا ده‌ستهه‌لاتێ ناهێته بجهئينان، ئانكو ئازادييا سياسى ده‌رئه‌نجامێ دابه‌شكرنا ده‌ستهه‌لاتێيه، ب ڤى ئاوايى ده‌ستهه‌لاتێن جوداجودا ل ناڤ ده‌وله‌تێ په‌يدا دبن و هه‌ر ئێك ژ وان يا دى سنووردار دكه‌ت، ب ئاوايه‌كێ وه‌سا چ ژ وان نه‌شێن خوه ڤاڕێ بكه‌ن و بێى يێن دى كار بكه‌ن.
ل جه‌م مۆنتسكيوى، هه‌مه‌جۆرييا ميكانيزما رێگرى و بڕياردانێ ل ناڤبه‌را ده‌ستهه‌لاتێن جوداجودا ئامرازه‌كێ سه‌ره‌كييێ ئازاديا سياسييه، وى ب درێژى وه‌سفا رێكخستنا په‌يوه‌ندييان د ناڤبه‌را وانداكريه، تاكو گه‌هشتييه وى ئه‌نجامى و رۆنكرنێ كو ئه‌ڤ شێوازێ رێكخستنا حكومه‌تێ گونجايه دگه‌ل حكومه‌تا دادپه‌روه‌ر يا ب تنێ ب ڤێ رێكێ دشياندايه ب ده‌ستڤه بهێت، د ڤێ حكومه‌تا د داوييێ دا ب زه‌حمه‌ته ده‌ستهه‌لات ب خرابى بهێته ب كار ئينان و د شياندايه ئازادييا سياسى ب ساناهى بهێته بجهئينان. حكومه‌تا دادپه‌روه‌ر هه‌ڤشێوه‌يێ سيسته‌مێ شاهاتييێ يه، لێ خۆ يا سته‌مكار ژى شاهاتييه، به‌لێ شاهاتييه‌كا كرێت و بێ بها.
جياوازيا ديار ل جه‌م مۆنتيسكوى ئه‌وه ئه‌وا د ناڤبه‌را سيسته‌مێن شاهاتى و سته‌مكار دا هه‌ى، ل وى ده‌مێ كو رژێما كۆمارى چ هه‌بوونا خوه نه‌بوويه د بيردانكا مێژوويێدا نه‌بيت، ل گۆڕه‌ى بۆچوونا وى، د گه‌ل سيسته‌مێ شاهاتى و روويێ دى يێ وێ يێ سته‌مكار، ئه‌م نۆكه خۆ د سه‌رده‌مێن نوو دا دبينين، ئه‌ڤه ل وى ده‌مێ د سه‌رده‌مێن كه‌ڤن دا سيسته‌مێن شاهاتييێ يێن ب راستا نه‌بووينه، ل گۆره‌ى گۆتنا مۆنسكيوى.
دەستهەلات د هەردوو سيسته‌مێن شاهاتى و سته‌مكار دا ژ لايێ تاكه كه‌سه‌ك ڤه دهێته برێڤه‌برن، لێ د سيسته‌مێن شاهاتيێن سه‌قامگير دا وێ ده‌ستهه‌لاتێ زنجيره‌يه‌كا ئالۆزا ده‌زگه‌هێن رێخۆشكه‌ر و ناڤه‌ندكار هه‌نه و ب ئاوايه‌كێ سه‌ره‌كى پشتا خۆ ب سه‌ربخۆيى يا خۆ گه‌رم دكه‌ن، ب ڤى شێوه‌ى ده‌وله‌ت و ده‌ستهه‌لات ب سه‌نگتر و بنه‌جهتره, هه‌روه‌سا سروشتيترين ده‌زگه‌هێ ناڤه‌ندكار ب بۆچوونا مونتيسكوى ده‌ستهه‌لاتا ماقوولان و هه‌ژموونا وايه، ئانكو ده‌زگه‌هێن خودان سه‌رمافێن ئه‌رستوكراتى يێن مايێ خۆ د ئيرادا شاهى دا دكه‌ن و ئاره‌زوويێن و وى يێن تاكه‌كه‌سى سنووردار دكه‌ن و دبنه رێگر و نا‌هێلن ببيته ببيته ديكتاتۆر يان سته‌مكار.
| مۆنتسكيو په‌سنێ سيسته‌مێ شاهاتييێ دكه‌ت و ب بۆچوونا وى ئه‌و گه‌له‌ك ژ سيسته‌مێ سته‌مكارى باشتر و بنه‌جهتره. |
هۆسا مۆنتيسكو درووشمێ خۆ يێ سه‌ره‌كى بلند دكه‌ت و دبێژيت: ( بێ شاهـ ماقويلى نينه و بێ ماقويلى شاهـ نينه، به‌لێ سته‌مكار هه‌يه). مۆنتسكيو په‌سنێ سيسته‌مێ شاهاتييێ دكه‌ت و ب بۆچوونا وى ئه‌و گه‌له‌ك ژ سيسته‌مێ سته‌مكارى باشتر و بنه‌جهتره، چونكو ده‌زگه‌هێن ناڤه‌ندكارو رێخۆشكه‌ر تێده دشێن په‌يوه‌نديێن سودبه‌خش و هه‌ڤپشك د ناڤبه‌را شاهـ و ماقويلانده (نبلاء) دروست بكه‌ن، ئانكو ده‌ستهه‌لاتا سياسى ل گوڕ پێگه‌هێن جڤاكى و هه‌ژموون و سامانان دهێته دابه‌ش كرن، له‌ورا شاهـ وێ سنوورداركرنا ژ لايێ جڤاكێ مه‌ده‌نى ڤه ب هوورى رێكخستى ل سه‌ر ده‌ستهه‌لاتا خوه قه‌بيل دكه‌ت.
ل گوڕ وێ شرۆڤه‌يا بۆرى، ئه‌م دشێين ب كورتى بێژين كو پشكدارييا ره‌سه‌ن يا مۆنتسكوى د تيۆرييا سياسيدا ل سه‌ر بنه‌مايێ تێگه‌هه‌كێ سنوورداركرى يێ ده‌ستهه‌لاتێ، هه‌روه‌سا ل سه‌ر بنه‌مايێ دابه‌شبوونا وێ هاتييه ئاڤا كرن بۆ ب ده‌ستڤه‌ئينانا پڕه‌نسيپێ جڤاكييێ گشتى يێ په‌يوه‌ندى ب پاراستنا ئازادييا سياسييا هه‌ركه‌سه‌كى ڤه هه‌ى و وێ ئازادييێ گره‌نتى دكه‌ت، ئه‌ڤه ژى ب رێيا مسۆگه‌ركرنا كارێ هه‌يكه‌لێن جڤاكى يێن ناڤه‌ندكار و رێكخستنان و سه‌ربه‌خۆيا وان، دوور ژهه‌ژموونا ده‌ستهه‌لاتێ و حه‌زێن وێ يێن زالبوونێ، ب ئاوايه‌كێ وه‌سا رۆله‌كێ چالاك و كاريگه‌ر د كارێ يێ ئێكێ دا ببينيت و رێك بئێخيت.
ژێده‌ر:
– هه‌ردوو سايتێن (الأوان) و (سؤال التنوير)
