مرۆڤ و كوشتنا ئێكودو د تێگەهێن ئەپستمۆلۆژی دا
تەحسین ناڤشكی
بۆچی مرۆڤ هەر د ئەزەل دا، بەروڤاژی بوونەوەرێن دی ل سەر تەپا ئەردی ددژوارن و شەڕوشۆڕان دكن و ئێكود و دكوژن و هەر كەس خوە دبینت دورست و دانپێدانێ ب خەلەتیێ ناكن؟ ئەڤ پرسە هەردەم پرسەكا زیندی یا داڤكێشە د گەنگەشەیا دینی، جڤاكی، فەلسەفی و زانستی دا و هەر ئێك وەكی خوە دبینت بێی كو ئەنجامێن گومانبڕ ب رێكا ئەگەر و ئەنجامان ب دەستڤە بینن.
| هەر د ئەزەل دا خورسكا (غەریزە)یا شەڕ و كوشتنێ ل جەم مرۆڤی پێخەمەت مانێ و گەهشتنا خوەشی و دلشادییێ ساخلەتەكا گەوهەری یا هەموو بوونەوەرانە. |
د ڤێ داڤكێشا بەردەوام دا، گەلەك داڤێن دی دەردكەڤن و پترییا وان دیار دكن كو هەر د ئەزەل دا خورسكا (غەریزە)یا شەڕ و كوشتنێ ل جەم مرۆڤی پێخەمەت مانێ و گەهشتنا خوەشی و دلشادییێ ساخلەتەكا گەوهەری یا هەموو بوونەوەرانە، پتر ل دەڤ مرۆڤێ خودان هوش و ئاقل و گیاندارێن دی یێن نێزیكی گرۆپێ وی گەشە كرییە، مینا یۆڤال نوح هەراری د كتێبا خوە یا ناڤدار دا ب ناڤێ (العاقل) دا بەحست دكت كو بەری حەفتێ هزار سالان، دەمێ مرۆڤی ل كیشوەرێ ئەفریكا وه‌رار كری و هوش بوو چێ بوویی، نە ئێكودو ب تنێ دكوشت، وان قڕا گیانەوەرێن مینا (مامۆس)ا ژی دئينا دەمێ دەربازی كیشوەرێن ئاسیا، ئۆرۆپا و هەردو ئەمریكایێن باكور و باشوور بووین.
ژ لایێ ئەفسانە و دینی ژی ڤە، هەكە ئەم مژارێ وەربگرین، دێ بینین شەڕ و كوشتنا مرۆڤی ژ لایێ برایێ وی ڤە ژ قابیل و هابیلی دەست پێ دكەت، سەخمەرات ئەو تشتێ بۆ مرۆڤی خوەشتر و تێركرنا خورسكێن (غەریزە)یێن ژیانێ و مان بۆ ئەوێ ب هێزتر، ب رێكا مەهركرنا خووشكا قابیلی یا جێمك ئەقلیمایێ و بەخشینا قوربانێن هابیلێ شڤان و قابیلێ جۆتیار كو دووماهییێ خودای قوربانێ هابیلی قەبوول كر و هەر ژ بەر هندێ قابیلی ئەو كوشت و كولتۆرێ كوشتنا مرۆڤی ب دەستێ برایێ وی ل دووڤ خوە هێلا.
| هەر فیلۆسۆفەكی دیتنا خوە سەبارەت ئێكودو كوشتنا مرۆڤان هەیە و پرسێ ژ پرسێ چێ دكن و ناگەهنە چو ئەنجامێن گومانبڕ و پرسەكا نوو چێ دكت. |
| دبت تێگەهشتنا خەلەت یا نازییان ب سەركێشییا هێتلەری د فیلۆسۆفیێا نێچێ دا، ئەگەرێ سەرەكێ یێ جەنگا جیهانی یا دویێ بت. |
هەروەسا ئەوێ فەلسەفەیێ دخوینت دزانت كو هەر فیلۆسۆفەكی دیتنا خوە سەبارەت ئێكودو كوشتنا مرۆڤان هەیە و پرسێ ژ پرسێ چێ دكن و ناگەهنە چو ئەنجامێن گومانبڕ و پرسەكا نوو چێ دكت. دێ بینین فیلۆسۆفەكێ مینا هیگلی توندوتیژییا مرۆڤی دژی مرۆڤی بۆ هێزا گەشەسندنا ژێهەلكی (تصاعدي) یا هۆشێ دیرۆكێ ب شێوەیەكێ هەڤدژی، قۆناغ قۆناغ ژ زلهێزییا سەرمایەداريیێ و كۆلۆنیالیزمێ، هەتا گەهشتنا لێبرالیزمێ دزڤڕینت و د وێ هەڤدژییێ دا، چەرخەكێ دی یێ نووتر پەیدا دبت. بەرانبەر قوتابییێ وی ماركس كرنا شەڕی و كوشتنا مرۆڤی ب دەستێ برایێ وی یێ مرۆڤ دئێختە د چارچۆڤێ خوەرزگاركرنا پلۆریتارییێن هەژار دا ژ بندەستيیا هێزا سەرمایەدارێن زەنگین و كەدخوار د درێژییا دیرۆكێ دا.
هەروەسا دێ بینین فیلۆسۆفەكێ دی یێ ناڤدار و هەڤجەرخ، ب ناڤێ نیچە، تێگەهێ شەڕی و دژواریی نێزیكی هیگلی دبت و ب دەستڤەئینانا دەستهەلاتێ دئێختە د رێژەیا هێزێ و گوهۆڕینێن بەردەوام و گەهشتنا مرۆڤێ سۆپەرمان دا. دبت تێگەهشتنا خەلەت یا نازییان ب سەركێشییا هێتلەری د فیلۆسۆفیێا نێچێ دا، ئەگەرێ سەرەكێ یێ جەنگا جیهانی یا دویێ بت. ئەڤە پشتی شەڕ ب دووماهی هاتی ژ نوو خەلەتتێگەهشتنا فیلۆسۆفییا نیچەی ژ ئالێ نازیان ڤە ئاشكرا بوو كو مەبەستا نیچەی ئەو نەبوو مینا ئەو تێگەهشتین كو رەگەزێ ئاری پاقژترین مرۆڤن د دونیایێ دا، واتە هێز دینامۆیا هەر دەستهەلاتەكێ یە و چو تشت خوە ل بەر ناگرت. دبت ئەڤ نێڕینا نیچەی نێزیكی نێڕینا زانستی یا داروینی ژی بت كو وەسا دبینت مان بۆ یێ باشتره.
دیسا دێ بینین شەڕۆشۆڕ و كوشتنا مرۆڤی ب دەستێ برایێ وی یێ مرۆڤ، ب پالدەرێ دەست ب سەرداگرتن و (هەیمەنێ) بوویە بابەتەكێ سەرەكی بۆ دیرۆكناس و هزرڤانەكێ جیهانی، مینا ویل دیوارنت كو وەسا د كتێبا خوە (دەرسێن دیرۆكێ) دا ببینت، د درێژاهییا 3421 سالان دا ب تنێ 286 سالان شەڕ نەهاتینە كرن، ئانكو هەر 14 سالان، 13 سالان شەڕ بوویە و ب تنێ سالەكێ شەڕ نەبوویه.
| بۆرهۆس فریدرك سكێنر وەسا دبینت كو شەڕ و توندوتیژی د سەرێ مرۆڤی دا دهێتە (بەرمەجە كرن)، وەك دەستپێكەك بۆ كوشتنێ كو هزرا شەڕی بەری لێدانا بڤری گەشە دكت. |
هەروەسا ژ لایێ زانستی ڤە فرۆید بەرسڤا ئەنیشتاینی ب نامەیان سەبارەت ئەگەرێ شەڕوشۆڕ و كوشتنا مرۆڤی ب دەستێ مرۆڤی ددەت كو شەڕ و دژمنكاری خورسكە (غەریزە)یە مینا ڤیانێ كو بزاڤا بەردەوامییا مرن و ژیانێ یە و د هەڤڕكییا هەڤكێشا (لبیدۆ و ناتانۆس) ڕا دبینت و ئەڤ دیتنە پتر د خوەكوشتنا وان مرۆڤێن خوەدكوژن دا خویا دبت. هەروەسا دەروونناسێ ئەمریكی یێ فێربوونێ بۆرهۆس فریدرك سكێنر د پرتووكا خوە دا، ب ناڤێ (تەكنەلۆجییا رەوشتێ مرۆڤی ) وەسا دبینت كو شەڕ و توندوتیژی د سەرێ مرۆڤی دا دهێتە (بەرمەجە كرن)، وەك دەستپێكەك بۆ كوشتنێ كو هزرا شەڕی بەری لێدانا بڤری گەشە دكت.
ژ لایێ ئەنترۆپۆلۆجی ڤە دێ بینین هندییێن چەرمسۆر وەسا دبینن كو دو گورگ د ناخێ هەر مرۆڤەكی دا هەنە، ئێكێ ئەرێنی یه و یێ دی نەرێنی یە و دووماهیێ ئەوێ گورگێ ب هێز هەیی ب سەردكەڤت و گۆشتی دخۆت.
| دیاردا كوشتنێ رۆژ بۆ رۆژێ پتر بەربەلاڤ دبت و پشتى دو جەنگێن وێرانكار یێن جیهانی، نوكە جیهان ل سەر دەمێ تەكنۆلۆژییا ئەفریتی و چەكێ كۆمكوژ كەتییە ژێر گەفێن نەمانێ. |
بەرانبەر ڤێ دژوارییا ب رێژە د ناخێ هەر كەسەكی دا هەیی، هندەك گرۆپێن سۆفی و دینێن مینا دینێن بۆدی و جەینان ل هندستانێ و دینێ مەسیحی و هەرمسی و غەنۆسییێن ژێ چێ بووین، ل رۆژئاڤا دژی شەڕی و كوشتنا مرۆڤی ب دەستێ برایێ وی یێ مرۆڤ شەریعە و ئەحكامێن خوە بەلاڤ دكن، لێ هەر دیاردا كوشتنێ رۆژ بۆ رۆژێ ب رێكێن هەمەجۆر پتر بەربەلاڤ دبت و پشتى دو جەنگێن وێرانكار یێن جیهانی، نوكە جیهان ل سەر دەمێ تەكنۆلۆژییا ئەفریتی و چەكێ كۆمكوژ كەتییە ژێر گەفێن نەمانێ.
ل ڤێرە بۆ مە دیار دبت كو دبت داروین د تیۆرییا خوە دا یێ مافدار بت، دەمێ مانا هەر تشتەكی بۆ رێژەیا هێزا گەوهەرێ وی دزڤڕینت، هەروەسا فرۆید ژی یێ مافدار بت، دەمێ كوشتنێ مینا ڤیانێ دئێختە د قالبێ غەریزەیا بەردەوامییا ژیانێ دا.
واتە فیلۆسۆفی و نێڕینێن فیلۆسۆفێن مینا پلاتۆی و تۆماس مۆری و مەهاڤیڕایێ هندستانێ یێن مینەڤی و تۆباوی یێن بێ توندوتیژی د كیستێ وان دمینن و كوشتنا مرۆڤی ب دەستێ برایێ وی هندی پالدەر و خۆرسكێن مان و نەمانێ ئەزۆكییێ و كەرب و كينێ پەیدا كن وەك شۆپنهاوەر دبینت هەبن دێ بەردەوام بت.
