بایۆگرافییا جهى: کەڤاڵێ گوندێ بامەڕنێ د رۆمانا (عشق و ئەوێن ژ مژێ بووین) دا

د. عارف حیتۆ

بەرى نهۆ، مە بابەتەک ل سەر عەشق و عاشقێن رۆمانا (عشق و ئەوێن ژ مژێ بووین) بەڵاڤکر بوو. لێ ئەگەر ئەم عاشقێن ڤێ رۆمانێ بدەینە رەخەکى و ل وارگەھ و جهێ وان بنێڕین، دێ بینین نڤیسەر یێ کەڤاڵێ گوندەکى د سەردەمێ ساڵێن جەنگا جیهانییا دووێدا رەسم دکەت. ل دەف مرۆڤى تێکهەل دبیت کا نڤیسەرە دگەل کەڤاڵى دئاخڤیت، یان کەڤاڵە بیرەهى و سەرهاتى یێن خوە بۆ نڤیسەرى ڤەدگێڕیت. جارنا چیرۆکا کەڤاڵى دبڕیت و تێبینى یێن خوە یێن ڤى سەردەمى، یان شرۆڤەکرنەکا گیرۆکرى ددەتە سەربۆرێن کەڤاڵى و خەمێن وى. مرۆڤ وە هەست پێ دکەت کو نڤیسەر یێ سەرەدەریێ دگەل بایوگرافییا جهەکى دکەت، گیانەکى دکەتە بەر هەمى روخسار و ناڤەرۆکێن وى جهى و ب ئەزمان دئێخیت. ئەگەر ئەم وەکو روخسار و ناڤەرۆک سەرەدەریێ دگەل کەڤاڵێ جهێ رۆمانێ بکەین، دێ ژین و ژیارا رۆژانەیا خەلکى ب روخسار دانین و هزر و کریارێن خەلکى کەینە ناڤەرۆک (دبیت ژ لایەنێ تیۆریێڤە نەگەلەک یێ سەرکەفتى بم د ڤێ پۆلێنکرنێدا، لێ هەوڵدانەکە و دێ خوە لێدەم). ئەگەر ژ وى جەمسەرێ مە ناڤێ روخسار دانایە سەر دەست پێ بکەین، دێ بینین کو نڤیسەرى ب کۆمەکا هەڤۆک و دەربڕینێن شعرى یێن جوان، کەڤاڵەکێ جوان و بەرهەست ژ هەژارى و دەردەسەرى و پێکڤە ژیانا ل گوندان نەخشاندییە، ب کوورى و هوورى خوە دادهێلیتە ناڤ ژین و ژیارا گوندییان، سەرەدەریکرنێن وان یێن رۆژانە بەرچاڤ دکەت، داکو وەرگر ب سەر کۆمەکا عورف و عەدەتێن جڤاکەکێ کوللەکتیڤ هەلببیت و بۆ دەمەکى دناڤ فەزایێ سەربۆرێدا بژیت. د جڤاکێن کوللەکیڤدا هەمى خەلک پێکڤەگرێداینە و پشکدارییا هەمى خۆشى و نەخۆشى یێن ئێک دکەن، وەکو تێرم بۆ وى جڤاکى دهێتە گۆتن یێ هەردوو لایەنێن کەلتۆرى و ئابۆرى دبەرژەوەندا کۆمێدا بن، ئانکو چ گرنگى ب حەزێن کەسێ تاک ناهێتە دان، بەلکو گرنگییا هەر تاکەکى ژ گرنگییا کۆمێیە (١). ئازادییا کەسۆکى ژى ب ئازادییا کۆمێڤە گرێدایە کو ب هندەک عورف و عەدەتێن قەبوولکریڤە هاتییە چوارچۆڤەکرن. ئەڤ عورف و عەدەتێن قەبوولکرى ژ لایێ هەموویانڤە (ئەگەر نەگونجاى بن ژى!)، دگەل مرۆڤى دبن و گەشە دکەن هەتاکو دبنە پشکەک ژ پێکهاتەیێ کەسایەتییا کەسێ تاک و وەکو راستییەکا رەوان سەرەدەریێ دگەل دکەن. ل گورەى تێگەهێن ڤى سەردەمێ ئازادییان (ب ئازادییا کەسۆکیڤە ژى)، خویایە کو ئەڤ شێوازێ ژیانێ دبیتە ئاستەنگەک ل هەمبەرى بەهرە و داهێنانێن تاکان، هەروەسا پێنگاڤێن پێشڤەچوونێ سست دکەت و هزرێن ژ دەرڤەى چوارچۆڤەى بەند دکەت (٢). لێ سیستەمەکێ ژیانێیە و تەناهییەکێ ددەتە هەمى خەلکێ د چوارچۆڤەیدا. ئوو چونکو ژیانا گوندان ب پەزداریێ و عەردێ کشتوکالیێڤە گرێدایە، خەلک ب سێ بیاڤێن سەرەکیڤە دهێتە گرێدان؛
بیاڤێ ئێکێ عەردە:

عەرد ل سەر بنگەهێ بنەماڵان هاتییە دابەشکرن و پاشى دەستاودەست دبیت و نەدوورە بهێتە فرۆشتن یان ئاڵوگۆرکرن هەتاکو دکەڤیتە سەر ناڤێ خێزانەکێ، خێزان عەردى مینا نامووسا خوە دپارێزن و نەدوورە خوە سەرا عەردى بدەنە کوشتن. نڤیسەر ب تێڕامانەکا فەلسەفى سەرەدەریێ دگەل ڤێ پێڤەگرێدانا ب عەردیڤە دکەت و دبێژیت: “تشتەکێ سەیرە ئاخ دویماهیا ژیارا مەیە، ل دویماهیێ دێ ئاخ مە ب هەمیڤە داعویریت، لێ ئەم پتر ژ هەمى تشتى حەز ژ ئاخێ دکەین… بپ٢٥”. ئەڤ حەژێکرنا هار ژبۆ ئاخێ، دبیت ژ وێ چەندێ هات بیت کو ژێدەرێ ژیانێیە، دبیت ژى، ژبەر هندێ بیت کو نیشانەکا رەسەنایەتى و پایەدارییا خێزانێیە دناڤ جڤاکیدا. هەر ژبەر ڤێ چەندێیە کو پڕانییا تێڤەلى و هەڤڕکى یێن گوندییان سەرا ئاخێیە، چارەسەرکرنا ڤان جۆرە بابەتان ژى ل سەر هندەک بنەمایان دهێنە کرن کو ل دەف پڕانییا گوندییان دکەهینە. دەمێ گورگۆ دەست ب ئاڤاکرنا خانییەکى دکەت، پشتى عەرد ژ لایێ وەکیلەکێ شێخیڤە بۆ هاتییە دەستنیشانکرن، نڤیسەر

نەدوورە ئەڤ چالاکى یێن رۆژانە یێن کارکرنێ و دەمبۆراندنا ب خۆشى، بووینە ئەگەرێ وێ چەندێ کو رێژەیا ئاڵۆزیێ و ئێشێن دەروونى و هەوڵدانێن خوەکوشتنێ ل ژینگەها گوندان کێمتر بن ژ باژێران، چونکو چ کەس یان چ ماڵبات هەست ب ڤەدەرى و تنێیاتیێ ناکەن.
ب نەراستەوخۆیى ئاماژە ب هندەک بنەمایێن مولکدارییا عەردى ددەت و شێوازێن ئێکلاکرنا مولکداریێ ددەتە خویاکرن: “کەسەکى ل تاخى خۆ نەرازى کر، دگۆتى: ئەڤ ئەردە یێ مەیە، ئەم ڕێ نادەین کەسەک ئاڤا بکەت…. حەجیێ وەکیل ب دەنگەکێ بلند گۆتە کەسێ نەرازى- ئەرێ مامۆ… هەوە کاغەزەک، تاپۆیەک پێ هەیە؟… هەوە شاهد هەنە کو ئەڤ ئەردە زێڕکڕیێ وەیە، هەیا بابکێ شەشێ؟… هەوە ئەڤ درە جارەکێ کریە رەز، بیستان و هەوە دەرامەت ژێ راکریە؟… ما جارەکێ گۆڤەکا هەوە، خانیەکێ هەوە ل ڤێرێ ئاڤا بوویە، دا ئەم ل شینواران بگەڕین؟… بپ٣٠”.
بیاڤێ دووێ هەڤکارییە:
هەمى گوندى د خۆشى و نەخۆشییاندا، د شەهیان و بەهییاندا هەڤکارییا هەڤ دکەن. هەڤکارى ئێکە ژ عورف و عەدەتێن هەرە گرنگ د گونداندا، چونکو پڕانییا خەلکى هەژارن و ژیانا وان ب وەرزێن ساڵێ و بەرهەمێ چاندنیێڤە گرێدایە، ئەڤجا ئەگەر هاریکارى نەبیت، چ خێزان نەشێن هەمى پێدڤى یێن ژیارا خوە دابین بکەن. هەمى مالباتێن گوندى مافێ ڤێ هاریکرنێ هەیە و هەر کەسەکێ خوە ژێ بدەتە پاش دێ زەرەرمەند بیت، چونکو یێ هاریکاریێ بکەت هاریکارى بۆ دهێتە کرن، ئانکو کەسەک بۆ خوە و مالباتا خوە ب تنێ ناژیت، هەموو پێکڤە ژبۆ هەموویان دژین. ئەڤەیە تەرزێ ژیانا کوللەکتیڤ کو حەز و ئازادى یێن کەسۆکى (چ یێن کەسەکى یان بنەماڵەکێ بن) هەڤسار دکەت و هەموو رەنجان درێژنە دناڤ بەرژەوەندییا کۆمێدا. ئەڤجا زبارە و شەڤەرۆک و هێلا مازییا و سەیران و باڵاڤێن ب هەڤڕا میناکەکێ سادە و جوان ددەتە گوندى و ژیانا گوندییان. ب ڤێ چەندێ ژى، هەمى وەستیان و دەردەسەرى یێن هەژارییا رۆژانە ژ خوە دادقوتن و کراسەکێ ب خۆشى و حەزا ژیانێ نەخشاندى، دکەنە بەر خوە.
ئاهەنگ گێڕانێن پێکڤە ژى، شێوازەکێ دییێ هاریکاریێیە دناڤبەرا خەلکێ ساخلەت و رەفتار جوداجودا دا: “ئاهەنگ و چالاکى یێن وان تو جاران ب دویماهى نەدهاتن، ژ داوەت نەبیێ دبوو مەولید، عاشیرا، بەرکەنداڵ، نەورۆز و جەژن. ل زڤستانان ماڵێن وان ئووپرا بوون، ل رەخەکى ستران، ل رەخێ دى لێبۆکى، ل لایێ دى گویز و کتک، دەهۆڵ، ددک…. دەما چ هەلکەفت نەبانە، ئاهەنگ بۆ گۆڕێ چننەیێ دگێڕان وەک کەپرەشینا جۆهیان، گوڵمچکانێ و ئاڤڕەشینکێ، هەر ساڵ دووسێ جاران سێرانێن ب تەبایى دکرن… بپ٤٦-٤٧”. نەدوورە ئەڤ چالاکى یێن رۆژانە یێن کارکرنێ و دەمبۆراندنا ب خۆشى، بووینە ئەگەرێ وێ چەندێ کو رێژەیا ئاڵۆزیێ و ئێشێن دەروونى و هەوڵدانێن خوەکوشتنێ ل ژینگەها گوندان کێمتر بن ژ باژێران، چونکو چ کەس یان چ ماڵبات هەست ب ڤەدەرى و تنێیاتیێ ناکەن، پڕانییا گوندییان د هەڤسۆزییەکا بەردەوامدانە و هەڤسۆزى ئێکە ژ پاڵپشتى یێن هەرەگرنگێن ڤەڕەڤاندنا دلتەنگى و پێشێلبوونێن دەروونى (٣).
بەڕەڤانیکرن خالەکا دییە د چوارچۆڤێ هەڤکارییا دناڤبەرا گوندییاندا، سەرەراى هەبوونا کۆمەکا خویندارى و دژمندارییا دناڤبەرا گوندییان ب خوەدا، لێ هەر کەسەکێ ژ گوندەکێ دى گوندییەکى پاشڤە ببەت یان بکوژیت، هەروەکو وى هەموو گوند پاشڤە برى و بوویە خویندارێ هەموو گوندى، تەنانەت ئەگەر ڤەحەویایێ گوندى بیت ژى. ئەڤ تێگەهە پتر خویا دبیت دەمێ گۆتگۆتکەک ل ناڤ گوندى بەڵاڤ دبیت کو لەشکەرەکێ گەهشتییە دەردۆرا گوندى، پڕانییا خەلکى هزر دکر کو یێن د دویف پۆڕێ و گورگۆى را هاتین، لەوا پۆڕێ دەملدەست خوە د ماڵا لەیلا عەتەمى دقوتیت و هندەک جحێل دچنە ئاقارى ژبۆ ئاگەهدارکرنا گورگۆى کو خوە رزگار بکەت. لێ بابەت ل دەف هەردوو عاشقێن هەڤژین نەراوەستا، بەلکو هەموو خەلکێ بامەڕنێ بۆ تەرەفدارێن بابەتى: “زەڵامێن چەکدارێن بامەڕنێ چیادرک گرت، بەر دانانە سەرئێک و کرنە چەپەر. خولامان تەلیسێن ئاخێ کێشانە سەر بانێ قەسرێ و فەقەیان کێشانە سەر بانێ تەکیایێ، چەکداران جەبلخانە دگەل خۆ برن و کەتنە د وان چەپەران دا… بپ٣٩، …. ئەڤە ئەم دێ سینگێ خۆ ب چیاى ڤەنین و چ یا د قەومیت بلا ب قەومیت… بپ٤١”. ئەڤ بۆیەرێ هەپارەییێ ژ گۆتگۆتکان ڤەڕستى، چەندین میناکان ب خۆڤە دگریت، ژ لایەکیڤە نیشانا هەڤگرتنێ و هەڤکارییەکا مجدە ژبۆ بەرسینگگرتنا هەر گەفەکا پەیدا ببیت، ژ لایەکێ دیڤە نیشادانا رەفتار و هێزا گۆتگۆتکانە کو ساخلەتەکێ دییێ گوندییانە و ب شێوەیەکێ عەفەوى و سادەییەکا مەرەم نەدیار سەرەدەریێ دگەل دکەن. لێ خوەییێ گۆتگۆتکێ چەکەکێ دەروونییێ ب هێزە ژبۆ زەمینەخۆشکرنا ئەنجامدانا بۆیەرەکى دهێتە بکارئینان، کۆمەکا خەلکێ هەچکوهەیى دئێختە د نەهۆشییا کۆمێدا کو دلینى و هزر و رەفتارا هەمى خەلکێ ل بەر سیبەرا گۆتگۆتکێ ب ئێک سەمت بهێتە هاژۆتن. دبیت هندەک راستى یان پێشبینى یێن پرۆسەیا هلشکافتن و ب سەرهەلبوونێ بن، خەلک قەبە دکەت و ئاخفتنان ل سەر زێدە دکەت داکو خەلک هزرێ تێدا بکەت یان هەڵوەستەیەکى ژێ وەرگریت (وەکو وان گۆتگۆتکێن ل سەر هاتنا گورگۆى و بیشۆفى دهاتنە گۆتن). دبیت ژى هندەک نۆچەیێن درەو بن و ل بن کاریگەرییا ئازراندنێ، دووبارەکرنێ و مەزنکرنا بۆیەرێ گەفێ، ببیتە پەژیک و خەلکى ب بچووک و مەزنڤە ڤەگریت (وەکو بۆیەرێ د چیرۆکێدا). هەمى گۆتگۆتکێن د شەڕاندا دهێنە بکارئینان ژ ڤى جۆرێ دووێنە. سەمتەکا دى یا ڤى بۆیەرى نیشادانا شێوازێن راهێنانێن گوندییانە ژبۆ خوە بەرهەڤکرنا ل هەمبەرى هەر گەفەکا ژ نشکاڤە بهێت. گوندى چ راهێنانێن رێکخستى یێن لەشکەرى ناکەن يان نزانن، ئەو ژ سروشتى و ژیانا خوە یا رۆژانە فێرى هەموو پێدڤى یێن ژیناندن و بەڕەڤانیکرنێ دبن. ئەگەر گوندییان ب شێوەیێ نەهۆشییا کۆمێ و غەریزەیا بەڕەڤانیکرنێ سەرەدەرى دگەل وێ گۆتگۆتکا ژ درەو کر بیت، بێگومان شێخێ سەرکێشێ جڤاکى وەکو راهێنان لێ دنێڕیت: “ئارمانج ژ تە مەزنتر، وێڤەتر و کویرتر بوو.. ئارمانج پێ ئەم ب خۆ بووین.. ئەڤە هندەک فەساد و بەلبەلچى یێن هەین، وانا دڤیا سەحکەنە وێرەکى و کارخۆشیا مە، دڤیا رەفتارا مە بزانن ئەگەر جارەکێ ل مە ب هەلێخن… بپ٤٣”. ژ لایێ دەروونیڤە ژى، نیشادانا کارڤەدان و هەلچوونێن ترسێیە ل دەف خەلکى، د دەمێ ترسیانێ یان هەر پەستەکا دەروونیدا، ئەدرینالین ژ راددەیێ خوە زێدەتر د رژیێتە ناڤ خوینێ و کۆمەکا نیشانێن وەکو هەلچوونێ و لێدانێن دلى و پێتیبوونێ و گەلەک نیشانێن دى یێن کارڤەدانا ترسێ ل مرۆڤى پەیدا دبن (٤)، ئەڤجا هەتاکو بڕیارا خۆدانەپاشێ (رەڤینێ) یان بەرسینگگرتنێ ددەت، نەدوورە کۆمەکا هزر و رەفتار و دلینى یێن نەهەڤسەنگ و ڤەشارکرى ژێ دەرکەڤن. پەهلەوان د گەرمەگەرمە ترسا خوەدا ناڤێ دروستێ پۆڕا هەڤژینا خوە دئینیت: “ئەزێ هاتم سەربارا من، ژ خۆ تە هەژارا خودێ ناهێلمە بێ خودان د دەستێن نەحەزان دا، ئەز بۆ تە نەمینم جەمیلا من… بپ٣٩”. ئەڤە بۆ جارا ئێکێ بوو ناڤێ جەمیلایێ کەفتییە سەر لێڤان پشتى کو بڕیاردایى ناڤێن خوە یێن راستەقینە ژبیر بکەن، لێ هەلچوونا ترسێ تشتێن نەگۆتى ددەتە گۆتن.

مخابن جڤاکێ کوردى ژبەر کۆمەکا سەدەمێن جیوپولەتیکى و کێماسییا د تێگەهشتنا عەقیدەییدا نەشیان میرگەهێن خوە یێن خوەسەر دانن، یان میرگەهێن خوە یێن چێکریى بپارێزن.
خاڵەکا دى یا هەژى ئاماژەکرنێ د بیاڤێ هەڤکاریێدا، ئەوە کو پشتى گیانێ هەڤکاریێ دبیتە پشکەک ژ پێکهاتەیێ کەسایەتییا مرۆڤى و دبیتە عەدەتەکێ هەژییێ قەبوولکرى د جڤاکیدا، تێگەهێ وێ بەرفرەهتر لێ دهێت و دگەهتە شێوەیێ هاریکارییا دناڤبەرا گونداندا (یان کۆمەکا گونداندا) کو عەشیرەتەکێ پێک دئینن و پاشى هەڤکارى و رێکخستنا کۆما عەشیرەتان میرگەهان پێک دئینن، لێ مخابن جڤاکێ کوردى ژبەر کۆمەکا سەدەمێن جیوپولەتیکى و کێماسییا د تێگەهشتنا عەقیدەییدا نەشیان میرگەهێن خوە یێن خوەسەر دانن، پان میرگەهێن خوە یێن چێکریى بپارێزن.
لێ ل ڤێرە ئەم خوە ل ڤى بابەتێ بەرفرەھ نادەین، تنێ دێ سەرەدەریێ دگەل وێ هاریکاریێ کەین ئەوا ژبۆ کەسەکێ نەگوندى دهێتە پێشکێشکرن. هەکو خوینەک دکەڤتە سەر گوندییەکى، یان ب شێوەیەکێ دژوار بهێتە سزادان و دەرێخستن، یان ل دەرفەتەکا باشتر و هەژیتر بگەڕیێت، یان ژبەر ئەگەرەکێ هەبیت، بڕیارا دەرکەفتن یان مشەختبوون یان رەڤینێ ددەت و پەنایێ دبەتە بەر گوندەک یان عەشیرەتەک یان نافماڵەکا دى، داکو بهێتە ڤەحەواندن و پاراستن. وەکو سروشت و تێگەهێ جڤاکێ کوللەکتیڤ، هەردەم چاڤێ مشەختان دمینتە ل ڤەگەڕێ و مشە جاران ئەڤ جڤاکێ نوو هاریکارى و ناڤگینیێ بۆ دکەت کو دگەل گوندێ وى/ وان پێک بهینن و ب خۆشى ڤەگەرنەڤە. لێ د حالەتێ رەڤاندنێدا، کریارا ناڤگینى و ئاشتبوونێ نە گەلەک یا ب ساناهییە، چونکو هێلەکا سۆرا جڤاکى دهێتە بەزاندن و سزایێ کوشتنێ دکەفتە سەر هەردوو عاشقێن یاخى. دەستەڵاتا ئایینى و جڤاکى ب هەڤڕا رێ نادەنە کچێ بێى هەبوون و رەزامەندییا سەمیانەکى بڕیارا شووکرنا خوە بدەت، ئەڤجا هەکو خوە دگەل دلدارێ خوە ددەتە رەڤاندن، ب سەرداچوون و گونەهەکا مەزنا نەهێتە غەفراندن دهێتە هەژمارتن. ئەڤ کریارا رەڤاندنێ یان رەڤینا دوو عاشقان ژبۆ دۆماندنا عەشق و ژیانا خوە ل دەڤەرەکا دى، عەدەتەکێ کەڤنێ کوردەواریێیە و ل دەف پڕانییا گوند و عەشیرێن کوردان هەبوویە. ئەگەر پەیاما نڤیسەرى نیشادانا عەشق و ئەڤینییا پشتى جووتبوونێ بیت (هەروەکو مە گۆتى!)، ئەو دشیا پرۆسەیا هەڤژینى یا هەردوو قەهرەمانێن عاشقێن ڤێ رۆمانێ ب شێوەیەکێ سروشتى و رەزامەندییا ماڵباتێ پێک بینیت و پەیاما خوە پێ بگەهینیت. لێ وى ڤیایە شێوەیەکێ دییێ هاریکارییا جڤاکێ کوردەواریێ بکەتە د مەژێ خواندەڤانیدا. ئەو ژى ڤەحەواندن و پاراستنا وان کەسێن ل بن گەفێیە.
ئەڤ تێگەهە مینا تێگەهێ پەنابەریێیە ل دەولەتێن رۆژئاڤایی کو ل گورەى بنەمایێن پاراستنا مافێن کەسۆکى یێن مرۆڤى پەیرەو دکەن، کا چەوا وەڵاتێن پێشکەفتى ئێمناهیێ و هەمى پێداویستى یێن ژیانێ و کارکرنێ بۆ پەنابەرێن خوە بەرهەڤ دکەن، هەروەسا تەکیا شێخى ژى هەمان پێداویستییان ب سنسلە بۆ دابین دکەت؛ ل دەستپێکێ ل گورەى شەریعەتى و ب بەرهەڤبوونا شاهدان هەردوو عاشقان ل هەڤ مارە دکەن و ب فەرمى دبنە ژنومێر. پاشى هەستکرنا ب ئێمناهیێ و نەمانا گەفێ بۆ پەیدا دکەت: “ئەم ناهێلین بایەکێ سار ب سەر تە و پیرەژنا تەدا بهێت.. بپ٤٣، …لێ ژ ئەڤرۆ و وێڤە تو چ سەهما نەکە.. پشتا مە یا ل چیاى، ئەم یێن ل بەر سیبەرا شێخى و شاهێ نەخشەبەند… بپ٤٤”. پشتى ڤان هەردوو بنەمایێن سەرەکى یێن دەستپێکرنا ژیانەکا نوو، ئەڤجا ژوورەکێ بۆ دەستنیشان دکەن کو ب خوەسەرى تێڤە بژیت، هەمى خەلکێ بامەڕنێ ژى بێشەکێ بۆ دکەن و هەر ئێک ل دویف شیانا خوە پشکداریێ د بێشێدا دکەت: “بامەڕنیان ئێکى کومبار، ئێکى حێسیل، ئێکى بەڕک…. گزرەکێ مالداریێ و خوارنا سالەکێ، دنیڤا مەزەلێ ڤە هاتە نژاندن. خۆ ئەوێن هەژار و چ تشت نەیى ژى پشکدارى کر: …زلفێ دو گێزکێن زلکا ددەستێ خوە گرتبوون،… ئو سۆفى زکرى دو بارێن دارێن هشک هاڤێتبوونە بەر دەرێ وان… بپ٨”. لێ هەر چەوا بیت مرۆڤێ مشەخت، یان پەنابەر هەر هەست ب خەریبیێ و بێکەسیێ دکەت، چونکو مرۆڤ ب سروشتێ خوە حەز ژ پێکڤەژیان و هەبوونا هەڤاڵ و پاڵپشتان دکەت، کا چەوا گوندییان بێشەک بۆ نافماڵییا وان کر، هەروەسا شەهیانا وى ژى کرن و ل سپێدەهییا زاڤایینیێ خەلکێ گوندى ب خەلاتڤە چوونە پیرۆزباهییا وان. هاریکارییا دى یا تەڤاڤکەر د ڤێ رەوشێدا کو مرۆڤ پێ ببیتە ئەندامەکێ جڤاکێ نوو، کارکرنە. ب رەخساندنا بیاڤێ کارکرنێ هەمى پێدڤى یێن ژیانێ کاملان دبن و مرۆڤێ پەنابەر یان مشەخت دبیتە ئەندامەکێ کارا د جڤاکێ نوودا، ئوو هەموو ئەرک و مافێن وى جڤاکى ل سەر دهێنە چەسپاندن.

د پەنابەرییا رۆژئاڤاییدا ژى، ل دەستپێکێ کارێن زەڤلەکان و یێن کەس پێ نەرازى بۆ مشەخت و پەنابەران دهێتە دیتن، تنێ بەرێخودانا وان جودایە. ئەو رێزێ ل خوەییتییا کارکرنێ دگرن و جڤاکێن پێشنەکەفتى رێزێ ل جۆرێ کارى دگرن.
د کوردەواریێدا، هەرچەندە پایە و بهایێ مرۆڤى ب جۆرێ کاریڤە گرێدایە، نە ب خوەییێ کارکرنێڤە (بەروڤاژى پەنابەرییا رۆژئاڤایى!)، چونکو ل دەستپێکێ کارێ پەنابەرى، ب نەمازەیى د حالەتێ رەڤاندنێدا ژ چوارچۆڤێ خدامینی و خولامینیێ یان خەربەندەیى و شڤانتیێ دەرناکەڤیت، ئەڤجا گورگۆ دبیتە شڤانێ گوندى و پۆڕێ ژى وەکو خدامەکا بەروەخت ل بەر دەستێ خاتوینا ئەسما کار دکەت: “ئەز حەز دکەم تو حەفتیێ جارەکێ- دو جاران سەرا مە بدەى، دێ بۆ خۆ ئاخڤین. هەما بۆ رویمەتى ژى گێزکەکى بدە مەزەلا من، تنێ مەزەلا من… ئێدى پۆڕێ قەسر هەمى دماڵشت و… هندەک جاران هەکو باڵاڤەکا گران، یان هەلکەفتەک هەبایە، ل سەرێ لیستێ داخوازنامە بۆ پۆڕێ دهاتە هنارتن… بپ١١-١٢”. نێ د پەنابەرییا رۆژئاڤاییدا ژى، ل دەستپێکێ کارێن زەڤلەکان و یێن کەس پێ نەرازى بۆ مشەخت و پەنابەران دهێتە دیتن، تنێ بەرێخودانا وان جودایە. ئەو رێزێ ل خوەییتییا کارکرنێ دگرن و جڤاکێن پێشنەکەفتى رێزێ ل جۆرێ کارى دگرن. وەسا دیارە نڤیسەرى ڤیایە تێگەهێ رێزگرتنا مافێن مرۆڤى و ڤى شێوازێ ڤەحەواندن و پاراستنێ ب تێگەهێ نوو یێ پەنابەریێڤە گرێدەت. ئەڤجا کا چەوا دەرگەهێن پێشکەفتنێ ل بەر پەنابەرێن زیرەک و زانا دڤەکرینە و دشێن جهێ پێ خوە ل ناڤ جڤاکێن ڤەحەواندنێ بکەن، هەمان دەرگەهان ل بەر گورگۆى ژى ڤەدکەت و ب سنسلەیەکا دانانگەهێن کارکرنەکا بەردەوام هەردوو عاشقێن پەنابەر بەر ب دەولەمەندى و خۆشحالیێڤە دچن.
وەکو هەموو جڤاکان، د جڤاکێ کوللەکتیڤدا ژى جوداهى یێن کەسۆکى هەر هەنە، هەر کەسەکێ حەز و شیانێن خوەپێشڤەبرنێ هەبن، دێ شێت ب پلانڕێژییەکا موکم و کارکرنا بەردەوام گەهتە ئارمانجا خوە. غەریزە یێن مرۆڤى ل هەمى سەردەم و جهان سێنە (بایولۆژى، سێکسى، پایەدارى)، ئەم ب سێگۆشەیا خوەرسکێن مرۆڤى ددەینە خویاکرن کو هەرسێیان هەمان ئاستێ گرنگیێ و پێدڤییا تێربوونێ هەیە. پشتى چوکلەکێ ڤێ سێگۆشێ ژ لایێ تەکیایا شێخیڤە هاتییە رەواکرن و تێرکرن، ئەڤجا هەمى پێکۆل دێ بەر ب تێرکرنا هەردوو چوکلێن دیڤە چن. هەروەکو مە گۆتى گورگۆى ب شڤانتیێ دەستپێکر، لێ: “ل چیاى قەدێن دارى کۆم دکرن… دا شوپێنێ ژبەر کوچکێ پۆڕێ ئینیت و دکرنە گزرە. تێرا زڤستانێ نژاندن، یێن دى بار- بار فرۆتن. پۆڕێ ئەو پارە د حەفت کونان ڕا ڤەشارتن، هەیا شیاى پێنج مامرک و دیکلەکى پێ بکڕیت… بپ١٣”. ئەڤە دەستپێکا پێڤاژۆیا کارکرنا هەردوو عاشقان بوو بەر ب گەهشتنا ئارمانجێڤە، نێ کەسێن عاشقێن راستەقینە پتر کار دکەن و پێکهاتەیێ کەسایەتییا وان یا جڤاکى ژى هەڤسەنگترە، پێکهاتەیێن کەساتییا جڤکى (هزر، دلینى، رەفتار) ب هەڤگونجانى کار دکەن و سەمتەکا ساخلەم بۆ ئارمانجێ دادنن. هەروەکو دبێژن، ئەگەر مرۆڤ یێ دلخۆش و رازى بیت، رێکا وى ژى دێ ڤەبیت و بەخت دێ بۆ کەنیت: “ل وێ بوهارێ باڕێنا شەش کاران بۆ ب دویف بزنێن گورگۆى ڤە، هەر بزنەکێ جێمکەک ئینا بوو… بپ١٦، ئەڤجا …تەناهى ڤ پۆڕێ نەدکەفت، رۆژێ هەمیێ کماخێن وێ نەکەتنە سەر ئاخێ، ژ بێرێ دزڤڕى، دا پەنیرى و لورکى چێکەت، ماستى مەهینیت، مەشکێ کێت….. ئەو پارێ ژ فرۆتنا روین و رێچالان، ژ فرۆتنا گیسک و بزنێن ئەیاخ، دیکل و مریشکان دهات، کۆم دکرنە سەر ئێک، نژیارا وان دبن دۆشەک و نڤینێن گورگۆى ڤە ستیر ببوو…. بپ٢٣”. ب ڤێ چەندێ گورگۆ ب ماڵ دکەڤیت و غەزیرەیا خوە یا بایولۆژى ژى تێر دکەت. هەرچەندە پایەدارى تنێ ب هەبوونا ماڵى پڕ نابیت، چونکو کۆمەکا بنەمایێن دى یێن وەکو نەسەب و بنەماڵێ و ئاقلمەندى و مێرانیێ ژى پێ دڤێن، لێ جوامێرى، دۆستینى، هەبوونا ماڵى و گیانێ هەڤکارى و باربەریێ، گرنگییەکا وەکو پایەداریێ ددەتە مرۆڤى. ڤەگوهاستنا وى ژ کارێ پەزدارى و چاندنیێ بەر ب کارێ بازرگانیێڤە، خاڵەکا دى یا ئارمانجێ بوو کو بیاڤێ سەرەدەریکرنا دگەل خەلکى و هاریکارییا وان پتر لێ دهێت، زێدەبارى وێ چەندێ کو ژبەر نەخۆشییا خوە، تاقەتا کارێ زەڤلەکان نەما بوو و دڤیا کارەکێ تەناتر و کێم لڤێنتر بکەت.
بیاڤێ سیێ عەقلێ غەیبییە:
غەیب ئەو تشتە یێ نە د بیاڤێ تێگەهشتن و بەرهەستییا مرۆڤیدا، ئانکو مرۆڤ نەشێت ب هەستەوەرێن خوە غەیبێ ببینیت یان هەست پێ بکەت، چونکو ژ شیانا زانینا مرۆڤى پترە. یان ژى هندەک بۆنەوەر و تێگەهێن میتافیزیکى یێن ڤەدەرن ژ جیهانا ماددییا ژیانێ و چ یاسایێن دانایى (نەخودایى) ل سەر ناهێنە ب جهئینان و چ کەسەکێ شیانێن شرۆڤەکرنەکا لۆژیکى بۆ نینە (٥). غەیب ب هەبوونا هندەک بۆنەوەر و دیاردە و جهانڤە دهێنە دناڤ مەژیێ خەلکیدا؛ بۆنەوەرێن مینا ئەجنە، پیرهەڤى، هێزێن قەنجیکار (ملیاکەت) و هێزێن خرابکار (شەیتان). دیاردەیێن مینا سحربەندیێ، فەرجۆدەیان و کریارێن سەیرێن نە د چوارچۆڤێ مەژیدا. جهێن مینا ئاسمانێ هەفتێ، بەهەشت و جەهنەم… هتد. خەلک ب دوو ئاستان سەرەدەریێ دگەل غەیبێ دکەن (٦)؛ ئاستێ ئێکێ غەیبا رێژەییە کو ل دەف هندەکان بابەتەکێ مژدارە و ل دەف هندەکێن دى ب رێکا سەربۆرێ و دیتنێ یان هەستپێکرنێ دبیتە راستییەکا بەرهەست. ئاستێ دووێ رەهاییە کو ب رێکا وەحیێ و عەقیدەیا ئایینى هاتییە دناڤ خەلکیدا و خەلک بێى تێهزرین سەرەدەریێ دگەل دکەن، چونکو قورئانا پیرۆز ب غەیب دانیە نیاسین (٧). دگەل دەمى و دووبارەکرنا هەمان بابەت و هەمان تێگەهێن ئایینى- جڤاکى، ئەڤ غەیبە دبیتە پشکەک ژ مەنزوومەیا پێکهاتەیێ ئێقینى و گیانێ باوەرداریێ ل دەف پڕانییا ئەوێن ب بهیستنێ فێرى ئایینى دبن.

ئەڤ غەیبباوەرییا بەربەڵاڤ د بەرژەوەندا دەستەڵاتداراندایە، چونکو غەیبباوەرى ئالاڤەکێ ب ساناهى و کاریگەرە ژبۆ هاویشکرنا دەنگێن نەرازى و رێکەکا موکمکرنا دەستەڵاتا دنیاییە.
ئوو ژبەرکو پتر ژ سێ چارێکێن گوندییان نەخوێندەوارن یان خوێندنا وان ژ فەقەتییا بەر دەستێ مەڵایەکى نابۆریت، د پڕانییا جاراندا مەنهەجێ فێربوونێ نەقلییە (نەعەقلییە)، ئەڤجا عەقلێ غەیبى ل سەر گوندییان زاڵ دبیت و دبیتە پشکەک ژ ژیانا وان یا رۆژانە. ژ لایەکێ دییێ کەتواریڤە ژى، ئەڤ غەیبباوەرییا بەربەڵاڤ د بەرژەوەندا دەستەڵاتداراندایە (چ ئایینى بن، عەشیرکى بن، یان ژى دەستەڵاتا فەرمییا دەولەتێ بیت)، چونکو غەیبباوەرى ئالاڤەکێ ب ساناهى و کاریگەرە ژبۆ هاویشکرنا دەنگێن نەرازى و رێکەکا موکمکرنا دەستەڵاتا دنیاییە.
هەرچەوا بیت، خەلکێ گوندان باوەردارێن موکمن و ب ئەنجامدانا ئاییردەیێن ئایینیڤە گرێداینە، نە ب ناڤەرۆکا ویڤە، چونکو پێزانینێن کاملان ل سەر نینن. سەرەدەریێ دگەل تشتێ بەرهەست و هەڤبەند ب ژیانا خوە یا رۆژانەڤە دکەن، ژێدەرێ سەرەکیێ پێزانینێن ئایینى مەڵایەکە قۆناغێن فەقاتیێ ب سەرکەفتییانە دەرباز کرینە و نەدوورە زمانێ عەرەبیێ ژى باش نەزانیت(!). هەکو باران نەبارن، دێ نڤێژا بارانێ کەن. هەکو دارەک بێ بەرهەم بیت، دێ خوە راکێشنێ و گەفا بڕینێ لێ کەن. هەکو رزقێ ئێکى یێ کێم بیت، دێ دوعایێن خوە گەهینتە سەر مەزار و ئەسحابییان! هەکو ئێکى زارۆک نەبن دێ پەنایێ بەتە بەر مناسب و ئۆلدار و نڤشتییان کو خودێ زارۆکەکى بدەتێ، هەکو ئێک نەساخ ببیت یان دەروونێ وى تێک بچیت دێ هزرکەن ئەجنەیان یێ هنگافتى و فەرە ئەو ئەجنەیە ژێ بهێنە ڤەڕەڤاندن…. هتد. ڤێ غەیبباوەریێ کۆمەکا عورف و عەدەتێن جڤاکى بۆ پەیدا کرینە کو د رەفتار و چالاکى یێن خوەدا بکار بینن و وەکو بەڵگەنەویستەک سەرەدەریێ دگەل بکەن. هندەک خڕڤەبوون و چالاکى ژێ چێکرینە کو گوندى وەکو پشکەک ژ چالاکى یێن خوە یێن خوەسەر و عورف و عەدەتێن قەبوولکرى بهەژمێرن. خڕڤەبوونێن ل داوەت نەبییا و مەولیدان و عاشیرایێ و مەها رەمەزانێ و هەردوو جەژنێن موسلمانان سەقایەکێ پێکڤە ژیانێ و گیانێ هاریکاریێ و لێبۆرینێ ئێخستییە دناڤ ژیانا گوندییاندا. نڤیسەرى هەوڵدایە ڤى عەقلێ غەیبى و باوەرى یێن نەبەرهۆزێن گوندییان رێزکەتە بەر خواندەڤانى و بکەتە قۆناغەکا شێوازێ تێهزرینا جڤاکێ کوردى د سەردەمەکێ دیارکریدا. سێ بیاڤێن تێگەهشتنا جڤاکى پێشچاڤ دکەت؛ بابەتێ زارۆنەبوونێ کو بابەتەکێ هەستیار و گرنگە ل دەف گوندییان، هەبوونا زارۆکان هەم دۆماندنا قنێتێ بنەماڵێیە، هەم هەڤکارەکێ پاشەرۆژێیە د رێڤەبرنا بەرژەوەندێن بنەماڵێ و سەخبێرییا دایباباندا هەکو پیر دبن، هەم ئاڵاڤەکێ بەرفرەهکرنا خێزانێیە ب رێکا خزمانیێ، یان ژى پشتەڤانەکێ کاریگەرە ژبۆ تۆڵ و بەدەلان، ئانکو هێزەکا ڤەشارتییە ژبۆ پاشەرۆژا بنەماڵێ.
دەمێ دووجانبوونا پۆڕێ گیرۆ دبیت، پەنایێ دبەتە بەر چەندین ئاییردەیێن غەیبى، ل دەستپێکێ مەلایە و پاشى دەروێشەکێ نەنیاسە، موناسبەکە و هەکو نەچار دبیت پەنایێ دبەتە بەر ئۆڵدارێن ئایینێن دى ژى، تنێ هزرا زانستێ نۆژداریێ ناکەت: “مەلە سالحى کتێب بۆ ڤەکر، نڤشتیەک بۆ نڤێسى و گۆتێ: ئەڤێ جلشەما بکەن و ب سینگێ پۆڕێ ڤەکەن، ب ئانەهیا خودێ دێ دەرگەهەک ل وە ڤەبیت… دەروێشى گۆتبوویێ: تە دوژمنێن ژ مە چێترێن هەین، ئەو ناهێلن تە زارۆک هەبن.. خەلاتەکى بدەنە من، ئەز دێ وان ئەجنا دەرئێخم و هنێرمە قەفقاسیا دا ژ تە ڤەبن… ژنەکا هەڤسوویا وان گۆتبوو پۆڕێ: شەماشەکێ گەلەک حەکیمێ ل ئەرەدنا هەى، دەرمانێن وى ئێکوئێکن… ل کەرکویکێ مناسبەکێ هەى دبێژنێ باباگوڕگوڕ، ل وێ درێ چرایێ خودێ هەرێ هەلە، ب شەڤ و رۆژ گوڕى ژ ئاخێ دەردکەڤیت…. بپ١٧”. ئانکو ل دەستپێکێ هەوارا خوە دگەهینتە دەف مەڵایەکێ باوەردار، پاشى بەرەف کەسەکێ فێلباز و هەڵپەرستڤە دچیت، کو هەمى مەرەما وى خەلاتەکە ب رێکا چەسپاندنا دیاردەیەکا غەیبى، ل داویێ ژى هزر د جهەکێ غەیبیدا دکەت کو خودێ تەعالا ژبۆ نیشادانا مەزناهییا خوە یێ ئافراندى: “دبێژن چاکەکێ گەلەک مەزن یێ شەهید یێ ل وێرێ هاتییە ڤەشارتن… بپ١٧، …دێ بیست جاران بێژن.. باباگوڕگوڕ بدە من کوڕ، پشتى هینگێ دێ هوین بینن، ناگەهیتە هەیڤەکێ و خودێ دێ داخوازا هەوە ب جهئینیت… بپ١٨”. د ڤان وەغەرێن وێ یێن غەیبیدا بەر ب ئۆلدارێ ئایینەکێ دیڤە دچیت: “وى ژى مستەکا تۆزێ، لەپەکێ گیایان دانەڤێ و گۆتێ: ئەڤان دەرمانان پێکڤە بکەلینە، ئاڤا وێ دەھ رۆژان سپێدە و ئێڤاران ڤەخۆ، ب ئانەهیا خودێ و روحلقودس، دێ هەبیت عەیالەکى تە… بپ١٧”. هەرچەندە ئۆلدارێ ئایینێ نەموسلماندا ب شێوازەکێ کەتواریتر و بەرئاقلتر دهێتە ئەنجامدان، کو هندەک دەرمان و گیاى تێکهەل دکەت و ددەتێ. لێ مە ئەو ژى دگەل کریارێن غەیبئامێز دانا، چونکو کۆمەکا دى یا حەکیم و پسپۆرێن بکارئینانا گیایان ژبۆ دەرمانى هەبوون، لێ چونکو ب ئایینیڤە نەگرێداى بوون و نە د مالا خودێڤەنە، پەنا بۆ شەماشەى بر کو دەرمانکێن گیاى ژى بجێربینیت.
د ڤى میناکیدا، زێدەبارى ئاماژەیا پێکڤە ژیانا دوو ئایینێن ژ هەڤجودا ب هەڤپشکى و بێ ئارێشە ل دەڤەرەکێ، هەروەسا ئاماژەیە ژبۆ جیاوازییا سەرەدەریکرنا کەتوارکى دگەل مەژیێ جڤاکى. هەرچەندە ناڤەرۆکا غەیبییا هەردوو ئایینان یەک ژێدەرە، لێ سەرەدەریکرنا کەتوارکییا دگەل ئاییرەدەیێن پەژراندنا تێگەهێ غەیبێ ژ هەڤجودانە. د ئایینێ ئێکێدا ب رێکا نڤشتییەکا کەس نەزانیت چ تێدا هاتییە نڤیسین، یان ب رێکا هەبوونا ئەجنەیان و دەرئێخستنا وان کو نەکەسەک دبینیت و نەکەسەک پێ دحەسیێت، سەرەدەرى دگەل کێشا زارۆکبوونێ هاتییە کرن. د ئایینێ دووێدا تێکهەلکرنا مستەکا تۆزێ و لەپەکێ گیاى دهێتە بکارئینان کو هەردوو بەرهەستن و دهێنە دیتن. نەدوورە ئەڤە ئاماژەیەک بیت ژبۆ جیاوازییا شێوازێ گەهاندن و فێرکرنا هەردوو ئایینان ل سەر ئاستێ جڤاکى، یێ ئێکێ غەیبێ مژدارتر لێ دکەت و مرۆڤى دئێختە د گێژەڤانکەکا نەدیاریێدا داکو ب پیرۆزى سەرەدەریێ دگەل ئاییردەیێ غەیبئامێز بکەت، یێ دووێ هەوڵددەت غەیبێ بینتە دناڤ ژیانا کەتواریدا و دگەل بگونجینیت و بەرهەستتر لێ بکەت. هەرچەوا بیت، تێگەهێ سەرەکى ئەوە کو خودێیە زارۆکان ددەت و فەرە پێرینەیەک، ناڤگینەک یان ژى بریکارەکێ وى ل سەر عەردى هەبیت داکو رجا پێ بگەهنێ و مرادان بۆ ب جهبینیت. ئوو هەکو هەموو هەوڵدانێن وێ یێن ب رێکا ناڤگین و گەهینەرێن دوعایان سەرنەگرتین، پۆڕێ ب خوە پەنایێ دبەتە بەر چێکرنا دوعایەکێ کو ب رێکا زارۆکێن بێگونەھ بگەهیتە بەر پێپکێن عەرشێ خودێ و مرادا وێ بۆ ب جهبینیت. یارییەکا زارۆکان هەیە، ل سەر ماڵان دگەڕیێن و ل هنداڤى سەرەدەرێ ئامان و بەندکێن خوە شۆر دکەن و دبێژن: بێلبێلاڤا بێلبێلاڤا خودێ کوڕکى (ناڤەکە) بکەتە زاڤا.. دگەل خوە ببەینە سەر سویلاڤا، ئوو ژبەر ڤێ دوعایێ خودانا ماڵێ دێ مستەکا خورمێ یان شەکرۆکان دەتێ. پۆڕێ ژ زارۆکان خواست ل بەر دەرێ ماڵا وێ ژى وە بکەن داکو بێلبێلاڤا وان بدەتێ: “ما بۆ تە چ بێژین؟… ببێژن: ئەى خودانێ ژێرى و ژۆرێ، تو کوڕەکى بدەیە پۆڕێ… بپ٢٧”.
ئاییردەکێ دییێ غەیبى کو نڤیسەر تا راددەیەکێ نەکێم ل سەر راوەستاى تەسلیما مارانە. دەمێ کەسەک مارگەزتى دبیت دگەهیننە دەف شێخ مەزهەرێ مایى کو تەسلیما ماران هەیە، ئەو ژى: “شڤەکا تەڕا هنارێ ب وێ درا گەزتى دا ئینیت خوار، تشتەکى پێڤە دخوینیت، د گاڤێ دا ژەهرەمار ل بن پیستى کۆم دبیت، دبیتە پەقیشک و دەر دبیت… بپ٧٧”. تەسلیما ماران شیانەکە یان بەهرەیەکە ژ بابکالکان بۆ کوڕ و نەڤیا دهێتە ڤەگوهاستن، ئەڤجا مەلا تەها یێ کوڕێ شێخ مەزهەرێ مایى ژى ئەڤ تەسلیمە ژ بابێ خوە وەرگرتییە و هەیە. د ڤى میناکێ سەیر و ئنتیکە و کێمباوەردا، نڤیسەر دەرگەهێ بۆیەرێن رۆمانا خوە ڤەدکەت و بێى دەستوورى دچیتە دناڤ چیرۆکێدا و سەرەدانا مەلا تەها یێ مایى دکەت کو ڤێ دیاردێ بۆ بەلیکەت، پرسیارا سەرەکى ئەوە کا بۆچى ئەو نە کەسێ دى؟ ئوو ناڤەرۆکا تەسلیمبوون و ئاییردەیێ ساخکرنا مارگەزتییان چییە؟ مەلا تەها بۆ خویا دکەت کو ڤێ تەسلیمێ مەرجێن خۆ هەنە، فەرە خودانێ تەسلیمێ کەسەکێ نەڤەگەڕینیت و ل سەر کیستێ خوە سەخبێرییا نەخۆشان د ماڵا خۆڤە بکەت. ئەڤ مەرجە ژبۆ گوندییان نە ب ساناهییە، تنێ دەولەمەند و ماڵێن خانەدان پێ چێدبیت، ئەو ژى شێخ و مەڵانە. لێ چونکو بابەت ب خوە ب عەقلێ غەیبیڤە گرێدایە، لەوا ئێقینا خەلکى ژى ب هەموو کەسێن پێچێبوویى ناهێت، لەوا تنێ ب بنەماڵا شێخیڤە دهێتە گرێدان. سەبارەت ناڤەرۆکا ئاییردەى، مەلا تەها بۆ نڤیسەرى ددەتە خویاکرن: “تنێ شڤا تەڕا هنارێیە و چ هنارا بیتن، تشتەکێ هەى ئەز پێڤە دخوینم و هند.وى تشتى ئەز ب خۆ ژى نزانم چیە. ب زمانەکى یێ هاتیە نڤیسین نە عەرەبیە، نە کرمانجیە، نە ترکیە، نە فارسیە، نە فەلەکى یە، نە جویکانیە، هەیا هندێ، پاکستانێ، ئەفغانستانێ ل ناڤ پشتویان منا هنارتى و کەسەکى چ سەر ژێ نەبیرینە… بپ٧٨”.
د ڤێ وەغەرا چوونا دناڤ بۆیەراندا، نڤیسەرى ڤیایە ئاماژە ب پرۆژێ مەلا تەهایێ مایى بدەت کو شاعرە و فەرهەنگەکا زمانێ کوردى بەرهەڤ دکر. ب هزرا من مەخسەدا ل پشت ڤێ ئاماژەدانا ب ناڤێن هندەک نڤیسەر و شاعران، دوکیۆمێنتکرنا هەبوونا وانە ل سەردەمێ قەومینا بۆیەرێن رۆمانێ. ل جهەکێ دى ب سەرپێیى ئاماژە ب ئەحمەدێ ناڵبەند ژى ددەت: “د رێکێ دا پیرەمێرەکێ گڕنێزى دیت، قوتکەک ل سەر شەلوالى ل بەر بوو و چاکیتەک د سەردا کر بوو یێ، مرۆڤ دا ب چەقۆیێ قڕێژێ ژ سەر پستۆیێ وى ڤەڕەنیت… ئەرێ ئەو پیرەمێرێ نەداتراشى کى بوو؟… ئەو مەلە ئەحمەدێ ناڵبەند بوو، شاعرە… بپ٩٠”. هەروەسا د بیاڤێ سیاسەت و سەرکێشێن جڤاکیدا دى ژى ئاماژە ب هندەک ناڤێن راستەقینە ددەت.
تێگەهەکێ دییێ هزرکرنا غەیبى، باوەرکرنە ب هندەک هزر و هەپارەیێن نەراست کو دگەل دەمى و ڤەگێڕانێن بەردەوام و پێڤەگرێدانا هندەک نموونەیێن بەرهەست و بەرچاڤ، دبنە دیاردە و خەلک وەکو راستییەک سەرەدەریێ دگەل دکەت، بۆ نموونە چاڤهاڤێتن، بەدبەختى، بێ ئێغبالى یان بێ سعوودى… هتد. د ڤێ رۆمانێدا حەنیفک پەهلەوانەکا لاوەکییە و ب بێ سعوودیێ دهێتە وەسفکرن، سنسلەیا وان بۆیەرێن ب سۆدفە ب سەرى هاتین، دبنە بەڵگە یێن بێ سعوودییا وێ و خەلک خوە ژێ ددەتە پاش. ل شەڤا بوونا وێ بابێ وێ مر. هەکو ل بەر کوچکى یارى دگەل هەڤاڵەکا خوە دکرن، ئاگر بەر بوو دەهمەنا هەڤاڵا وێ و هەتا هاتییە ڤەمراندن هندەک ژ لەشێ وێ هاتبوو سۆتن. جارەکێ بۆ خالەتا سێڤ چوو بوو د کۆڵکێ وێڤە دا هندەک هێکان بینیت، ل رۆژا پاشتر دەھ مامرکێن وێ مر بوون. دەمێ محەمەدێ دەرگەلى حەز ژێ کرى و بۆ خوە خواستى، مارى پێڤەدا و شێخێ مایێ ژى نەشیا وى ژ مرنێ رزگار بکەت. ئەڤجا ئەو هزرە ل سەر وێ بەڵاڤ ببوو کو: “کچەکا بێ وەغەرا کڕا بێیۆمە، هەر کەسێ خۆ نێزیک کر، مرن ژى نێزیکى وى دبیت، ئەڤا هە نەمرۆڤە، زەڵام کوژە… بپ٧٦”. ئەڤجا سەرەراى جوانییا وێ کو: “دێمێ وێ یێ خڕ بوو و روویێن وێ دگەش و حولى بوون، مەمکێن وێ د گر بوون، بشکوژکێن وان دتیژ بوون… هەکو خۆ رویس دکر بۆ سەرشویشتنێ، چاڤێن هەمى ژنان ل مەمک و پرچا وێ دمان، حەسیدى پێ دبر… بپ٧٢”. لێ ژبەر بەدبەختى و وان گۆنگۆتکێن غەیبى یێن بەختێ وێ رەش کرى، ژ ژیێ چل ساڵیێ بۆرى بوو و هێشتا کەسەک نەدوێرییا خوە ژێ نێزیک بکەت: “بەژنا وێ، مەمکێن وێ دلێ تۆلازان دبوهژاند، لێ کەسەکێ ئەو وێرەکى نەبوو مرنێ ب پارە بکڕیت… بپ٧٧”.

هەرچەندە ئایینێ ئیسلامێ نە ل دژى رەوشەنبیرییا سێکسى بوویە و نهۆ ژى پڕانییا ئۆلدار و زانایێن ئیسلامێ هەموو پرسیارێن هەڤبەند ب زاییندە و کریارا سێکسیڤە ب سینگەکێ بەرفرەھ وەردگرن، لێ وەکو گەلەک بابەتێن دى یێن جڤاکى ب زێدەرۆییەکا توندڤە وەرگرتیه‌ و کراسەکێ ئایینى کرییە بەر.
د ڤى میناکێ قەیرەبوونا کچێن بەدبەختدا، نڤیسەر خوە ل بابەتەکێ دییێ تابۆ ددەت، ئەو ژى دەستپەڕا کچانە. هەرچەندە پڕانییا کوڕان د قۆناغا پێگەهشتنێدا کریارا دەستپەڕێ کرینە، چونکو ژ لایێ سێکسیڤە رێکا ئێکانەیە ژبۆ ب سەرهەلبوونا قۆناغێن پێگەهشتنێ و گوهۆرینێن لەشى. لێ وەکو هەموو بابەتێن دى یێن هۆشیارییا سێکسى، جڤاک ب ترس و گومانڤە سەرەدەریێ دگەل دکەت و وەکو تابۆیەکا جڤاکى دهێتە هەژمارتن. ئەڤجا ئەگەر ژبۆ کوڕان ب ڤى شێوەیێ گرتى بیت، بێگومان ژبۆ کچان دێ ب ترستر و هێلەکا سۆر بیت. نەدوورە هەتا نڤیسینا ڤێ خواندنێ ژى، گەلەک گەنج هەبن نەزانن کو کچ ژى دشێن وەکو کوڕان دەستپەڕێ بکەن. ئەڤ نەزانینە ژبۆ نەبوونا هۆشیارییا سێکسى و جوداهى یێن جێندەرى و هەڵوەستەیێ مالباتان ل هەمبەرى کچێ دزڤڕیت، ئوو هەر ئەڤ سەدەمەنە دبنە هۆکارێ وێ چەندێ کو دەستپەڕییا کچان کێمتر بهێتە گۆتن و خویاکرن ژ یا کوڕان. لێ نڤیسەرن هەردەم دەستپێشخەریێ دکەن و بابەتێن نەگۆتى دئازرینن. ئەڤجا نڤیسەرێ ڤێ رۆمانێ ژى، ڤیایە میناکەکێ دەستپەڕییا کچان ب کەڤاڵەکێ ئازرێنەرێ پورنۆیى رەسم بکەت و سیمایەکێ ئیڕۆتیکى ب کەڤاڵێ گوندێ رۆمانێ ڤەکەت: “دبن لحێفێ ڤە، سەرتلێن خۆ ب نەرمى ددانە بشکوژێن وان و ب نەرمى دپەرخاندن.. چێژەکا بێ قاما خۆش لەش و گیانێ وێ ڤەدگرت…چەند جارەکا ماڵا وان ڤاڵا ببا، وێ دەرگەھ ژ پشتڤە ل خۆ دگرت. سینگێ خۆ رویس دکر و مەمکێن خۆ ب رەخ و روى ڤە د ڤەماڵین، ب هەردوو دەستان مەمکێن خۆ دگرتن و دپەرخاندن… هەروەکو ئێکى وانە داینێ.. سێ چوار بالیفک ددانانە سەرئێک، هەسپکانى لنگێن خۆ تێددانان و لێ سوار دبوو، خۆ ل سەر د هژاند و خۆ تێ دهسوى… جارجار تلێن خۆ دهنارتنە هەوارا بالیفکان و ناڤڕانا خۆ ب نەرمى ڤەدماڵى… بپ٧٢”.
سێکس ئێکە ژ پێدڤى یێن سێگۆشەیا غەریزەیێن مرۆڤى کو هەتاکو کەسایەتییەکا ساخلەما جڤاکى بۆ مرۆڤى پەیدا ببیت، فەرە هەموو حەزێن غەریزەیى ب هەڤسەنگى و هەڤگونجایى بهێنە تێرکرن. هەرچەندە ئایینێ ئیسلامێ نە ل دژى رەوشەنبیرییا سێکسى بوویە و نهۆ ژى پڕانییا ئۆلدار و زانایێن ئیسلامێ هەموو پرسیارێن هەڤبەند ب زاییندە و کریارا سێکسیڤە ب سینگەکێ بەرفرەھ وەردگرن (٨)، لێ وەکو گەلەک بابەتێن دى یێن جڤاکى ب زێدەرۆییەکا توندڤە وەرگرتیه و کراسەکێ ئایینى کرییە بەر، هەمان هەڵوەستە ل سەر رەوشەنبیرییا سێکسى ژى وەرگرتییە. د جڤاکێن رۆژئاڤاییدا سەرەدەرییەکا نۆرماڵ دگەل کریارا سێکسى دکەن و هەر ژ ژیێ دوازدە ساڵیێ و پێدا بابەتێن رەوشەنبیرییا سێکسى و لادان و شاشى یێن د ئەنجامدانا کریارێدا بۆ شرۆڤە دکەن، داکو گەنجێن وان یێن نووپێگەهشتى تۆشى چ حالەتێن نەشازییا سێکسى نەبن. لێ چوارچۆڤەکرن و بەرتەنگییا رەوشەنبیرییا سێکسى د جڤاکێ مەدا، بوویە ئەگەرێ پەیدا بوونا گەلەک کەڵێنێن هەژى پڕکرنێ دناڤ کەسایەتییا تاکێ کورد دا ب مەزن و گەنج و سنێلەڤە.
ئێک ژ وان بابەتێن سێکسى یێن جڤاک ب توندى رەت دکەت حەزا هەڤرەگەزییە (لەواتى یان سیحاق). ل ڤان ساڵێن داویێ پڕانییا جڤاکێن رۆژئاڤایى کریارا حەزێن هەڤرەگەزیێ ب رەوا دبینن و هندەک وەڵاتان ب فەرمى رێ دایە کریارا هەڤژینییا دناڤبەرا هەڤرەگەزاندا، لێ فەرە نەهێتە ژبیرکرن کو هەر جڤاکەک سەدەم و بەرهەمێ عورف و عەدەت و بهایێن خوەیە، هەتاکو مرۆڤ بشێت دناڤ جڤاکەکیدا بژیت و تێدا یێ بەرهەمدار بیت، فەرە رێزێ ل بهایێن وى بگریت و پێگیریێ پێ بکەت. جڤاکێ کوردى ژى ب توندى هەردوو کریارێن لەواتیێ و سیحاقێ رەت دکەت، لێ رەتکرنا وان رامانا وێ ئەو نینە کو ئەو کریارە نینن، هەروەکو عەلى وەردى دبێژیت: چەند جڤاک هشکتر و دائێخستیتر بیت، بیاڤێ لادان و نەشازى یێن تابۆیێن وى پترە. د ڤێ رۆمانێدا، نڤیسەرى کریارا دەستپەڕییا حەنیفێ و سیحاقییا وێ دگەل کاراکتەرەکا دى ب ناڤێ عەیشۆک تێکهەلکرینە و کریارا سیحاقیێ (کو ئەم رەت دکەین و جڤاکێن رۆژئاڤایى دپەژرینن!) بەر ب لادان یان نەشازییەکا سێکسیڤە برییە (کو هەموو جڤاکێن دنیایێ رەت دکەن!)، ئەو ژى ئەنجامدانا سێکسییە دگەل زارۆکان! زارۆکەکا دەھ یازدە ساڵییا ب کەلەخ ب پێدانا هندەک شەکرۆک و دلۆڤانیێ ژ لایێ ژنەکا کاملانڤە دهێتە دسەردابرن و دبیتە پشکدارا کریارەکا سێکسى کو حەزێن لایەنەکى پێ تێر ببن: “دەمێ حەنیف خاڤبووى و دەستێ عەیشۆکێ تەڕ بووى ل دەرى دا و رەڤى… دیت عەیشۆک یا ل بەر دەرێ ماڵا خۆ عێلنجى دهێنێ، ئەڤە جارا دوماهیێ بوو عەیشۆکێ نیڤ ماڵا وان دیتى… بپ٧٤”.
حەزکرنا ئەنجامدانا سێکسى دگەل زارۆکان، پێشێلبوونەکا دەروونییە یان نەشازییەکا سێکسییە ب پیدۆفیلیێ دهێتە نیاسین. پیدۆفیلی ئەوە کو مرۆڤ حەز ژ ئەنجامدانا سێکسێ دگەل زارۆکان بکەت، یان هەر کریارەکا سێکسیى دگەل زارۆکەکا د بن ژیێ پێگەهشتنێدا، بێى ل بەرچاڤ وەرگرتنا کەلەخى، ب پیدۆفیلیێ دهێتە هژمارتن (٩). لێ ل گورەى نیاسینا من یا نڤیسەرى، ئەو باش دزانیت کا جوداهى یێن دناڤبەرا دەستپەڕێ و سیحاقیێ و پیدۆفیلیێ چنە و چەوانن، ئەو دزانیت کو کریارا حەنیفێ دگەل عەیشۆکێ کرى، نە سیحاقییە و نە پیدۆفیلییە، چونکو نەئەوە ئەو حەز ژ زارۆکان دکەت، لێ نەبوونا مەزنان (چ نێر بن یان مێ) ئەو پاڵدایە وێ کریارێ. لەوا ئەم دشێین ب کریارەکا سروشتییا دەسپەڕێ ژ ئەنجامێ زڕبەهرییا سێکسى دانین. لێ وى ب ئازراندنا ڤى بابەتێ حەرامکرى و نەپەژراندى، دڤێت کۆمەکا پەیامێن نەراستەوخۆ ئاراستەى جڤاکى بکەت: مشە جاران هەکو دبێژن عەقلێ غەیبى نەزانینە و زیانێ دگەهینتە خودانێ خوە کو دمینتە دناڤ تارستانا نەزانینێدا، هەروەسا دبیتە ئەگەرێ بەدبەختیێ بۆ خەلکەکێ دى ژى. پەیامەکە ئاراستەى خواندەڤان دکەت و دڤێت بێژتێ کو سێکس بابەتەکێ گرنگە و فەرە ب شێوەیەکێ ڤەکریتر سەرەدەرى دگەل بهێتە کرن، ئەگەر نە، مرۆڤ ب خوە دێ لێ گەڕیێت و نەدوورە پێزانینێن پێدڤى ژ جهەکێ شاش وەرگریت. هەروەسا نەبوونا رەوشەنبیرییا سێکسى دبیتە ئەگەرێ لادان و نەشازى یێن سێکسى کو باندۆرا وێ پترە ژ وێ چەندێ ئەگەر ب سروشتى بهێتە کرن.
ژبلى ڤان میناکێن مە د کەڤاڵێ بامەڕنێدا دیتین و تا راددەیەکى چووینە دناڤ کووراتییا هندەک بابەتاندا، جارنا ل پشت میناکان ژى گەڕیاین ژبۆ هلێڤڕتنا هندەک هەڤۆک و پەیامێن هەلگرتى، هەروەسا کۆمەکا بابەتێن دى یێن چەواتییا رەسمکرنا میناکان ل پشت رێزکان یان ل بەر دەرێ ماڵا بویکێ دیلانێ دکەن؛ بابەتێ حەسوودیێ و تەعنەلێدانێ کو کەربێن حومەیرا حەفسێ ژ جلکێن نوو یێن پۆڕێ، خوارن و کەنینا وێ ڤەدبوون، حەسوودییەکا ئاشکرا ب خۆشحالییا وێ دبر، لەوا هەر دەرفەتەکا هەبا تەعنە تێ دقوتان: “ما تو کیى هەیا خۆ ل سەر ژنێن بامەڕنیان مەزن بکەى؟ هات و چوو تو ژنەکا رەڤانى.. د سەر هندێ را یا دکەتە کەنى ژى… بپ١٢١، ها پۆڕێ ئەو کوڕێ تە ب درەوان بۆ خۆ چێکرى وەکو سا روینشتە سەر کوریا خۆ؟… ما ئەو چ سەیە هەیا جوانترین کچا بامەڕنێ بۆ خۆ ببەت… بپ١٢٢”. د وەغەرا چوونا کەرکویکێدا، رێکا وان د هەولێرێ را دچیت و مەزناهییا باژێرى ب هژمارا ماڵ و خان و سویکوبازاڕێن ویڤە ل گەل گوندى هەڤبەر دکەت (بپ٢٠). هەر رۆژ بەرەک دکرە د تویرکەکیدا هەتا رۆژا ڤەگەڕێ ببوونە بیست و هەشت رۆژ کو شێوازەکێ ژیرمەندانەیێ حسابکرنا رۆژانە ل دەف کەسێن نەخوێندەوار (بپ٢٢). شەهرەزاییا گورگۆى د سەخبێرکرن و بەیتارییا پەزیدا کو هەردەم بتلەکێ ئەسفەنیکێ د چانتکا ویدا بوو ژبۆ دەرمانکرنا پەزێن کفتەیى و نەساخ (بپ١٣). جۆر و رەنگێن یارى یێن زارۆکێن گوندى (بپ٢٦). هەروەسا ئافراندنا یارییەکا نوو کو ژ بیشۆفێ بیانى فێر ببوون ب ناڤێ یاریا سلاڤا ل پیرێ (بپ٨٨). شێواز و چەواتییا چێکرنا خانییان (بپ٢٩). مایتێکرنا گوندییان د هەموو هویر و گرێن هەڤبەند ب ژیانا گوندییانڤە (بپ٣١). بابەتێ بکارئینانا نەقلناڤان و پێفەنانا سیفەتێن کرێت کو ل گورەى هەر کریارەکێ ناڤەک دهاتە پێڤەنان (بپ١٤٣-١٤٤). سترانبێژییا گورگۆى وەکو ئاماژەیەک کو کەسێ کورد خەم و دەردێن خوە ب سترانگۆتنێ دەڕێژ دکەت. هەروەسا کۆما وان پەسن و وەسفێن شاعرییانە د وەسفکرنا هەر کاراکتەرەکیدا، بۆ نموونە د وەسفکرنا سالحێ کونبەفرێدا دبێژیت: “بەژنەکا ناڤنجى هەبوو، لێ ساڵان پشتا وى ل قالبێ خواربوونێ دا بوو، ناڤ ملێن وى کۆد ببوون و کەلەخێ خۆ ب سەر قەفتەکا گۆپالەکێ ستویردا بەردا بوو… بپ٦٢”.

دەهمەن و پەراوێز:

(١)www.simplypsychology.org/ by: Charotte Nickerson, updated on April, 2023.
(٢)www.verywellmind.com/ by Kendra Cherry, updated on November, 2022.
٣) حسني عايش (2019). الصحة العقلية بين المدينة والقرية. مقالة من موقع (https://alghad.com).
٤) فرح ياسين (2023). العلاقة بين هرمون الادرينالين والخوف. مقالة من موقع (https://mental.mawdoo3.com).
٥) مايكل سامي (2010). نقد العقل الغيبي. مقالة من صفحة الحوار المتمدن (https://ahewar.org).
٦) محمد السيد الجلنيد (2011). علاقة العقل بعالم الغيب. مقالة من شبكة الألوكة (www.alukah.net).
٧) بۆ نموونە خودێ تەعالا د قورئانا پیرۆزدا دبێژیت: “إنَّ اللّهَ عِندهُ علمُ الساعةِ ويَنزِلُ الغَيثَ ويَعلمُ ما في الأرحامِ وما تدري نفسٌ ماذا تكسبٌ غداً وما تدري نفسٌ بأيِ أرضٍ تموتُ إنَّ اللّهَ عليمٌ خبير”، سۆرەتا لقمان، ئایەتا (٣٤). یان “وعِندهُ مَفاتِحُ الغَيبِ لا يَعلمها إلا اللّه”، سۆرەتا الأنعام، ئایەتا (٥٩). یان “قُل لا يَعلَمُ مَن في السّماواتِ والأرضِ الغيبَ إلا اللّه”، سۆرەتا النمل، ئایەتا (٦٥). قورئانا پیرۆز.
٨) ژبۆ پتر پێزانینان ل سەر رەوشەنبیرییا سێکسى سەحکە کتێبا: هزر و دیتن. د. عارف حیتۆ (٢٠٠٤)، بپ١٣٥- ١٦٤.
https://en.wikipedia.org/wiki/pedophilia (٩)