پەیڤى داسن و گۆڕانى چەمک و واتاى

د. زرار صدیق تۆفیق

پێشەکى:
داسن پەیڤێکى کەونارى کوردییە و یەکیکە لەو ناوە دیرۆکییانەى کە مانى خۆی پاراست و لەناو نەچوو و هەزاران ساڵە وەک خۆى ما و فۆرمەکەى نەگۆڕا، لە بنەڕەتدا و لگۆر سەرچاوە ئیسلامی و سریانییەکان، چیایەکى ناودارى کوردستانى پێ دەناسرا، وەلێ بە بورینى ساڵ و رۆژگار، گۆڕان و پێشکەوتن بەسەر واتاکەیدا هات و رامانى بەرفراوان بوو و لەناوى چیایەکەوە گۆڕدرا بۆ ناوى دەڤەرێکى بەرین، ئەوجا بۆ ناوى دانیشتوانى دەڤەرەکە کە چەندین هۆز و تیرە و خێڵی دەگرتەوە و نازانرێت ئەرێ ئەمانە، بڕێک لە بیروباوەڕی کۆنی کوردییان پاراستبوو یان رۆژگارێکی پێش سەدەى شەشەمى کۆچى/دوازدەهەمى زایینى، دەستیان لێ بەردا وەک سەرجەم گەلی کورد بڕوایان بە ئیسلام هێنا؟، دەمێکیش شێخ عەدیی کوڕى موسافر هاتە ناویان و بە یەکجارى لەکنیان مایەوە، هەندەی نەبرد هۆگری هزر و بەرنامە صۆفیگەریانەکەى بوون و بەدەنگ ئامۆژگاری و چاکسازییەکانیەوە چوون و ئاوێتەى بیروباوەڕ و کەلتوری لەمێژینەى خۆیان کرد و بەرەبەرە ناسنامەى ئایینى خۆیان وەرگرت و تا بوونە کەلتێکى سەربەخۆ کە بە ناوەکانى عەدەوى، صوحبەتى، یەزیدى، داسنى دەناسران. ئەم کورتە ڤەکۆلینە، لە پەیڤى داسن و ئەو گۆرانکاری و فراوانبوونەى لە چەمکى هاتۆتە کایەوە دەکۆڵیتەوە.

یەکەم: پەیڤی داسن و سنورى خاکى داسن:
داسن- داسین کە لەپاڵ ئەم فۆرمە باو و چەسپیوە، لە کتێبەکەى ئیشو عەدناحى بەصرایی(سەدەى ٢ک/٨ز)دا، سێ جاران بە(داسان)هاتووە(1) و لە دوو سەرچاوەى مەملوکى لە سەدەکانى(٨- ٩ک/١٤- ١٥ز)دا، بە شێوەى (دێسنى) نوسراوە(2). روونە پەیڤێکى رەوان و رەسەنى کوردییە و هەرچەند نازانرێت بە زمانى کوردیی کۆن چ واتایەکی بەخشیوە، پێدەچێت لە مێژووی دێرینى کورددا سەربوردەیەکى کویر و درێژی هەبێت و رازى چەمکێکی جڤاکی و ئایینی هەڵگرتبێت، تۆفیق وەهبی(١٨٩١- ١٩٨٤) دەڵێت رەنگە لە(دئیڤە یەسن) هاتبێت کە زەردەشت تایبەت بەکاری دەهێنا بۆ ناوهێنانى دێوپەرستان(3). ئەمەو چەند بۆچوونەکى دى لەبارەى روونکردنەوەى چەمک و واتاکەی کە لێکدانەوەى سەرپێین و پتر پشت بە شیکردنەوەى وشەکە بەستراوە(4). پیم وایە پێویست ناکات لەخۆوە و بێ پشتبەستن بە بەڵگە و دۆکیومێنت قسە لەمەڕ بنەچەى چ پەیڤێک بکرێت و نەمەرجە هەر پەیڤێکى کۆن و مێژوویی سەرچاوەکەى بزانرێت و بە ساناهی رامانەکەى لێک بدرێتەوە.

لە سەردەمى پاش ئیسلام و بە پشتبەستن بە ئاخافتنى گەڕۆک و دیرۆکنووسانى موسڵمان و سریان، دەکرێت بێژیین- داسن- داسین یان داسەن لە بنەڕەتدا و لە بەرایی سەردەمانی ئیسلامییەوە تا کۆتاهی سەردەمى عەباسی، ناوێک بوو پتر رامانێکى تۆپۆنۆمی- جوگرافیی هەڵدەگرت، نەک ناوى هۆزێکى کورد یان گروپێکی ئوولیی وڵاتى کوردەوارى.
لە سەردەمى پاش ئیسلام و بە پشتبەستن بە ئاخافتنى گەڕۆک و دیرۆکنووسانى موسڵمان و سریان، دەکرێت بێژیین- داسن- داسین یان داسەن لە بنەڕەتدا و لە بەرایی سەردەمانی ئیسلامییەوە تا کۆتاهی سەردەمى عەباسی، ناوێک بوو پتر رامانێکى تۆپۆنۆمی- جوگرافیی هەڵدەگرت، نەک ناوى هۆزێکى کورد یان گروپێکی ئوولیی وڵاتى کوردەوارى، لە پێش ئیسلامدا داسن یان داسین- شێوێنراوە بۆ داسیر- بارەگا و کەلهێکى میرانى کورد بوو و لە دەمى فتوحاتى ئیسلامیدا، لەتەک باعەدرا و بانوهەدرا و کەلهگەلێکى دی کەوتنەبەر شاڵاوى عەرەبە فاتیحەکان و فەتح کران(5).
بە درێژایی سەدەکانى ناوەڕاست، جاروبار و لەمیانەى هەواڵەکانى نێو سەرچاوە عەرەبییەکاندا، ناوى وڵاتى داسەن دێت، ساڵی ١٢٩ک/٧٤٦- ٧٤٧ز کابرایەکى عەرەب بە ناوى محەمەدى کوڕی زەید، دەستی گرت بەسەر داسن و دەڤەرێکی دیدا کە رەنگە هەر ئاکرێ بێت()و ساڵى ٢٢٤ک/٨٣٩ز شۆڕشگێڕى کورد جەعفەرى کوڕی میرخۆش، لەژێر فشارى سوپای عەباسی، لە مانگێش کشایەیەوە و پەنای بردە بەر چیاى داسن و سەنگرى لە دوژمنانی گرت() و ساڵى ٢٩٣ک/٩٠٦ز هەدبانییەكان لە حەزەى نزیک هەولێر و خازر و هۆزى حەمیدى لە ئاکرێ و ”خەڵکى چیاى داسن” بە بزاڤێک رابوون دژى خیلافەى عەباسی و رایەدارانى موصڵ().
هاوکات پیاوانى کڵێساى مەسیحیی وەک تۆماس مەرگە- توما المرجي(سەدەى ٣ک/٩ز)() و جۆن- یوحەناى کوڕى کەلدون( سەدەى٤ک/ ١٠ز)()، چەند جارێک وەک دەڤەرێک ناویان هێناوە و بەگوێرەى قسەکانیان، خویا دەبێت کە رێژەیەک لە خەڵکى نیشتەجێی ناوچەکە، نەصرانی- کریستیان بوونە و چەند پیاوێکى ئایینییان تێدا هەڵکەوتووە و ژمارەیەک دێر و کڵێسا و صەومەعەیان هەبووە. لە هەواڵێکدا لەپاڵ ناوچەکانى: بیث عربایا- باعربایا، نەینەوا، حدیاب- هەولێر، بیث گرماى- گەرمیان، بیث بغاش- بابەغیش واتا ناوچەکانى بارزان و مێرگەسور و برداۆست، حبتون- ناوچەى چیاى مەقلوب، ناوى ریز کراوە().

هەر لەم سەدەیەدا و بەپێی ئیبن حەوقل(ابن حوقل: م ٣٦٧ک/٩٧٧ز) داسن تەنها کێوێک نییە، بەڵکو ناوچەیەکى بەرینە و زێی مەزن- سەروو پێیدا تێدەپەڕێت()، یاقوتی حەمەوى(م: ٦٢٦ک/١٢٢٩ز) (کسرة)ى لە ژێر ناوەکەى دانەوە و بە (داسین) خوێندویەتیەوە، بەڵام وا دیارە زانیاریی وردى لەبارەوە نەبووە و تەنها پشتى بە هەواڵەکانى (ابن الأثیر) سەبارەت بە بزاڤەکانى کوردی داسنى، گرێداوە و دەڵێت: ” کێوێکى مەزنە لە باکورى موصڵ بەلای ڕۆژهەڵاتی دیجلەدا().

لە گشت ئەم هەواڵانەدا، سنورێکى روون بۆ خاکى داسن دیاری نەکراوە و وا دەردەکەوێت کە توخوبێکى جێگیرى نەبووە و پێدەچێت ناوەکەشى زیاتر میللى بێت و لەکن خەڵکەکەیەوە بەکار هاتبێت، نەک ناوى یەکەیەکى رێڤەبەریی فەرمی.
لە گشت ئەم هەواڵانەدا، سنورێکى روون بۆ خاکى داسن دیاری نەکراوە و وا دەردەکەوێت کە توخوبێکى جێگیرى نەبووە و پێدەچێت ناوەکەشى زیاتر میللى بێت و لەکن خەڵکەکەیەوە بەکار هاتبێت، نەک ناوى یەکەیەکى رێڤەبەریی فەرمی، بەڵام دەکرێت بێژین ناوەندەکەى ناوچەکانى باعەدرا و عەینسفنى- شێخان و لالش و ئەتروشى دەگرتەوە کە وەک ئاشکرایە دەڤەرێکى شاخاویی سەختە، بۆیە زیاتر بە (چیا) ناوى دەبرێت و لە باکورەوە تا دهۆک درێژ دەبووەوە و لە باشور و رۆژهەڵاتەوەش تا کەنارى زێی مەزن دادەکشا، لە دەستپێکى سەردەمی عوثمانییەوە، هاوتەریب لەگەڵ هەڵکشانى دەسەڵاتى میرانى داسنى، پێگە و سەنگی لەشکرییان گەشەى کرد و قەڵمەڕەویانیش بەرینتر بوو و باشیک(بەعشیقە) و خەتارێ و بەحزانێ و ئەسکى موصڵ و چەند باژێڕ و گوندێکى دیکەى گرتەوە، بەڵام ناکرێت هەر جێگایەک باسى هەبوونى داسنییەکانى لێ کرابێت یان بەرپرسێکى داسنى وەک فەرمانبەرێکى سەربازی یان کاگێڕیی دەوڵەتى عوثمانى بەڕێوەى بردبێت، بیکەین بە پارچەیەک لە خاکی مێژوویی داسن، وەک ڤەکۆلەرێک وای کردووە().

دوهەم: هۆزی داسنى:

قەڵمڕەوى داسنییان هاوشێوەى سەرتاپاى کوردستان کەوتە بەر پەڵامارى مەغۆل و خەڵکەکە پەرتەواوە کران و ماڵ و حاڵیان جێهێشت و مڵک و سامانیان تاڵان کرا و خدرى کوڕی جەعفەر زادەى(خضر بن جعفر بن زادە)ى داسنى، ناچار پەیوەندیی بە هولاکۆوە کرد و ئەویش سەرەتا ڕێزی لێگرت و لە خۆی نزیک کردەوە.
وەک زانراوە و لاى توێژەران ئاشکرایە، زۆر جاران ناوى هۆزێکى کورد لە ناوى ئەو شوێنەوە دادەڕێژرێت کە لێی ئاکەنجییە، واتا ناوێکى تۆپۆنۆمى دەبێتە ناوێکى ئیتنیکى یان خێڵەکى و بەم شێوەیە دانیشتوانەکەى داسن بە ناوى چیاکەیانەوە ناونران، پاشان ناوى داسنى سەرجەم ئەو تیرە و خێڵانەى دەگرتەوە کە نیشتەجیی چیایەکە و دەوروبەرى بوون، یاقوتى حەمەوى لەم بارەیەوە دەڵێت: “فيه خلق كثير من طوائف الأكراد يقال لهم الداسنية- خەڵکێکى زۆرى هۆزگەلێکى کوردی لێ نیشتەجێیە بە داسنى دەناسرێن”(). دواتر داسنییەکان وەک هۆزێکى گەورە ناویان دەرکرد، بەڵکو لە کۆتاهی سەردەمی عەباسیدا- سەدەی (٧ك /١٣ز)، بوونە خودان دەسەڵاتێکى خێڵەکیی کاریگەر لە وڵاتى موصڵ و دەڤەرى هەکارى- بەهدینان و هێزی لەشکرییان بە هەزاران بوو و سێ چوار میریان ناسراون و بڕیک زانیاری لەبارەیانەوە هەن، بێ ئەوەى باسى ناسنامەى ئوولیان بکرێت یان وا پیشان بدرێن کە لە خەڵکانی دیی کورد جیاوازن.
قەڵمڕەوى داسنییان هاوشێوەى سەرتاپاى کوردستان کەوتە بەر پەڵامارى مەغۆل و خەڵکەکە پەرتەواوە کران و ماڵ و حاڵیان جێهێشت و مڵک و سامانیان تاڵان کرا و خدرى کوڕی جەعفەر زادەى(خضر بن جعفر بن زادە)ى داسنى، ناچار پەیوەندیی بە هولاکۆوە کرد و ئەویش سەرەتا ڕێزی لێگرت و لە خۆی نزیک کردەوە، کەچى نازارێت بۆچى پاشتر لێی هەڵگەڕایەوە و کوشتی و منداڵەکانى هەڕاج کرد، هەروەها میر بەدرى کوڕی کیایک(؟) بە خاو و خێزانەوە دەربەدەر بوو، دواتر سێ میریان بە هێزەکانیانەوە گەڕانەوە(). بڕێکییانیش ئاوارەى شام و میسر بوون و نیشتەجێ کران و لەپاڵ پەراگەندە و ئاوارەى هۆزەکانیی دیی کوردستان، لە ریزەکانی سوپای مەملوکەكيدا رێك خران().
لەگەڵ ئەم نسکۆ و کارەساتەش، سەرانى داسنى هەندەى نەبرد خۆیان سازدایەوە و پایەکانى دەسەڵاتیان رێک خستەوە و کاروبارى وڵاتی داسنیان گرتەوە دەست، بگرە تا دەسپێکى سەدەى ١٠ک/ژ٦ز باژێڕى دهۆکیشيان بەدەستەوە بوو()، هەرچەند لەمبارەیەوە زانیاریی دەگمەنە، تەنانەت شەرەفخانی بەدلیسى لە پێڕستى شەرەفنامەدا فەصڵێکى بۆ میرانى داسنى تەرخان کردبوو، بەڵام رەنگە شتێکى واى دەرهەقیان دەست نەکەوتبێت، بۆیە ئەو فەصڵە و دوو فەصڵی دیی کتێبەکەى پشتگوێ خستووە()، ئەوەندە هەیە حوسێن بەگى داسنى لە دەستپێکى سەردەمى عوثمانى لە دەسەڵاتدارە پایەدارەکانى کوردستان بوو().

سێهەم: داسنییەکان و شیخ عەدی:
ئاشکرایە دەمێک شێخ عەدیی کوڕى موسافرى هەکارى(م: ٥٥٧ک/١١٦٢ز) گەهیشتە کوردستان، گەلیی لالشی زێدى داسنییانى کردە بارەگا و مەکۆی چالاکیی بانگخوازیی خۆی، بۆیە شتێکى ئاسایی و چاوەڕوانکراو بوو کە ئەمان بەر لە خەڵکێکى دیکەی کورد، بچن بەدەنگییەوە و ببنە شوێنکەفتە و موریدی و دواتریش تەواو دەستەمۆی ببن.
وێڕاى ئەوەى ژمارەیەک تیرە و خێڵى دیکەى وەک خالدی، بوزی، قائیدی، پسیانی، بەشێکى مەحمودى، بوختى- بوهتانى، دونبوڵی… هتد، بوونە هەوادارى شێخى هەکارى و پشتیوانییان لێ کرد()، بەڵام چونکە زۆربەى ئەمانە نیشتەجێی وڵاتى داسن بوون، بۆیە سەرجەم ئەم جەماوەرەى شیخ عەدی بە داسنی ناسران وپێم وایە ئەمەیە ناوى راست و دروستیان و ناسنامەی یەکەمیانە، وێڕاى ئەوەى هاوکات بە (العدویة) و (الصحبتیة) دەناسران، کەچى پاشتر ناوى یەزیدی- ئێزیدی بەسەریاندا چەسپی و جێگیر بوو و لە زۆربەى کتێب و چاڤکانیەکان و لەو فەتوایانەی لە سەردەمى عوثمانى دران، لەوانەش کتێب و فەتواى زانایانى ناوچەکانى کوردستانى باکور و بەهدینان، هەر بە یەزیدى(الیزیدیة) ناو دەبرین()، کەچى بەدلیسی لە باسى سوپاکەى حوسێن بەگدا، بە طاسنی(داسنى)ی و یەزیدى ناویان دەبات(). هەروەها چەندین بەڵگەنامەى عوثمانى بەو دوو ناوە باس لە بزاڤ و جموجۆلەکانیان دەکات()، دیارە ئەمەش مژاریکى ئاڵۆزە و دوڤچوونى کویر و وردی گەرەکە و ئێرە نەبوارى ئەوەیە لێى بدوێین، بەڵکو تۆژینەوەیەکى زانستى هەڵ دەگرێت، لێرە تا رادەیەک هاوڕای تۆفیق وەهبیم لەوەى یەزیدى- ئێزیدى ناوێکى رەسمى بوو و تەنها دەسەڵاتداران بەکاریان دەهێنا(). لەمەش زیاتر جاروبار، مەبەست لە (یەزیدى)ى ناو دەقەکان، دوژمن و کوردی نەیارى دەوڵەت بوو نەک کوردانى یەزیدی، ئەوەتا کاتێک شاه ئیسماعیلى صەفەوى(١٥٠٢- ١٥٢٤ز) لە ساڵانى سەرەتاى دەسەڵاتدارییدا، هێرشێکى بەربڵاوى کردە سەر وڵاتى موکریان و میر صارمى موکرى بوێرانە بەرهەنگارى بووە و لەشكرى قزڵباشى تێکشکاند، دانەرى مێژووى(عالم آراى صفوی)، میری موکریی دوژمن و نەیارى شاهى قزڵباشان، بە کوردی یەزیدی وەصف دەکات، ژنە توێژەرێکى ئێرانیش درکى بەم چەواشەکارییە نەکردوە و دوپاتى کردۆتەوە().

ئەوەى جێگاى سەرنجە و دەبێت وەک راستییەک پەسند بکرێت، لە گشت دەقە کوردییەکاندا، چ شیعر و چ نامە و پەخشان و چ ئەدەبى فۆلکلۆریی، یەزیدییەکان لاى کورد و لە ناوخۆى کوردستان بە داسنى نەک یەزیدی دەناسران.
لە ئالییەکى دیەوە، لە دەستپێکى سەردەمى عوسمانى لە کوردستاندا، چەند ماڵبات و بەرەبابێکی داسنى هەبوون لە هەولێر و گوندەکانى دەوروپشتى و لە دەفتەرى تەحریرى ولايەتى هەولێر(أربيل )ى ساڵی 949ک/1542ز دا، زانیاریی وردیان لەبارەوە تۆمار کراوە، وەک ماڵباتەکانى: کوێخا خەلیل(خلیل کتخدا)، خالەوەند، شێخ شەرەف، پیرباڵ، حواوى(؟)، تەنانەت ئەو دەمانە دونبوڵییش بە خێڵێکى داسنى هەژمار کراون و بە ناوەکانیانا دیارە لە شوێنکەفتە و لایەنگرانی بنەماڵەى شێخ عەدی بوون()، ئەوجا نازانرێت ئەم کۆچ یان گەهیشتنەیان بە وڵاتى هەولێر کەنگى بووە و بە چ هۆکار و پاڵنەرێک بووە، وەلێ بەپێى ئەوەى دەهان هەزار سەر پەزیان هەبووە و باجى مەڕانەیان لێ وەرگیراوە، ئاشکرایە کە شوانکارە و رەوەندی بوونە و لەپێناو پەیداکردنى پاوەند و لەوەڕگا، چوونەتە هەولێر و حەریر و ئامێدى().
ئەوەى جێگاى سەرنجە و دەبێت وەک راستییەک پەسند بکرێت، لە گشت دەقە کوردییەکاندا، چ شیعر و چ نامە و پەخشان و چ ئەدەبى فۆلکلۆریی، یەزیدییەکان لاى کورد و لە ناوخۆى کوردستان بە داسنى نەک یەزیدی دەناسران، با بڕوانینە ئەم نموونانە:

• مەلا عەبدولڕەحمانى کوڕى عەبدوڵاى جەلیزادە(١٧٤٢- ١٨٠٢ز)بە فرمانى عەبدولڕەحمان پاشاى بابان(م: ١٨١٢ز) ، فەتوایەکى دەرهەقیان داوە و بەردەوام بە داسنى(الداسنیة) ناویان دەهێنێت().
• ساڵێکیان(نێوان ١٨٢٠- ١٨٢٧) حەسەن ئەفەندی کە وا دیارە پیاوێکى پایەدارى دەڤەرى کەرکوک و بازیان بووە، لەگەڵ کۆمەڵێک حاجیی هاوگەشتى لە رێگاى گەڕانەویان لە حەج، لە دەڤەرێکى نزیک موصل دەکەونە داوى دەستەیەک کوردى یەزیدییەوە و دەکوژرێن و ئەم کەتنە لە کوردستان دەنگ دەداتەوە و هەواڵەکە دەگاتە شام- دیمەشق و مەولانا خالیدى نەقشبەندى(١٧٧٧- ١٨٢٧ز)بەم بۆنەیەوە، پرسەنامەیەک ئاڕاستەى دۆستێکى بە ناوى مەلا مەحمودی بازیانى دەکات و بکوژانى حەسەن ئەفەندی بە” دوژمنانى دین و فیرقەى شەیطانیەى داسەنى” وەصف دەکات().
• شاعیر سالمى صاحیبقران (م: ١٨٦٩)، لە چوارینەیەکدا، داسنى کە مەبەستى برایانى یەزیدییە، لە رێزى نوصەیرى- شیعە و جوو و گەبر- گاورى بەدخوو داناوە:
  فەرەنگ و داسنيى و گەبرى بەدخوو
  نوصەيرى و ئەرووس و دەيلەم و جوو
  بە حاڵى من نەبن هەرگيز ئەمانە
  هەزار جار ئۆف، برايم ئاغا لە دەست توو().
• لە دەقێکی میللیی (مەم وزین)دا- ساڵى ١٩٠٣ لە موکریان، هەر بە داسەنى ناو براون” یایەزین، عومرەکە، هەرچەند ماینەى خوڵا- خودا دروستى کردووە، جولەکەیە، فەرەنگە، داسنییە، ئوڕووسە، دیانە”().
  لەم کورتە ڤەکۆڵینەدا، دەکریت بڵێین گەهیشتینە ئەو کە پەیڤى دێرینى داسن، لەمیانەى فراوانبوون و گۆڕانی واتا و رامانیدا، بووە ناو و ناسنامەى ئولێکى رەسەن و مێژووکردی کورد و پێم وایە راستتر و زانستیترە ئێستاش هەر بەو ناوە ناو ببرێن نەک بە ناوى یەزیدى- ئێزیدى.

سەرچاوە و ژیدەر:
أ- بە عەرەبی:

• أبن الاثير، الكامل في التاريخ، دار المعرفة( بيروت: 2007).
• الأزدي، تأريخ الموصل، دار العراب(دمشق: 2016).
• ايشو عدناح البصري، الديورة في مملكتي الفرس والعرب، مطبعة النجم (الموصل: 1939).
• الأمير شرفخان البدليسي، شرفنامه، ترجمة محمد جميل الملا أحمد الروزبياني، ط2 (أربيل: 2001).
• البلاذري، فتوح البلدان، دار الكتب العلمية (بيروت: 1978).
• توفیق وهبي، الآثار الکاملة، مرکز ژین(السلیمانیة: ٢٠٢٢).
• توما المرجي، کتاب الرؤساء، ترجمة الأب ألبیر أبونا، المطبعة العصریة(الموصل: ١٩٦٦).
• ابن حوقل، صورة الأرض، دار مكتبة الحياة( بيروت: 1979).
• خالد النقشبندي، مکتوبات مولانا خالد النقشبندي(السليمانية: 2016).
• دفتر تحرير مٌفصل واجمال ولاية أربيل لسنة 949 هـ/1542م، ترجمة د.خليل علي مراد (أربيل: 2015).
• روجیه لیسکو، الیزیدیة فی سوریة وجبل سنجار، ت: أحمد حسن، دار المدى (دمشق: 2007).
• العمري، التعريف بالمصطلح الشریف، دار الكتب العلمية(بيروت: 1988).
• المقريزي، السلوك لمعرفة دول الملوك، دار الكتب العلمية(بيروت: 1997).
• نزار أیوب گولي، إمارتا داسن والشيخان في العهد العثماني، الأكاديمية الكردية(أربيل: 2023).
• الشیخ نورالدين البريفكاني، البدور الجلية، الأمانة العامة للثقافة والشباب(أربيل: 1986).
• ياقوت الحموي، معجم البلدان، دار أحیاء التراث العربی(بيروت: بلا).
• يوحنا بن كلدون (القرن4ه/10م) تاريخ يوسف بوسنايا، ترجمة القس يوحنان جولاغ (بغداد: 1983-1984).
  ب- بە کوردی و فارسى:
• ئۆسكارمان، توحفەى موزەفەرییه، پێشەكى و ساخكردنەوەى هێمن موكریانى، دەزگاى ئاراس (هەولێر: ٢٠٠٦).
• سالمى صاحبقران، ديوانى سالم، بنكەى ژين(سلێمانى: 2015).
• گۆڤاری ژین، ژمارە(٩)، بنکەى ژین(سلێمانی: ٢٠١٧).
• مریم میرأحمدی، دین و مذهب در عصر صفوی، إنشارات أمیر کبیر(تهران: ١٣٦٣ش).