د. هەوار بەللۆ
گەر ئەم باش دیرۆكێ تێكڤە بدەین دێ بزانین كو ل سەردەمێ ئیبراهیم پێغەمبەری، ب تایبەتی ل ڕۆژهەلاتا نێزیك، كوشتنا پیرۆز وەك نەریتەكێ ئاینی گەهشتبوو ئاستەكێ هەری دژوار. هەلبەت ئیبراهیم پێغەمبەر ل باژێرێ (ئوڕ)ێ هاتبوو سەر دنیایێ و ئاینێ هەری سەردەست و بەربەلاڤ د ڤی باژێریدا پووتپەرێسی و فرەپەرێسی بوو.
گۆمان نینە كۆ ئەو سەردەمێ ئیبراهیم پێغەمبەر تێدا ژیایی، ژ لایێ ئاینی و هزركیڤە، سەردەمەكێ دەستپێكی بوو. قڕێژا هزری و گەمارا ئاینی د ڤی سەردەمیدا گەهشتبوونە ئاستەكێ هەری بالا و پلەیەكا هەری دژوار. پووتپەرێسی و هەبوونا خوداڤەندێن سەختە و كوشتنا مرۆڤان ل ژێر سلۆگانێن پیرۆز ڕوخسارێن هەری پێشچاڤ یێن دیندارییا ڤی سەردەمی بوون، چونكی د سەر وێ ئێكێرا كۆ ئەڤ ئاینێن هەیی هەمی دەستچێكرییێن مرۆڤان بوون، وان هیچ ڕامانەك بۆ مرۆڤبوونێ ب خۆ ژی نەهێلابوو، لەورا خودێ ژی ئیبراهیم پێغەمبەر د ڤی سەردەمیدا هنارت و ژێ خواست ڕووبڕوویێ ڤێ هەمی قڕێژ و گەمارا هەیی ببیت، ئەڤجا یا پێدڤی بوو ل سەر وی ئەو ڕاستی وان هەمی دەستهەلاتدار و كاربدەستێن ئاینی و دووڤكەڤتییان بهێت یێن كۆ ل سەر ڤان جۆڕە هزر و نەریتێن پاشڤەمایی ڕابووین.
سالنامەیا ئیبڕی بەری زاینێ ب (3761) سالان دەست پێ دكەت و ل گۆڕ كولتوورێ ئاینی یێ جوهییان، ئیبراهیم پێغەمبەر پشتی بۆرینا 1948سالان ژ ڤێ سالنامەیێ ژ دایك بوویە، كۆ دبیتە سالا 1813یێ بەری زاینێ، ئانكو جوهی ل وێ باوەرییێنە كۆ پشتی ئیبراهیم پێغەمبەری و خەلكێ د گەلدا ژ باژێرێ (ئوڕ)ێ بار كرین، ئەو وەك مالبات ل دەستپێكێن هزارسالا دویێ بەری زاینێ ل وارگەهێ كەنعانێ بنەجهـ بووبوو. هێژایی گۆتنێیە كۆ وی سەربۆرەكا زەنگین د بیاڤێ مشەختبوونێدا هەبوو و ب ڕێكا ڤێ سەربۆرێ هایا وی ژ ئاین و كولتوور و نه‌ريتێن گەلەك مللەتێن ڕۆژهەلاتا نێزیك هەبوو. ل گۆر ڤەگێڕانا پەیمانا دێرین، هێلا لڤین و مشەختبوونێن ئیبراهیم پێغەمبەری د ڤێ دەڤەرێدا ب ڤی ئاوایی بوو: ئوڕ، بابل، حەڕان، شێكیم (نابلوس)، بەیت ئێل، میسر، بەیت ئیل، حەبڕوون (ئەلخەلیل)، دیمەشق، حەبڕوون، جەڕار، بیئرولسەبع، مۆڕیا (دەڤەرەكا چیایی بوو)، بیئرولسەبع، حەبڕوون، ل گۆر ڤەگێڕانا قوڕئانێ ئەو ب سەرەدان هاتبوو مەككەهێ ژی. ڤان لڤین و مشەختبوونێن بەرفرەهـ و بەردەوام سەربۆرەكا ئاقلی و دنیاداری یا مەزن بۆ ئیبراهیم پێغەمبەری چێ كربوو، ئەو ب هزر و تێفكرینێن خۆ گەهشتبوو وێ ئێقینێ كۆ ئەڤ ئاوایێ دیندارییا هەیی ل دەڤەرا ڕۆژهەلاتا نێزیك ئاوایەكێ بێبنیات و سەختەیە و ئەڤ خوداڤەندێن بەربەلاڤ ژی هەمی دەستچێكرییێن مرۆڤانە و ڤەڕێژا نەزانینەكا زیق و ئاشكەرانە.
| مەرەم ژ كوشتنا پیرۆز ئەوە كۆ ژ بلی جانەوەران، مرۆڤ ژی وەك قوربان بۆ خوداڤەندان دهاتنە كوشتن و سۆتن پشتی كۆ بڕیارا وێ ئێكێ ب ئاوایەكێ ئاینی دهاتە دان. |
هەبوونا ڤان ئاین و خوداڤەندێن سەختە ل ڕۆژهەلاتا نێزیك و ب ئاوایەكێ كەڤنار، سەر بۆ ڕەسەنكرنا نه‌ريتەكێ هەری دلئێش و كرێت ل ڤێ دەڤەرا دیرۆكی كێشابوو، كۆ ئەو ژی نەریتێ (كوشتنا پیرۆز) بوو. هەلبەت مەرەم ژ كوشتنا پیرۆز ئەوە كۆ ژ بلی جانەوەران، مرۆڤ ژی وەك قوربان بۆ خوداڤەندان دهاتنە كوشتن و سۆتن پشتی كۆ بڕیارا وێ ئێكێ ب ئاوایەكێ ئاینی دهاتە دان. دبیت ژى ئەڤە ئەو ڕوویێ ڕەش بیت یێ كۆ د ڕێپیڤانا شارستانیەتێن كەڤناردا دهێتە بەر چاڤێن مە، چونكی ل ژێر ڤی نەریتێ ئاینی یێ پیس و چەپەل، زاڕۆك و ژن و هەژار و خزمەتكار و بەندە و ئێخسیر بەردەوام د مەراسیمێن ئاینیدا وەك قوربان بۆ خوداڤەندان دهاتنە كوشتن و سەرژێكرن و سۆتن.
ب ئاوایەكێ گشتی، گۆریكرنا مرۆڤان بۆ خوداڤەندان دیرۆكەكا كوور و دوور هەیە. ئەو د كولتوورەكێ وەك یێ چینیدا ــ بۆ نموونە ــ ڤەدگەڕیتە كووراتییا 2300 سالان بەری زاینێ، و هەلكۆلانێن كەڤنەشۆپی یێن باژێرێ شیماو یێ دیرۆكی (كۆ دكەڤیتە باژێرێ شائانشی یێ هەڤچەرخ) 80 كلۆخێن مرۆڤان ئاشكەرا كربوون كۆ د مەراسیمەكا ئاینیدا ل بن دیوارێ ڕۆژهەلاتێ باژێڕی هاتبوونە ڤەشارتن، پاشی ب ڕێكا پشكنینێن زانستی یێن تایبەتمەند دیار دبیت كۆ ئەو كلۆخێن هندەك كچێن نووگەهشتی بوون(1). ل گۆر تۆمارێن دیرۆكی یێن كەڤنار، ل دەمێ ڤەشارتنا شاهـ (وۆ)ی ل سالا 678 ێ بەری زاینێ، شاهێ دەهێ یێ مەملەكەتا چین (State of Qin) یا دیرۆكی، 66 كەس ب ساخی د گەلدا هاتبوونە بنئاخكرن وەك جۆرە كوشتنەكا پیرۆز و نه‌ريتەكێ ئاینی ل وی سەردەمی(2).
ل هندستانا كەڤنار ژی ــ هەر بۆ نموونە ــ گۆریكرنا مرۆڤان بۆ خوداڤەندان و كوشتنا وان وەك قوربان نەریتەكێ زێدە ڕەسەن و بەربەڵاڤ بوو. ویل ديورانت د ئێنسیكلۆپێدیایا خۆدا دیار دكەت كۆ هندیكێ كەڤنار ل وێ باوەرییێ بوو گەر زاد بۆ خوداڤەندێن وی نەهێتە دابین كرن ئەو دێ بمرن، و چونكی هینگێ مرۆڤ د قۆناغا مرۆڤخوارنێدا بوو، لەورا وی ب فەر دزانی كۆ هەر مرۆڤان بۆ خوداڤەندێن خۆ ژی بكەتە قوربان. بۆ نموونە، خوداڤەندا (كالی) وەسا ل نك هندیكان هاتبوو نیاسین كۆ ئەو زێدە حەز دكەت قوربانێن وێ هەمی زەلام بن و پاشی ئەڤ چەندە وەسا هاتە شڕۆڤه كرن كۆ دلێ وێ ژ زەلامان ژی بەس دچیتە زەلامێن تەخا هەژار و بێحال(3).
| ب هاتنا سەدسالا شەشێ و پێنجێ بەری زاینێ؛ فینیقییان بەرە بەرە دەست پێ كر جانەوەر ل شوونا زاڕۆكێن خۆ گۆری خوداڤەندێن خۆ دكرن. |
ب چەرخان بەری هاتنا ئیبراهیم پێغەمبەری؛ فینیقی مشەختی ڕۆژهەلاتێ دەریایا سپی بووبوون و ل وێرێ ــ ل وارگەهێ كەنعانێ ــ بنەجهـ بووبوون، وان ب بەردەوامییا هەبوونا خۆ ل ڤێ ناڤچەیێ دەست ژ نەریتێ گۆریكرنا مرۆڤان بۆ خوداڤەندێن خۆ بەر نەدابوو. ئێك ژ ناڤدێرترین خوداڤەندێن فینیقییان (مۆلۆخ) بوو، ئەو د میتۆلۆژییا واندا خوداڤەندەكێ زێدە بترس بوو و فینیقییان زاڕۆكێن خۆ بۆ وی دكرنە قوربان و ل هەمبەری وی دسۆتن(4). وان بەردەوام زاڕۆكێن خۆ وەك قوربان پێشكێشكی خوداڤەندێن خۆ دكرن هەتا سەدسالا شەشێ بەری زاینێ ژی، ب هاتنا سەدسالا شەشێ و پێنجێ بەری زاینێ؛ فینیقییان بەرە بەرە دەست پێ كر جانەوەر ل شوونا زاڕۆكێن خۆ گۆری خوداڤەندێن خۆ دكرن(5). وان هەر ژ سەردەمێن كەڤنار كوڕێن خۆ یێن نەخری دكرنە قوربان، و ئەو هەلكۆلانێن ل ڤان وارگەهان هاتینە كرن ئەڤ چەندە بێ گۆمان ئێكلا كرییە و هەستییێن زاڕۆكان د ناڤ ژێرخانەیێن ئاڤاهییاندا هاتینە دیتن، وان د كارەساتێن سرۆشتیدا خۆشتڤیترین زاڕۆكێن خۆ گۆری خوداڤەندێن خۆ دكرن داكۆ مەترسییا ڤان كارەساتان ژ خۆ دوور بئێخن(6).
گەلەك ئیشارەت د پەیمانا دێرین ژیدا هاتینە كۆ گۆریكرنا زاڕۆكان بۆ خوداڤەندان نەریتەكێ ڕەسەن بوو ل وارگەهێ كەنعانێ و هەتا دەمەكێ درەنگ ژی ئەڤ نەریتە ب تەرزەكێ ژ تەرزان ل ڤی وارگەهی دهاتە پراكتیزەكرن. پەیمانا دێرین پەیڤا (تۆفێت) بۆ جهەكێ تایبەت ب كار ئینایە؛ دكەڤتە باشوورێ ئوروشەلیما كەڤنار، د گەلییێ كوڕێن (هینۆم)یدا، كۆ دەیبابان ل وێرێ زاڕۆكێن خۆ حازر دكرن و سەر ژێ دكرن، و وەك قوربان ب ئاگری دسۆتن و گۆری خوداڤەندی دكرن. د كتێبا (ئیریمیا)یدا خودێ گازندە ژ ئیسرائیلییان كرینە چونكی وان كارێن خراب ل بەر چاڤێن وی دكرن و جهێ (تۆفێت) ل بلنداهییێن د ناڤ گەلیدا چێ كربوو داكۆ كوڕ و كچێن خۆ تێدا بسۆژن، هۆسا خودێ ئەو گەلی ب (گەلییێ سەرژێكرنێ) ب ناڤ كربوو (پەیمانا دێرین، كتێبا ئیریمیایی 7: 30-32). خودێ د پەیمانا دێریندا دیار كرییە كۆ وان ئەڤ كارێ خراب و هۆڤانە وەك پەراستنەك بۆ خوداڤەندێ سەختە (بەعل)ی دكر كۆ ئەو ژی تشتەكە نابیت خودێیێ بهەق فەرمانێ پێ بكەت (پەیمانا دێرین، كتێبا ئیریمیایی 32: 35). هەروەسا پەیمانا دێرین ئەڤ نه‌ريتێ گۆریكرنا زاڕۆكان ب پەراستنا خوداڤەند (مۆلۆخ)ی ژیڤە گرێ دایە كۆ ئەو ژی خوداڤەندەكێ فینیقییان بوو (پەیمانا دێرین، كتێبا ئیریمیایی 32: 35، و كتێبا شاهان یا دویێ 23: 10)، لێ وەك دیار كۆ پشكەكا مەزن ژ ئیسرائیلییان ژی كەڤتبوونە ژێر باندۆرا بیروباوەرییێن فینیقییان، وان ژی ئەڤ نەریتە هەر ل سەر دەوس و ڕێبازێن وان و بۆ خوداڤەندێن وان ئەنجام ددا.
وەك ویل دورانت دیار دكەت كۆ هەر ل ڤێ دەڤەرێ خوداڤەندێن (سووریا)یێ هێشتا خوینڕێژتر بوون، لێ خەلكی ب ئاوایەكێ گشتی باوەری ب (بەعل)ی هەبوو، و هەر گاڤا ئاڕیشەیەك یان گرفتارییەكا مەزن بۆ خەلكەكی چێ ببا ئێكسەر وان، مینا فینیقییان، زاڕۆكێن خۆ بۆ دكرنە قوربان. دهێتە گۆتن كۆ دەیبابان وەك ڕۆژەكا جەژنێ خۆ د خەملاندن و ل وان مەراسیمێن ئاینی حازر دبوون یێن كۆ د هەمبێزا خوداڤەندیدا دهاتنە گێڕان، ل وێرێ دەنگێ دەهۆل و زڕنایان تێكهەلی قیژی و هەوارێن زاڕۆكێن قوربان دبوو دەما د كۆشا خوداڤەندیدا دهاتنە كوشتن و سۆتن، هەلبەت هیچ قیژی و زێمارەكا دایكان بۆ خوداڤەندی نەدبوو خەم(7).
| كوشتنا پیرۆز نە دیاردەیەكا تاكەكەسی بوو، یان ژی نەریتێ هۆزەكێ یان باژێڕەكی بوو، بەلكۆ ئەو كولتوورەكێ ئاینی یێ بەربەلاڤ و زال بوو ل سەرانسەری ڤێ دەڤەرێ. |
ب كورتی، كوشتنا پیرۆز نە دیاردەیەكا تاكەكەسی بوو، یان ژی نەریتێ هۆزەكێ یان باژێڕەكی بوو، بەلكۆ ئەو كولتوورەكێ ئاینی یێ بەربەلاڤ و زال بوو ل سەرانسەری ڤێ دەڤەرێ هەمییێ، و هیچ بیروباوەرییەك ل ڤێ دەڤەرێ نەبوو پشتەڤانییێ ل وان زاڕۆكێن بێگونەهـ و مرۆڤێن بێدەستهەلات بكەت داكۆ ئێدی ل ژێر سلۆگانێن پیرۆز و د هەمبێزا ڤان خوداڤەندێن سەختەدا نەهێنە سەرژێكرن و سۆتن و قەلاندن، هەتا وی ڕاددەیی كۆ ویل دورانت د ئێنسیكلۆپێدیایا خۆدا دیار دكەت كۆ گەلییێ ڕووبارێ ئوردنێ هەر ژ دەستپێكا هزارسالا سێیێ بەری زاینێ و هەتا سەدسالا شەشێ ژی بەری زاینێ ب خوینا قوربانێن مرۆڤ دهاتە ئاڤدان و ب چاڤدێرییا خوداڤەندێن سەختە كۆ كەیفەكا زێدە ب ڤێ ئێكێ دهات(8).
د چەرخێن كەڤنار و دێریندا ئاخڤتن و شیرەت ب تەنێ نەدشیان نەریتێن پیس و كرێت ڕابمالن، چونكی ل ژێر نەبوونا ئاموورەتێن تۆماركرنا دەنگان و دۆكومێنتكرنا لڤین و بوویەران؛ عەمرێ شیرەت و ئاخڤتنان گەلەك كورت دیار دكر. هەر ئاخڤتنەك یان شیرەتەكا هەیی ل وان سەردەمێن كەڤنار وەك تشتەكێ دەمكی دهاتە پێش نەكۆ زێدەتر. ب مرنا خودانی، ئاخڤتن و شیرەتێن وی ژی دمرن، و ئێدی باندۆرا وان ژی نەدما، لەورا زێدە یا پێدڤی بوو كۆ ئاخڤتن و شیرەت خۆ د بەرگێن سەرهاتییاندا نیشان بدەن داكۆ پتر عەمری د ناڤ خەلكەكیدا ببەن، و ژ نفشەكی بۆ ئێكێ دی بهێنە ڤەگوهاستن، چونكی دیمەنێن سەرهاتییان ــ بەرەڤاژی ئاخڤتن و شیرەتان ــ د بیردانكا خەلكەكیدا ڤەدمان و هەر نفشەكێ هەیی ئەو ب ئاوایەكێ گەرم و كەلەجانەكا مەزن بۆ نفشێ ل دووڤ خۆدا وێنە دكرن و ڤەدگوهاستن، هۆسا پەیاما هەر سەرهاتییەكێ ژی د گەل دیمەنێن وێ ژ نفشەكی دەربازی ئێكێ دی دبوو و ئەڤە باشترین ڕێك بوو د ڤان سەردەمێن دێریندا كۆ ئاخڤتن و شیرەتان عەمرەكێ درێژ بربا و د بیردانكا نفشاندا زێندی مابان. هەر ژ بەر ڤێ ئێكێ ژی دەما خودێ ڤیایی د گەل بەلاڤكرنا ئێكتاپەرێسییێ نەریتێ كوشتنا پیرۆز نەهێلیت و سەردەمەكێ دلۆڤانتر بۆ مرۆڤان پەسەند بكەت، ئێكسەر حەزا وی وەسا خواست كۆ شیرەتا نەهێلانا ڤی نەریتێ پیس و كرێت د بەرگێ سەرهاتییەكا مەزن و بالكێشدا بهێتە ڤەگوهاستن؛ كۆ ئەو ژی سەرهاتییا وێ بەلایێ بوو یا كۆ ئیبراهیم پێغەمبەر و كوڕێ خۆ تووش بووینێ.
پشتی ئیبراهیم پێغەمبەری و مالباتا وی و دووڤكەڤتییێن وی یێن كێم ژ وارگەهێ میزۆپۆتامیایێ بار كری، وان ڕێكا خۆ د دەڤەرێن ڕۆژهەلاتا نێزیكڕا شەقاند، هەتا كۆ ل داوییێ ئەو و مالباتا خۆ ل وارگەهێ كەنعانێ ل كەنارێن ڕۆژهەلاتا دەریایا سپی بنەجهـ بووین. هەلبەت ئارمانجا ئیبراهیم پێغەمبەری ژ ڤێ مشەختبوونێ ئەو بوو كۆ ژ وان ڕووخسارێن بەربەلاڤ یێن پووتپەرێسییێ دوور بكەڤیت بەلكۆ بۆ خۆ جهەكێ باشتر ببینیت و بشێت ب ئاوایەكێ ئازادتر بیروباوەرییا خۆ یا نوو تێدا پڕاكتیزە بكەت.
پشتی ئیبراهیم پێغەمبەر و مالباتا خۆ ل وارگەهێ كەنعانێ بنەجهـ بووین، ڕۆژێن دژوارتر ل بەندا وان بوون. ئێكەمین تشتێ بالا ئیبراهیم پێغەمبەری كێشایی ئەو بوو كۆ ل وێرێ ژی، مینا هەمی دەڤەرێن ڕۆژهەلاتا نێزیك، ڕووخسارێن پووتپەرێسییێ جڤاك هەمی داگیر كربوو، و نەریتێ گۆریكرنا زاڕۆكان بۆ خوداڤەندێن سەختە ل سەرێ لیستا هەمی ڕووخساران بوو. خەلكێ وارگەهێ كەنعانێ هەر ژ كەڤندا زاڕۆكێن خۆ (ب تایبەتی ژی زاڕۆكێن نەخری)(9) وەك قوربان د هەمبێزا خوداڤەندێن خۆدا سەر ژێ دكرن و دسۆتن. هەر وەك خودێ دڤیا ئیبراهیم پێغەمبەر د ناڤ پڕانییا جڤاكێن ڕۆژهەلاتا نێزیكڕا دەرباز ببیت داكۆ ل داوییێ ببێژیتێ: (تو دێ كیڤە بڕەڤی؟ ل هەر جهەكێ تو قەست بكەیێ مرۆڤ وەك قوربان دهێنە كوشتن و ڤەكوشتن و سۆتن)!
| په‌يمانا دێرين دیار دكەت كۆ پووتپەرێسێن ئیسرائیلی زاڕۆك و مرۆڤ بۆ خوداڤەندێن مینا (بەعل و مۆلۆخ)ی ڤەدكوشتن و دسۆتن. |
پەیمانا دێرین وەسا دۆكومێنت كرییە كۆ ئەڤ نەریتە پشتی سەردەمێ مووسا پێغەمبەری و هەتا سەردەمێن درەنگ ژی ژ لایێ پووتپەرێسێن ئیسرائیلیڤە دهاتە پراكتیزەكرن. ئەو دیار دكەت كۆ پووتپەرێسێن ئیسرائیلی زاڕۆك و مرۆڤ بۆ خوداڤەندێن مینا (بەعل و مۆلۆخ)ی ڤەدكوشتن و دسۆتن (پەیمانا دێرین، كتێبا ئێریمیایی 32: 35 و 19: 5، و كتێبا شاهان یا دویێ 23: 10)، لێ چونكی دیرۆكا ڤان هەردو خوداڤەندان گەلەك ژ هەبوونا ئیسرائیلییان كەڤنترە و ڤەدگەڕیتە سەردەمێن فینیقی و كەنعانییان كۆ بەری ئیبراهیم پێغەمبەری ب گەلەك سەردەمان ل ڤێ دەڤەڕێ ئاكنجی بووبوون، لەورا ئەم د پشتڕاستین كۆ دەما ئیبراهیم پێغەمبەری قەستا ڤێ دەڤەرێ كری ئەڤ خوداڤەندە ل وێرێ د بێهەڤڕك بوون، هەلبەت نەرێتێ گۆریكرنا زاڕۆكان ژی نەریتەكێ گرێدایی هەبوونا وان بوو.
پشتی ئیبراهیم پێغەمبەر وەك مالبات ل وارگەهێ كەنعانێ بنەجهـ بوویی، خودێ كوڕەك دایێ، و دەما ئەڤ كوڕە گەهشتییە ژییێ پسپۆرییێ (ئەڤ كوڕە ل گۆر ئیسلامێ ئیسماعیل بوو و ل گۆر جوهییان ئیسحاق بوو) خودێ وەسا حەز كر كۆ ئیبراهیم پێغەمبەر بكەڤیتە بەلایەكا زێدە مەزن و دلئێش. ل گۆر ڤەگێڕانا قوڕئانێ، ڤێ بەلایێ ژ خەونەكێ دەست پێ كربوو، دەما كۆ ئیبراهیم پێغەمبەری د خەوا خۆدا دیتی كۆ ئەو یێ كوڕێ خۆ یێ نەخری و ئێكانە وەك قوربانان سەر ژێ دكەت، ل گۆر بۆچوونا ڕاڤەكارێن قوڕئانێ، ئەڤ خەونە سێ شەڤان ل دووڤ ئێك دهاتە خەوا ئیبراهیم پێغەمبەری. دبیت ڤێ خەونێ مەژییێ ئیبراهیم پێغەمبەری هند مژوول نەكربا گەر خەلكەكی د ژیواریدا زاڕۆكێن خۆ، ب تایبەتی ژی یێن نەخری، بۆ خوداڤەندێن خۆ سەر ژێ نەكربان، لێ كا چاوا خەلكەكی زاڕۆكێن خۆ سەر ژێ دكرن و وەك قوربانێن سۆتنێ پێشكێشی خوداڤەندێن خۆ یێن سەختە دكرن، ب عەینی ئاوایی ئیبراهیم پێغەمبەری ژی كوڕێ خۆ یێ ئێكانە د خەوێدا سەر ژێ دكر. ڤێ چەندێ ژی باوەرییەك ل نك وی پەیدا كر كۆ ئەڤ خەونە نیشانەكا ئیلاهییە داكۆ ئەو ژی دینداری و دلسۆزییا خۆ بۆ خودێیێ خۆ ئیسبات بكەت و كوڕێ خۆ یێ نەخری بۆ وی سەر ژێ بكەت و وەك قوربانەكێ سۆتنێ پێشكێشی وی بكەت.
| ل ڕۆژهەلاتا نێزیك ب گشتی و ل وارگەهێ كەنعانێ ب تایبەتی، نەریتێ كوشتن و سەرژێكرنا زاڕۆكان بۆ خوداڤەندان نەریتەكێ زال و بەربەلاڤ و ڕەسەن بوو. |
ئەو ژینگەها ئیبراهیم پێغەمبەر و كوڕێ وی تێدا ژیاین هاریكارەكێ باش و بهێز بوو كۆ ئەو ڤێ خەونێ بئێخنە قالبێ ئاقلی و چو ڕاڤەكرنێن دی ژ بلی سەرژێكرنێ نەدەنێ، چونكی ل ڕۆژهەلاتا نێزیك ب گشتی و ل وارگەهێ كەنعانێ ب تایبەتی، نەریتێ كوشتن و سەرژێكرنا زاڕۆكان بۆ خوداڤەندان نەریتەكێ زال و بەربەلاڤ و ڕەسەن بوو، ئێدی چو گۆمان ل نك ئیبراهیم پێغەمبەری و كوڕێ وی نەمان كۆ ئەڤ خەونە فەرمانەكا ئیلاهییە و دڤێت ئەو خۆ ڕادەستی حەزا خودێ بكەن و دینداری و دلسۆزییا خۆ بۆ وی ئیسبات بكەن. دەما كۆ ئیبراهیم پێغەمبەری خۆ ڕادەستی ژیواری كری و هەول دایی كوڕێ خۆ ڤەبكوژیت هینگێ خودێ ئەو ڕاوەستاند و بەرانەك پێشكێشی وی كر داكو ل شوونا كوڕێ خۆ سەر ژێ بكەت، هۆسا ئەڤ بەرانە دبیتە مزگینییا قوڕتالكرنا زاڕۆكان و هێمایێ ڕاگەهاندنا سەردەمەكێ دلۆڤانتر بۆ مرۆڤان، چونكی ل ژێر سیبەرا ئێكتاپەڕێسییێ ئێدی ڕێك نەهاتە دان كۆ مرۆڤ ب هیچ شكلەكێ هەیی و بۆ هیچ مەرەمەكا هەیی بهێتە كوشتن و سەرژێكرن. ئەڤ چەندە د پەیمانا دێرین ژیدا هاتییە پەسەندكرن دەما خودێ بۆ ئیبراهیم پێغەمبەری دیار دكەت كۆ ب خێرا ڤێ بوویەرێ هەمی مللەتێن ل سەر ڕوویێ ڤێ زەمینێ دێ بەرەكەتێ ببینن (پەیمانا دێرین، كتێبا ئافراندنێ 22: 18).
ئەڤ سەرهاتییە شیا د بیردانكا مرۆڤاتییێدا بژیت و هەتا ڕۆژا ئەڤرۆ ژی خەلك ب ملیۆنان هەنە ل ژێر سیبەرا ڤێ سەرهاتییێ كەیفخۆشییێ دەردبڕن و جەژنێ دگێڕن، چونكی د گەل هاتنا ئیبراهیم پێغەمبەری و بەڵاڤبوونا ئێكتاپەرێسییێ ل دەڤەرێ گۆریكرنا مرۆڤان ژی هێدی هێدی ل كێمییێ دا و بەر ب نەمانێڤە چوو. ب هاتنا چەرخێ شەشێ و پێنجێ بەری زاینێ ئێدی فینیقییان ژی دەست پێ كر جانەوەرێن وەك بزن و تەیر و تەوالان ل شوونا زاڕۆكێن خۆ د مەراسیمێن ئاینیدا دكرنە قوربان(10). هێژایی گۆتنێیە كۆ خۆ ل ڕۆژا ئەڤرۆ ژی ئەم موسلمان ل وێ باوەرییێینە كۆ ئەو قوربانێن ئەم ب ناڤێ خودێ ڤەدكوژین ئەم وان گۆری خۆشتڤییێن خۆ دكەین داكۆ خۆ بدەنە بەر سەرێن وان و بەلایێن وان د گەل خۆ ببەن. ئەڤ بیروباوەرییە ژی ژ وێ ئێكێ هاتییە كۆ ئەو قوربانێ خودێ بۆ ئیبراهیم پێغەمبەری هنارتی داكۆ ل شوونا كوڕێ خۆ سەر ژێ بكەت وەسا ژ لایێ ویڤە هاتییە وەسف كرن كۆ وی خۆ دابوو بەر سەرێ ڤی زاڕۆكی و ئەو ژ مرنێ قوڕتال كربوو و بەلایێن وی د گەل خۆ بربوون.
هۆسا ب ڤێ بوویەرێ خودێ سەرژێكرنا مرۆڤان ب تاوانەكا مەزن دا دیار كرن داكۆ هیچ جهەكێ خۆ د ئێكتاپەرێسییێدا نەمینیت، چونكی خودێ چو منەت ب وێ ئێكێ نینه كۆ خوینا مرۆڤان بۆ بهێتە ڕێژتن، بەلكۆ پێدڤییە هەر خودانڕوحەكێ هەیی گۆری مرۆڤی ببیت و خۆ بدەتە بەر سەرێ وی.
ل داوییێ، من دڤێت جارەكا دی تەكەزییێ بكەم و ببێژمەڤە كۆ سەرهاتییا ئیبراهیم پێغەمبەری سیمبۆلا ڕاگەهاندنا سەردەمەكێ دلۆڤانتر بوو، چونكی ئەو دەستپێكا ڕەتكرنا كولتوورەكێ ئاینی یێ كەڤنار و نەریتەكێ دیرۆكی یێ بەربەلاڤ بوو ل دەڤەرا ڕۆژهەلاتا نێزیك؛ كۆ ئەو ژی نەریتێ (كوشتنا پیرۆز و گۆریكرنا مرۆڤان) بوو ل ڤێ دەڤەرێ. و بلا ل بیرا مە بیت كۆ گەلییێ ڕووبارێ ئوردنێ ب چاڤدێرییا خوداڤەندێن سەختە هەر ژ دەستپێكا هزارسالا سێیێ بەری زاینێ و هەتا سەدسالا شەشێ بەری زاینێ ب خوینا قوربانێن مرۆڤ دهاتە ئاڤدان، لێ پشتی كۆ خودێ ئیبراهیم پێغەمبەر ب ئێكتاپەرێسییێ هنارتی، و ب ڕێكا وی نەریتێ گۆریكرنا زارۆكان ڕەت كری و هێدی هێدی ئاینێ وی ل وارگەهێ كەنعانێ بەڵاڤ بوویی؛ هینگێ گوهۆڕینێن مەزن د میتۆلۆژییا دەڤەرێدا پەیدا بوون و ب هاتنا سەدساڵا شەشێ و پێنجێ بەری زاینێ، ئەو های و هشە ل نك فینیقییان ب خۆ ژی چێ بوون كۆ ئێدی زاڕۆكێن خۆ د مەراسیمێن ئاینیدا نەكوژن، وان ژی دەست پێ كر ــ وەك ئێكتاپەرێسان ــ جانەوەر، ل شوونا زاڕۆكێن خۆ، گۆری خوداڤەندێن خۆ دكرن.
ژێدەر و لێڤەگەر:
(1) بنێڕە ڤێ گۆتارێ كۆ ل ژێر ناڤنیشانێ (Mysterious carvings and evidence of human sacrifice uncovered in ancient city) ل ماڵپەرێ (National Geographic) هاتییە بەلاڤ كرن. لینكێ گۆتارێ:
(2) بنێڕە:
Han, Zhaoqi (2010). “Annals of Qin”. Annotated Shiji (in Chinese). Zhonghua Book Company. Pp. 415–420.
(3) بنێڕە: ول وأیریل دیورانت، قصة الحضارة، ترجمة: زكي نجیب محمود وا‌خرون. دار الجیل لل|بع والنشر والتوزیع، بیروت، 1988، م3، 3/225.
(4) بنێڕە: قصة الحضارة، م1، 2/ 315.
(5) بنێڕە: جان مازیل، تاریخ الحضارة الفینیقیة (الكنعانیة)، ترجمة: ربا الخش. دار الحوار، اللاذقیة، ط1، 1998، ص36.
(6) بنێڕە: ج، كونتنو، الحضارة الفینیقیة، ترجمة: محمد عبد الهادی شعیرة، مركز كتب الشرق اڵاوسط، القاهرة، ط1، بدون سنة نشر، ص 145.
(7) بنێڕە: قصة الحضارة، م1، 2/ 318-319.
(8) بنێڕە: قصة الحضارة، م1، 2/ 319.
(9) بۆ پشتڕاستكرنا ڤێ پێزانینێ، بنێڕە: الحضارة الفینیقیة، ص 145.
(10) تاریخ الحضارة الفینیقیة (الكنعانیة)، ص36.
