نيشانێن خواندنێ د زمانێ كوردى دا

نزار محه‌مه‌د سه‌عید

پشكا (2)

بۆر (،)

بۆر نیشانەکا دەستنەخۆشە، هن جارا د دەما بکارئینانێ دا، مرۆڤی دئێخیتە شاشییان. بۆر کارئاسانيیێ بۆ خواندەڤانی دکەت، سترکتوورێ رسته‌يێ رۆنتر و بەربچاڤتر لێ دکەت. ئەڤ هێمایە هینگێ دهێتە دانان، دەما خواندەڤانی پێدڤی ب کێلیکەکا راوەستیانێ هەی: 

 * باغچێ مە نەیێ چاڤدایە، یێ هەڤسویێ مە خوەشترە.   

 * سێ زانایان بەشداری د ڤێ ڤەکۆڵینێ دا کرن: بسپۆرێ تاوانان، دەروونناس و جڤاکناسەکی.

 *بڕیارا وی دای، یا د جهێ خوە دا بوو.  

 * د کاتژێرێن داهاتی دا، چەند تاڤیيەکێن بارانێ دێ بارن، ب تایبەتی ل دەشتا دۆبانێ، هڕەبایەکێ دژوار ژی، یێ چاڤەڕێ کری یە. 

 * داوەتا خوە بێدەنگ کر، ژ بەر ڕەوشا وەڵاتێ مە تێدا دبۆریت.

جهێن بکارئینانا بۆرێ

 -1  بۆر ل ناڤبەرا هژمارەکا رستەیان دا دهێت، کو کۆیێ ئاخفتنا ڤان رستەیان، بێ کێماسی مفادار بیت واتەیەکێ بگەهینیت:

*  شێرکو فێرخوازەکێ زیرەکە، دلێ کەسێ ناهێلیت، یێ راستگۆیە د ئاخفتنێن خوە دا، و خەمساريیێ د خواندنا خوە دا ناکەت.

 * سەیدایێ سەلیم، مامۆستایێ مە، ژبەر بەفرێ یێ مایە ئاسێ ئەڤرۆ ناهێت.   

2-  ل ناڤبەرا جۆر و بەشێن تشتی دا جهێ خوە دگریت:

 * وەرزێن ساڵێ چارن: بهار، و هاڤین، و پاییز، و زڤستان.

 * کەرەستە ژ ڤان جۆران پێكهاتیە: ڕەق، و شل، و هلم. 

 –3ل ناڤبەرا دو رستەیێن تەواو ئامرازێن “لێ، لێ بەلێ” هەر دوکان پێکڤە گرێ ددەت:

 * تو هن جارا دلێ من دهێلی، لێ ئەز هەر حەژ تە دکەم. 

 * پێشتر ل (قامشلۆ) قەدەغەبوو ئاڵایێ کوردستانێ بهێتە بلند کرن، لێ بەلێ نها ل پتری یا جهێن ڤی باژێڕی، دێ ئاڵایێ کوردستانێ و وێنەیێن سەرکردە و سیمبۆلێن کوردان بینی.  

4-  ل پاشی ئاڵاڤێن بەرسڤێ  (ئە، ئا، نو، ئەرێ، نەخێر، بەلێ):

 – *دێ دگەل مە هێیە سێرانێ؟

   – ئەرێ، چاوا ناهێم.   

  – * تو ب تەنێ چووی؟

  – نا، ئەم چار پێنجەك بووین.

 – *سەیدا، سوباهى بێهنڤەدانە؟ 

 – نەخێر، بێهنڤەدان نینە.  

  – * مامۆستا عەلی، بێژە من هەوە مووچەیێ هەیڤا چوويی وەرگرت، یان نە؟

  – بەلێ، مە وەرگرت. 

 –5پشتی پەیڤێن چریسەتێ، سەرسوڕمانێ ل دەستپێکا رسته‌يێ:

 * ئاخ دلۆ، چەندا خوەشکە!

 * پۆك، تە ئەڤ زڕە ماسيیە چاوا ب نکلۆکی گرت!

 * ماشەڵلا، چەندێ زیرەکە! 

 * ئڕڕڕك، پا ب خودێ هەمی هێلان! 

 * ئاها، من ژنوی زانی!

 * ول، کووچکێ حەرام! 

 * وەی، وەی ژ تە ڕا سەر ڕەقۆ! 

 -6  پێشی (هتد):

 *  من گول و گولزار ل باغێ مالێ چاندن: گول موحه‌مەد، شلێر، هەڵال، نێرگز، هتد.

لێ هەکە ل جاتی )هتد(، ئەم (هەتا داويیێ) ب تەڤاڤی بنڤیسین، بۆر ل پێشیا وێ ناهێت:

 * من گول و گولزار ل باغێ ماڵێ چاندن: گول موحەمەد، شلێر، هەڵال، نێرگز هەتا داويیێ.  

 -7جارنا ل جهێ بۆرێ چ ناهێتە دەینان، یان نیشانەکا دن یا خواندنێ دهێتە دەینان، بێی کو واتەیا رسته‌يێ ب شێوەيه‌کێ گشتی بهێتە تێکدان. لێ هەر رستەيه‌ك ل دویڤ بکارئینانا جۆرێ نیشانا خواندنێ، تەکەزێ لسەر تشتەکی دکەت، تەکەزێ لسەر بەشەکێ رسته‌يێ دکەت، واتە گرنگيیێ ددەتە بەشەکی پتر ژ یێن دن:

 * مونا یێ، پشتی سێ شوی یا، بڕیار دا، ئێدی شوی نەکەت.  

 * مونا یێ بڕیار دا – پشتی سێ شوی یا – ئێدی شوی نەکەت.  

*  مونا یێ بڕیار دا (پشتی سی شوی یا)  ئێدی شوی نەکەت. 

 * مونا یێ بڕيار دا ئێدی شوی نەکەت )پشتی سی شوی یا(.

 * مونا یێ بڕيار دا ئێدی شوی نەکەت (پشتی سی شوی یا!).

تێبینی نڤیسەرێن پێدڤی ب گەلەك بۆران دبن، د ئاڤاکرنا رسته‌يان دا، هەر تم ئاریشە و ئاستەنگ دکەڤنە پێشیا وان. نەمازە دەما دخوازن هژمارەکا پێزانینان د هەمان دەم دا، بگڤێشنە د رسته‌يه‌كێ دا. هەروه‌سا جارنا هەول ددەن ژرێنمایێن گراماتیکێ لا بدەن. ب تایبەتی د کورتە چیڕۆکێ و رۆمانێ دا. ژ لەو ڕا هن جارا نەخاسمە د رستەیێن کورت دا، نەچار دبن دو خالێن ل پەی یەك (..)، ل شوینا بۆرێ دەینن. یا ژ من ڤە ئەڤ هەولە د جهێ خوە دا یە، ژ بەرکو بکارئینانا گەلەك بۆران د دەقی دا، کارتێکرنەکا نەرینی ل جوانی یا ستایلێ دەقی دکەت.

8– هەروەسا بۆر ل داوییا پەیڤێن بانگەوازییان، یان دەستپێکا گۆتار خواندنێ دهێت: 

*  هێژایان، گەلی برا، برایێن خۆشتڤی، خویشك و برایێن خۆشتڤی، خەلکینۆ، براینۆ، هەڤاڵینۆ، خورتینۆ، هتد. 

9– بۆر ل پێشی و پاشییا بێژەیێن (بەدەل) ژی دهێتە دەینان:

 * ئەڤ سەردەمە، سەردەمێ تەکنولۆژیایێ یە، ژیان تێدا گەلەك ب ساناهی کەتی یە. 

11- ل نەڤبەرا ناڤنیشانێ پەرتووکێ، و وەشانخانێ، و جهێ وێ، و ساڵا دەرچوونێ؛ د دەما نڤیسینا لیستا ژێدەر و دەهمەنان دا دهێتە ب کار ئینان:  

 * فەرهەنگا کورمانجی نوژەن، عەلی سەیدۆ گۆرانی، کۆمپانی یا رۆژهەلاتا ناڤەڕاست، عەمان، 1985. 

-11  ل ناڤبەرا بەشێن وەکهەڤ د رسته‌يێ دا، وەکی ناڤان، کرداران و سالوخەتان: 

*  هۆگرێ نڤیسەر شیانێن باش هەنە، دخوینیت، دنڤیسیت، شرۆڤە دکەت، بەراورد دکەت، بێی کو بێهنا خۆ ڤەدەت. 

12- ل ناڤبەرا پەیڤەکێ، بێژەیەکێ، یان موفکەکا دبیتە رێخوەشکەر بۆ رستەيه‌کا سەرەکی:

 * ل داویێ، سەیدایێ کو فێرخواز گەلەك ماینە ل هیڤیێ گەهەشت. 

* هەلبەت، هەکە هەر ئێکێ هات تە تشت ب قەر دایێ، دێ ‘کەسر’ دەرکەڤین، ڤێت دوکانا خۆ بگرین. 

 –13پێشی رسته‌يا رەوشێ خویا دکەت:

 * زڤڕیمە ماڵ، و ئەزێ کەیفخۆش.

14-  پێشی رسته‌يا سالوخێ ددەت:

*  من پەرتووکەك خواند، ناڤەڕۆکا وێ ب دلێ من نەبوو. 

 * من ژنکەك ل ناڤ داهوه‌تێ دیت، دیزاینێ کراس و فیستانێن وێ، تشتەکێ نوی بوو، بێقام یێ ژێهاتی بوو. 

15- پشتی بێژەیێن مەرجی (هەکە، گەر، ئەگەر):

” *هەکە هات بەرنەدە، هەکە چوو ل دویف نەچە”.

” *هەکە هات ب هەردو دەستا، هەکە نەهات بەرێت بەستا.”

” * ئەگەر کورد یەك بگرن، مەحالە دوژمنەك بشێت خوە لبەر سینگێ وان بگریت”.

–16  ل ناڤبەرا سویندێ و بەرسڤا وێ:

*  ب وی خودێ عەرد و عەسمان دەیناین، ئەز ڤی بۆ تە ناهێلم! 

17-  ل ناڤبەرا رستەیێن کورت و نیمچە رسته‌يان: 

 * ئەحمەدێ برایێ من، خاترا خۆ خواست چوو، بۆ من گەلەك نەخۆش بوو. 

 * ل هنداڤ خابیری، ل بەر سها داربەڕویان، ل ژێر ئەسمانەکێ شین، پەز مەخەل ببوو. 

18- د دەما شرۆڤە کرن و تەکەزکرنا تشتی دا دهێت، بۆ نموونە دگەل، یان پشتی پەیڤ و رسته‌يێن خوارێ: 

 * ب کورتی و کوردی،

 * کورت و کورمانج، 

*  وردتر،

 * بکێماسی،

 * جهێ داخێ یە،

 * د سەر هندێ ڕا،

 * سەرەڕای هندێ،

 * بنێڕە، دێ هۆسا چێ کەی،

 * سەحکێ، گۆهێ خوە بدێ، جارەکا دی نەبێژە تە چاوا چێ کر. 

  –19ل ناڤبەرا رستەیێن کورت، یێن سەربەخۆ واتەیێ دگەهینن:

 * دنیا باشترین پەرتووکە، و زەمان باشترین مامۆستایە، و خودێ باشترین یارە.  

 * راستگۆیی سەربلندی یە، و ڤڕ کرێتی یە، و چاڤ پێنەڕابوون چ ژێ نەهاتن و کێماسی یە. 

–20  بۆ ژێکجوداکرنا هەڤۆکا سەرەکی، ژ هەڤۆکا نەسەرەکی:

 * ئەحمەد نالبەند، کو خەلکێ بامەڕنێ بوو، هۆزانڤانەکێ کوردێ خوەدی شیان بوو د زمانێ عەرەبی دا.

٢١–  ل ناڤبەرا دو رستەیان دهێت، هەکە یەك سەدەم، یان ئەنجام بیت بۆ یا دن:

” *مێریێ عەجەل تێ، جەنگ و پەر تێ. “

د ڤێ بەراوردکرنا ژێری دا، جوداهی ل ناڤبەرا بۆرێ، خالبۆرێ و خالێ، هاتیە بەلی کرن: 

خال	خالبۆر	بۆر
راوەستانەکا درێژ	راوەستانەکا پیچەکی درێژتر	راوەستانەکا کورت	ناڤبر  (راوەستان)
توونێ دەنگی بەرەف نزميیێ دچیت	توونێ دەنگی پیچەکێ بەرەف نزمیێ دچیت	توونێ دەنگی پیچەکێ بەرەڤ بلنديیێ دچیت	توون
پەیامێ ب داوی دئینیت	پەیامێ ب داوی دئینیت و پەیامەکا دن خویا دکەت، کو گرێدای یا پێشی خوە یە	پەیامێ ڤەکری دهێلیت	گرێدانا بابەتی

جۆرێن کڤانان

کت و جۆت کڤانێن بچویك(”  ” ، ‘  ‘)

هەر ئاخفتنەکا بێ کێم و زێدەهی ژ جهەکی، یان ژ کەسانەکی دهێتە وەرگرتن، گەرە د جۆتکڤانێن بچویك دا بهێنە دەینان.

  ئەڤ جۆرێ کڤانان د پراکتیکێ دا، ب گه‌لەك شێوەیان دهێنە نڤیسین، لێ یێن پتر ناڤدار و ب کار دهێن، ئەڤ جۆرەنە: (” ” ، ‘  ‘ ) .

هن دبێژنە ڤی جۆرێ کڤانان “کڤانێن وەرگرتنێ”، د رۆژنامە و کۆڤار و تێکستێن ئەدەبی و دوکیومێنتێن ئۆفیشێل دا ب کار دهێن:

‘ * ئەم ب هەسپان ل ناڤ دارستانا پان و بەرین گەڕیاین’

” *ئەم ب هەسپان ل ناڤ دارستانا پان و بەرین گەڕیاین”

هن کۆڤار و رۆژنامە و پەرتووك کڤانێ بچویکێ جۆت (” “) ب کار دئینن، هن ژی یێ کت (‘ ‘)، لێ کڤانێ کت پتر یێ مودێرنە، یێ ڤی سەردەمی یە، پتر دهێتە ب کار ئینان. 

شیرەتکارێن زمانان د پەرتووکێن خوە دا، شیرەتێ ل نڤیسەران دکەن، کو جۆرێ کڤانێ کت، تاك ب کار بینن.

کەسێ دخوازیت ڤان هەردو جۆرێن کڤانان؛ یێ جۆت و یێ کت، ژ هەڤ جودا بکەت، گەرە خالێن ژێری بەرچاڤ وەربگریت:

کڤانێ جۆت ” “، بۆ وان هزرو بۆچوون و ئاخفتنێن دهێنە وەرگرتن، دهێنە ب کار ئینان، و ڤان رامانان دئیننە زمان: 

1– هەکە پەیڤەك دەربڕینێ ژ رامانا خوە یا راستەقینە نەکەت، واتە رامانەکا دن بدەت؛

2- هەکە مرۆڤ تشتەکی، پەیڤەکێ، تێرمەکی، ژ نك خوە چێ بکەت؛

3- هەکە مرۆڤ باسێ ناڤنیشانێ بابەتەکی کو ژ جهەکی (کۆڤار، رۆژنامە، هتد) هاتبیتە وه‌رگرتن: 

* رسته‌يا داویێ ژ رۆمانا شەڤین دبێژیت: “خوە درێژ کر و گەلەك نەڤەکێشا، چوو بەهەشتا دیکل و مریشکان”.

* لسەر بۆردی یا نڤیسی بوو: ” نابیت ترۆمبێلێن باری یێن مەزن د ڤێرێ ڕا بچن”.

تێبینی نیشانێن (،/./؟) بۆر، خال، و نیشانا پرسیارێ، هەکە هات و دگەل رسته‌يێ، موفکێ بوون، دێ کەڤنە د هوندرێ کڤانان دا، گەر نا، دێ کەڤنە ژدەرڤە: * ‘سمکۆ’، نەسرینێ گۆت، ‘راستە هوین دێ ماڵا خۆ ژڤێرێ بەن؟’.

4– هەر ئاخفتن، دەڤکی، یان نڤیسکی ژ کەسەکی دهێتە وەرگرتن، وەکو ژێدەر و بەلگە، بۆ فراوانکرنا بابەتەکی، یان سەلماندنا بۆچوونەکێ. هەروەها پەند و دڕك و ئاخفتنێن ناڤدار، چ یێن کەسێن دەستنیشان کری بن، چ ژی ژ ‘کو مێشکێ‘ مللەتان (العقل الجمعي) هاتبنە وەرگرتن، گەرە بکەڤنە ناڤا ڤی جۆرێ کڤانان:  

 * ب رێڤەبەرێ سمینارێ ب ڤان پەیڤان دەست پێ کر: “ئێڤار باش. بابەتێ مە یێ ئەڤرۆ، باوەرە دێ هەتا درەنگ مە هێلیتە ل ڤێرێ.”

* “گۆتنە دیکلی: چما بانگ نادەی؟

 گۆت: هەر تشت د دەمێ خوە دا خوەشە.”

* مەزنان یا گۆتی: “نانێ تە د چانتکێ خەلکی دا بیت، دێ هەر يێ برسی بی” .

شارەزایێن زمانان بۆ هندێ دچن، د دەما هەڤپەیڤینان دا، گەر هات و ئاخفتنا ئەڤێ هەڤپەیڤین دگەل دهێتە کرن، نەهێتە قوت کرن، گەرە تەڤایا ئاخفتنا وی، د ناڤ کڤانێن کت، یان جۆت یێن بچویك دا بهێنە دەینان. 

تێکستێن وەرگرتی مە گۆتبوو، کو گەرە د ناڤ کڤانان دا جهێ خوە بگرن. لێ هن حالەت هەنە، ل شوینا کڤانان گەلەك جاران، ئەو تێکست دهێنە زراڤ کرن، خوەهر کرن، یان رەنگەکێ جیاواز ددەنێ، نەمازە هەکە ب کۆمپیۆتەرێ بهێنە نڤیسین:

 * ئەفلاتۆن د ئاخفتنەکا خوە دا دەرباری رەوشەنبیری دبێژیت: “ئەو کەس رەوشەنبیرە، ئەڤێ دان پێددەت: کو هەمی تشتان؛ نە ژخوە، نە ژدەردۆری خوە، نە ژی ژ جیهانێ دزانیت.”

 * ئەفلاتۆن د ئاخفتنەکا خوە دا دەرباری رەوشەنبیری دبێژیت: ‘ئەو کەس رەوشەنبیرە، ئەڤێ دان پێددەت: کو هەمی تشتان؛ نە ژخوە، نە ژدەردۆری خوە، نە ژی ژ جیهانێ دزانیت.’

*  ئەفلاتۆن د ئاخفتنەکا خوە دا دەرباری رەوشەنبیری دبێژیت: ئەو کەس رەوشەنبیرە، ئەڤێ دان پێددەت: کو هەمی تشتان؛ نە ژخوە، نە ژدەردۆری خوە، نە ژی ژ جیهانێ دزانیت.

 * ئەفلاتۆن د ئاخفتنەکا خوە دا دەرباری رەوشەنبیری دبێژیت: ئەو کەس رەوشەنبیرە، ئەڤێ دان پێددەت: کو هەمی تشتان؛ نە ژخوە، نە ژدەردۆری خوە، نە ژی ژ جیهانێ دزانیت.

تێبینی هزرکرنەك، د کڤانان دا ناهێنە دەینان:  * من هزرا هندێ کر: چاوا ڤێت چێکەم؟ لێ دەمێ من نەبوو.  * پشتی دو رۆژان ژ گەڕیانێ ل ناڤ بازاڕێ باژێری، ئەڤە ژ نوی من کەسەکێ خەلکێ باژێڕێ خوە دیت. د دلێ خوە دا گۆت.  ديسا ئاخفتنێن نەڕاستەڕاست ژی ناکەڤنە د ناڤا کڤانان دا:  * ب رێڤەبەری رۆن و ئاشکرا ئاماژە پێ دا: کو هەر فەرمانبەرەك، ڤێت بەری هەشتێ بهێت و پشتی دويێ دەرکەڤیت.    * دەم هات ئەم خۆ ژ ڤێ حوکمەتێ ڤەکێشین: ل گۆرەی وەزیرەکێ کوردان.

5– گۆتن و درویشم هەنە، دەما د ناڤ رسته‌يان دا دهێن، گەرە بکەڤنە د ناڤا کڤانان دا. ڤان گۆتن و درویشمان پڕانيیا جاران، بۆر، یان جۆتخالێن لسەریەك، ل پێشییا وان دهێن:

 * درویشمێ شۆڕەشا فڕەنسی ئەڤە بوو: ‘ئازادی، وەکهەڤی، براینی.’

 *هەڤسویێ مە بۆچوونێن ‘ئینتریسانت’ لسەر کاودانێن ئابۆری ل وەلاتی یێن هەین. 

 –6هەکە بەشەکێ رسته‌يێ پێگوهۆڕەکێ قەلپ، نەراستەقینە تێدا بیت، دێ د ناڤ کڤانێن کت دا هێتە دەینان:

 * شەنسەکێ مەزنە، کو بەرسڤ ‘ئەرێ’ یە.

*  ڤێت تو بۆردەکێ ل ڤێرێ بدەی و لسەر بنڤیسی ‘تکایە نەمیزنە ڤێرێ.’

7- ناڤنیشان ب گشتی، ناڤنیشان و گۆشە، ناڤنیشانێن پەرتووکان، فلمان، سیدییان، هتد، دەما باسێ وان دهێتە کرن، دکەڤنە د ناڤا کڤانێن کت دا:

*’ مەم و زین’ا خانیێ مەزن، بۆ سەر هژمارەکا مەزن یا زمانێن بیانی، هاتیە وەرگێڕان.

* فلمێ ‘مێسی یێ بەغدا’ یێ سینەماکارێ کورد سەهیم عومەر خەلیفەی، هەتا نها ژ پێنجی و پێنج خەلاتێن ناڤنەتەوەیی پتر، بدەست خۆ ڤە ئیناینە.

 –8ئەو ناڤ و بێژە یێن نڤیسەر دخوازیت باڵا خواندەڤانی بکێشیت، دێ ئێخیتە د ناڤا کڤانان دا:

 * گرنگترین بابەت ل نك مامۆستایێن زمان و ئەدەبی “نیشانێن خواندنێ” یە.

 * د ڤەکۆڵینەکێ دا هاتیە، کو د قورئانا پیرۆز دا، “أن ” پترتر یا ژ “إذا” هاتی. 

 * ژ ئەنجامێن ڤەکۆڵینەکێ بەلی بوو، کو پترییا فێرخوازێن گەلەك “فەیسبوکێ” ب کار دئینن، د پاشکەفتینە د خواندنا خوە دا. 

 * ترۆمبێلێن ب کارەبێ کار دکەن، ‘باشترن’ ژ جۆرێن دن بۆ ژینگەهێ. 

تێبینی ناڤێن کەسان، کۆمیتان، رێکخراوان، ئاڤاهییان، خوارنگەهان، کلێسە و مزگەفتان، پاپۆڕان، هتد، پێدڤی ب دەینانا کڤانان نینن. تەڤی کو هن جارا پێدڤینە بهێنە دەینان، لێ شارەزایێن زمانان، نابینن کو تشتەکێ ب جی یە:  * ب خێر بهێنە خوارنگەها بێسرێ. * ماڵا مە یا ل نێزیکی مزگەفتا حەجی ئەحمەدی.  * من ژیانا خوە یا ل تاخێ شێلێ بریە سەر.

 -9ئەو رستە و تێرم د ناڤا کڤانان دا دهێنە دەینان، یێن ل پەی (پرسیاران، ناڤکرنان، بەرسڤان و بانگکرنان) دهێن، مینا: 

 * گۆتە من: “گەلەك ل دویڤ درێژ نەکە”.

10–  بۆ رێزگرتنا پەیڤەکێ، یان ناڤەکی ژی، کڤان کارێ خوە دبینن:

‘ *ڤەمان’ باشترین فێرخوازێ پۆلێ یە.    

11– کڤان ب هەڤڕا دگەل نێشانێن دن:

دگەل خالێ و بۆرێ / .) ،)

نە تشتەکێ هێسایە، ل هەمی دەما و ل هەمی جهان، کڤانان دگەل نیشانێن دن یێن خواندنێ بەراورد بکەین. یا ژ هەمیان نەخوەشتر، دەما کڤان و بۆر و خال، ب هەڤڕا د رسته‌يه‌كێ دا جهێ خوە دگرن: 

*  کارمەندێ سەقای گۆت: “سوباهى دێ رۆژەکا خوەش بیت.”

*” برایێ من یێ ل ئەڵمانیا دخوینیت”، ئاری گۆت.

*” برایێ من یێ ل ئەڵمانیا،” ئاری گۆت، “ل دۆرتمۆند دخوینیت”.

تێبینی ” *ئەڤە برایێ منە”، ئاری گۆت، “ئەو ل ئەلمانیا دخوینیت”. ” *ئەڤە برایێ منە،” ئاری گۆت، “ئەو ل ئەلمانیا دخوینیت”. ژ ئالیێ رامانێڤە، جوداهییەك د ناڤبەرا ڤان هەردو رسته‌يێن ژۆری دا هەیه‌. رسته‌يا یەکێ بۆر ئێکسەر پشتی (برایێ منە) ناهێت، یا دن بۆر ئێکسەر پشتی (برایێ منە) دهێت. ژ بەر جهێ بۆرێ، رسته‌يا یەکێ و یا دوێ هەمان واتەیێ ناگەهینن. ژ رسته‌يا یەکێ بەلی دبیت؛ ئاری ژ برایەکی پتر یێن هەین. ئەو نها تەنێ یێ باسێ یەکی ژ وان دکەت، یێ کو ل ئەڵمانیا دخوینیت.  بۆر ل ڤێرە بۆ سەدەمێ جوداهییا رامانێ، ل ناڤبەرا ڤان هەردو رسته‌يان. هەکە تشتەکێ درێژتر ل پەی ڤێ رسته‌يێ هات، گەرە ب خالێ بهێتە ب داوی ئینان و رسته‌يا نوی ب تیپا مەزن دەست پێ بکەت، هەکە نڤیسینا مە ب تیپێن لاتینی بیت:  ” *برایێ من ل ئەڵمانیا دخوینیت”، ئاری گۆت. “ژنەکا ژ وێرێ ئینای و بچویکەکێ هەی” . هەکە ب ڤی ئاوایی بنڤیسین، بێگۆمان دێ کەڤینە شاشيیێ: ” *برایێ من ل ئەڵمانیا دخوینیت”، ئاری گۆت، “ژنەکا ژ وێرێ ئینای و بچویکەکێ هەی”.

-12 پشتی تو کڤانێ ڤەدکەی و هەکو تو دگری ژی، چ ناڤبڕان نابیت دەینی. واتە هەردو جۆرێن ناڤبران، دێ ب پەیڤا یەکێ و داويیێ ڤەبن ژ رسته‌يێ. 

13 – جارنا هەردو جۆرێن کڤانێن بچویك، د یەك رستەدا جهێ خوە دگرن:

 * ب رێڤەبەری تلا شەهدێ ل هنداڤ سەرێ خوە هەژاند و گۆت:

“هن کارمەند هەنە، د پشت من ڕا دئاخڤن، سەخلەتەك کرێتە، یێ ‘گازندەيه‌ك’ هەبیت، دێ خشکۆك هێت بێژیتە من”.

14–  جارنا کەسەك دێ ئاخفتنەکێ بێژیت، مەبەستا وی بەروڤاژی رامانا وێ ئاخفتنێ یە، ئەو ئاخفتن دکەڤیتە د ناڤا کڤانێن بچویك یێن کت دا:         

– ها، رەشۆ چ حالە؟ 

‘ -گێرەیە’، باشتر بیت دێ پێ خەندقم!   

 * کورد گەلەك ‘درێنجبەرن’؛ تشتەکێ خۆ ژدەرڤە نائینن.

-15 هن جارا پەیڤ ب مەبەستا خوە یا راستەقینە ژی ڤە، دکەڤیتە ناڤا کڤانێن بچویك:  

 * سوبحانەڵلا! هەڤاڵەکێ من چ پێشبینیيا دکەت، ‘راست’ دەردکەڤیت.  

دگەل نیشانا گازیێ، پرسیارێ و سێ خالان

هەکە رستەيه‌ك – مەبەست ل ڤێری دەقێ وەرگرتی، یان ئاخفتنا یەکی–   بنیشانا گازیێ، یان یا پرسیارێ، یان ژی بنیشانا سێ خالێن ل پەی یەك (د هن زمانێن بیانی دا، دبێژنێ: ‘نیشانێن بەربەست‘ ) ب داوی هات، گەرە خال ل داویێ بهێت:

*  هندی هێز تێ هەیە دەنگێ خوە بەردا: “مە جام بر!.”

 * ژێ پرسی: “تە لبەر من کرە تەڤن، تو نابێژیە من، تو باسێ چ دکەی؟.”

 * پرم پرمەك ژێ چوو: “باسێ بەریکانا سەندەویچخوارنێ… “.

هەر دەما نیشانا بەربەست، واتە سێ خالێن ل پەی یەك، د رسته‌يێ دا، د کڤانی مەزن دا هاتن، ئێکسەر خال دێ کەڤیتە پشت:

 * سەرۆك وەزیری دوبارە کر: “ئەڤ کابینە دێ پێگیریێ پێ کەت (…)”.  

دەما دەقێ وەرگرتی، ل پێشییا رسته‌يێ دهێت، و تشتەکێ دن د پەی ڕا دهێت، گەرە بۆر بکەڤیتە پشت کڤانی: 

” *مە جام بر”، هندی هێز تێ هەیە دەنگێ خوە بەردا.  

” *نابێژیە من تو باسێ چ دکەی؟”، ژێ پرسی.

” *بەریکانا سەندەویچخوارنێ…”، پرم پرمەك ژێ چوو.

16 – بۆ ژێكجوداکرنا ناڤێن بیانی، و وەرگێڕانا وان، دروست کا چاوان هاتیە:

 ““Edgar Allan Poe” *ئێدگار ئاڵان پۆ” .

  شیرەتێ ل چیڕۆكنڤیسان دکەت، کو بەری هەر تشتی، داوییا چیڕۆکێ بنڤیسن؛ بۆ هندێ تووشی داوییەکا ڵاواز نەبن.  

 17–  بۆ گرنگیدان ب پەیڤەکێ، هزرەکێ یان دید و بۆچوونەکێ، دێ وان کەیە د ناڤا کڤانێن بچویك دا: 

*  ئەم نکارین بێژینە ڤی دەقی چیڕۆك، ژ بەرکو چ ‘حیکایەت’ تێدا نینن. 

*  ڤێ شانۆگەریێ، تەنێ چەند لڤ و چڤێن بێ واتە تێدا بوون، هیچ ‘پەیامەك’ نە گەهاندە مە.    

کڤانێن مەزن ( )

کڤانێن مەزن ژ دو جۆران پێك دهێن: کڤانێن گڕۆڤڕ ( ) و کڤانێن چارگۆشە [ ].

نێت و مەرەمێن سەرەکی ژ بکارئینانا کڤانێن مەزنێن گرۆڤڕ ئەوە، کو مرۆڤ ب رێکا وان دکاریت، پتر پێزانینان بگەهینیتە خواندەڤانی. ئەڤ پێزانینە؛ ئاگەهییان، رۆنکرنان، یان تەواوکرنان ب خوەڤە دگرن. 

هەروەها کڤان دهێنە بکارئینان، بۆ رەخساندنا دەرفەتا هەلبژارتنێ، چاخێ رێزکرنا هژمارەکا بژاردەییان. ديسا بۆ دانا کۆمێنتان، لسەر بیرو بۆچوونێن جودا د تێکستان دا، کڤان کارێ خوە دکەت. 

هەر تشتێ د ناڤا کڤانان دا جهێ خوە دگریت، ڤێت د کارین دا بیت بهێتە لادان، بێی کو ئەڤ لادانە، ببیتە ئەگەرێ تێکدانا رسته‌يا سەرەکی، ژ ئالیێ رامانێڤە. 

جهێن بکارئینانا کڤانین مەزن

1 – د نڤیسینا ژێدەران دا، کڤان جهێ خوە دبینن:

 * سەرۆك وەزیرێن کوردستانێ دبێژیت:(چ ئاستەنگ و چ دۆرپێچ و چ بڕینا بودجەی و مووچەی، رژدییا مە بۆ پێشڤەچوونێ و ئاڤەدانکرنێ و سەرکەفتنێ لاواز ناکەت).

 (رۆژنامه‌يا ئەڤرۆ، 4 ی خزیرانا 2015 ێ).

 -2 بۆ کودێ باژێری یێ تەلەفونێ دهێتە بکارئینان: 

 * 3652125 (070).

3– ديسا کڤانان لشت و مفایێ خوە هەیە، بۆ ئاماژەدان ب رۆپەڵی، هژمارا تابڵی، و ژێدەر و دەهمەنان:

*  د فه‌رهەنگا فەندالە دا، یا ساڵا 2008ێ ) رۆپەڵ 57 (هن پەیڤ هاتینە، بۆ جارا یەکێ دکەڤنە د زمانی هٶڵەندی دا. * بنێرە تابڵێن (8 ،9) د پشکا نیشانا پرسیارێ دا. 

*  نە هەمی تێوریێن جڤاکی، دگەل هەمی جڤاکان و هەمی سەردەمان دگونجن. (فیسەر 2002).

4 –کڤان وەکو پالپشتییەك بۆ بزڤاندنا مێشکێ خواندەڤانی و تێروتەسەلکرنا بابەتی ژی، ئەرکێ خوە دبینن. هەلبەت وەکی مە ل درەك دن ژى گۆتی، گەرە لادانا تشتێ د ناڤ کڤانان دا، هیچ زیانەکێ نەگەهینیتە رسته‌يا سەرەکی: 

 * وەهەیە پێنج شەمبا داهاتی ( 15 ی تیرمەهێ) ل سەر خێرێ تە زاڕۆ ببیت. 

 * داڤید بوڤی (ناڤی دروست: داڤید جونسن)  گەلەکێ ناڤدارە.

*  خالد یێ ل سێماڵکا ژدایك بوویه‌ (پارێزگەها دهوکێ).

5–  بۆ ئەلترناتیڤی ژی، پێگوهۆری، کڤان رۆڵێ خوە دگێڕیت:

 * کۆمپانی یا مە پێدڤییا ب کارمەندەکی هەی، ئاکنجییێ دهۆکێ بیت، ژيیێ (وی) یان یێ (وێ) ژ چلێ پێهەلتر نەبیت، و گەرە خودان ترۆمبێل بیت.    

ئەم دکارین ڤێ نموونه‌يێ ب ڤی ئاوایی ژی بنڤیسین، کو یا دروستترە و پڕانییا زمانێن جیهانێ پێگیریێ پێ دکەن:  

 * کۆمپانی یا مە پێدڤییا ب کارمەندەکی هەی، ئاکنجییێ دهۆکێ بیت، ژیێ وی/ وێ ژ چلێ پێهەلتر نەبیت، و گەرە خودان ترۆمبێل بیت.    

 -6 خیچك، یان خیچکا هزران (-) ئەو ژی جار هەنە دگەل کڤانان دهێن: 

 * ئەز و خێزانا خۆ، گەلەك حەژ (رۆژئاڤا- و باشوری) فڕەنسا دکەین. 

 -7 بۆ دانا پتر پێزانینان و تێروتەسەلکرنا رسته‌يێ ژی، کڤان ب کارێ خوە رادبن:   

*  هونەرمەند هەنە تشتێن هاڤێتنێ، بۆ کارێن خوە یێن هونەری ب کار دئینن (قۆدیکێن ڤاڵا، کەرێن ئاسنان، پرتێن پلاستیکان، پەڕێن رۆژنامەیان، هتد).

 * شێوەکارێ ئیراقی یێ ب ناڤ و دەنگ، محمد مهرالدین (ل سالا ٢٠١٥ چوو سەر حەقیا خوە) هەر تشتێ ل بەردەستی ب کێر کەڤالی هاتبا، دا ب کار ئینیت (چا، قەهوە، تیفکلێن سێڤێ، پرتەقالێ).

8 –پێزانینێن د هوندرێ ڤان کڤانان دا، نەهەمی جارا مرۆڤ دکاریت لادەت، پاڤێت. ژ بەرکو هەکە لادان، پێزانینێن باش د رسته‌يێ دا دێ هێنە ژدەستدان:    

 * سیبەر یا ل زاخۆ (کوردستانا باشور) ژ دایك بووی.

واتە: نە ل کوردستانا باکور، نە ل رۆژئاڤا، نە ژی ل رۆژهەلاتی. 

9 –هەکە تشتەك ل داوییا رسته‌يێ هاتە زێدەکرن، دێ د ناڤ کڤانان دا هێتە دەینان. پێشی گرتنا کڤانی. دبیت نیشانێن پرسیارێ و گازیێ ژی بهێنە ب کار ئینان، هەکە هات و دگەل رسته‌يێ دگونجای بن. ئەڤ نیشانە ل پەی شێوه‌يێ رسته‌يێ، وەهەیە ل نیڤا رسته‌يێ بهێن، وەهەیە ژی ل داوییا رسته‌يێ بهێن:  

 * یا گرنگ ئەوە تو خوە پێڤە ماندی بکەی، باشتر چێ کەی (ئەرێ، تو دکاری!).

 * ب ماتۆرسگلێ (تو ژی هۆسان دنڤیسی؟) تو نکاری ڤێ هەڕی و بارانێ بچیە گوندی. 

10- هەروەها کڤان دهێتە ب کار ئینان، بۆ رێزکرنا پێزانینان ل پەی یەك: 

 * ئەز دەمێ خوە ب گەلەك مژویلاهییان ڤە دبۆرینم (خواندن، نڤیسین، گەڕیان، کارێ باغچەی، مەلەڤانییان). 

11- جار هەنە ل داوییا رسته‌يان، پێزانین لێ دهێنە زێدەکرن، ئەڤ پێزانینە گەرە بکەڤنە ناڤا دو کڤانان. دگەل هندێ و ل پەی شێوێ رسته‌يێ، دبیت نیشانا پرسیارێ ژی، یان یا گازیێ، جهێ خوە ل داویێ، دەرڤەی کڤانی بگرن: 

 * دێ چاوان پلانێ بۆ پڕۆژێ خوە دانم، پرۆگرام و ئاڵاڤێن کارکرنێ (پێکڤە، یان بهەڤڕا، دەمێ ب داویئینانێ)؟

12- کڤانان رەهەندێن ئەرێنی و نەرێنی هەنە. هەکە د تێکستەکێ دا گەلەك هاتنە ب کار ئینان، دبنە ئەگەرێ سەرلێشێواندنا خواندەڤانی. لەو ڕا پرانییا جارا دێ بینی، خواندەڤان بێ ئاگەهی، ئۆتۆماتیکی، دێ د سەر ڤان کڤانان ڕا باز دەت. 

هن جارا ئەلترناتیڤ، پێگوهۆڕ هەنە بۆ کڤانان، ل جهێ وان خودان دشێت بۆرێ (،) و خیچکێن دبێژنێ؛ خیچکێن هزران ژی (- -) دەینیت: 

*  کۆنفرانسێ پێکڤەژیانێ (ئەوێ ل دهۆکێ هاتیە ل دارخستن) گەلەك باش برێڤە چوو.  

*  کۆنفرانسێ پێکڤەژیانێ – ئەوێ ل دهوکێ هاتیە ل دارخستن- گەلەك باش برێڤە چوو.  

*  کۆنفرانسێ پێکڤەژیانێ، ئەوێ ل دهوکێ هاتیە ل دارخستن، گەلەك باش برێڤە چوو.  

د ڤێ رسته‌يێ دا (رسته‌يا یەکێ) کڤان گرنگییا پێزانینا ل هوندرێ خوە (ئەوی ل دهوکێ هاتیە ل دارخستن) کێم دکەت.

ئەڤ پێزانینە د ناڤ دو خیچکان دا (رسته‌يا دوێ) پترتر تەکەزێ لسەر پێزانینێ دکەت و سەرنجڕاکێشترە. 

بکارئینانا بۆرێ (رسته‌يا سێیێ) وێ چەندێ رادگەهینیت، کو ئەڤ پێزانینە، پێزانینەکا سڤکە، تەنێ ئاماژەيه‌کا بچویکە.

پتر پێزانین د تێۆریێ دا رێك دهێتە دان ، کو د تێکستی دا هن تشتێن گرنگ بکەڤنە د کڤانان دا:  * بێژە من فۆرمولیرا (ژمارە 4) تە هنارتی یە، یان نە؟  * پیرۆزە، تو هاتیە وەرگرتن.(ژبیر نەکە: سوباهى کاژێر (10:30) ئامادەبە بۆ واژووکرنا گرێبەستێ).

تێبینی دەما کڤانی ڤەدکەی نابیت ناڤبڕێ دەینی، هەروەها دەما دگری ژی ناڤبڕ نە پێدڤی یە.

13- هەڤۆك و بێژە یێن نەبەشەکێ سەرەکی ژ رسته‌يێ، د ناڤا کڤانێن مەزن دا دهێنە دەینان. ئەو هەڤۆك و بێژە ژی ئەڤێن خوارێ ب خوەڤە دگرن:

أ–  پەیڤێن تایبەت ب سنوردارکرنێ ڤە، شرۆڤەکرن و بەلیکرنێ ڤە: 

 * رەوشا دژوارا سەقایێ ساڵا پار (سڕوسەقەم، تەرگ) فێقی هەمی پویچ کر. 

ب– بێژەیێن وریاییێ، هشیارییێ، ژ بۆ هندێ خوە ژ شاشی و دودليیێ دویر بێخین، شرۆڤەکرنا وان ژی دکەڤیتە د ناڤا کڤانێن مەزن دا: 

 * کەر ( ب رێ یا سڤك) گوهـدرێژە، کەڕ (ب رێ یا قەلەو) بۆ کەسێ ژ بنی نەبهیسیت، دهێتە گۆتن. 

ج– لڤلڤینێن زارڤەکەران (زمانێ جەستەيی) د شانۆگەرییان دا، پارڤەکرنا رۆڵان ژ ئالیێ نڤیسەرێ دەقێ شانۆيێ، ئەڤە ژی جهێ خوە د ناڤا کڤانێن مەزن دا دبینن:

 * گۆتۆ (دبێژیتە بینەران): نوکە ژی مە ژڤانە دگەل ریهسپی و ماقویلێن باژێڕی، دێ گلی و گازندەیێن خەلکی گەهیننە جەنابێ والی.

د –دەما مرۆڤ ئاخفتنا کەسەکی، د ناڤ ئاخفتنا خوە دا دئینیت، ئاخفتنا وی کەسی، دێ کەڤیتە ناڤا کڤانێن مەزن:

 * کاواری تەلەفۆن بۆ من کر گۆت: ئەز ئەڤرۆ چوومە نك دختۆرێ خوە، من گۆتێ: ئەڤە چەند رۆژەکە، پشتا من و چۆکێن من گەلەك دئێشن دختۆر. گۆتە من: (ڤێت خۆ گەلەك نەوەستینی کاوار) و بۆ من دەرمان نڤیسین.  

14-  بۆ زل و بەربچاڤکرنا، بەرجەستەکرنا هن پەیڤان، یێن واتەیەکا دن ددەن، بۆ هندێ خواندەڤانی، ژ شاشییێ، ژ دودلییێ دویر بێخیت: 

” *نەشێت (کا) و (دانا) ژێك جودا بکەت”  . (دڕکا کوردی یە).

 * بۆ خوە پرسیارا ئێکێ دی بکە سلوۆ! بهێلە، ژێڤەبە، ئەو نە یێ (بەزێ یە)، نە یێ (گەزێ یە).

15 –باڵکێشانا خواندەڤانی، بۆ هزرەکێ، پەیڤەکێ، تشتەکی:

*  حوکمەتا کوردستانێ سەرەرای قەیرانا دارایی، یا بەردەوامە لسەر پێشکێشکرنا (خزمەتگۆزارییان) د وارێن تەندرۆستی و پەروەردەیی و رێك و بانان و هاریکارییا ئاوارەیاندا . 

-16   بۆ دانا کۆمێنتەکێ، یان رستەکا ئیعتیرازی ژی، کڤان دهێنە بکارئینان:

*  عیسی (سڵاڤ لسەر بن).

*  ابو بکر الصدیق (خودێ ژێ رازی بیت).

کڤانێن جارگۆشە [ ] 

د پراکتیکێ دا دبێژنێ کڤانێن چارگۆشە، هن ژی دبێژنێ نیشانێن تێکستێ. باهرا پتر د هوندرێ تێکستان دا جهێ خوە دگرن. 

-1  ل با گەلەك نڤیسەران، دەهمەن د ڤی جۆرێ کڤانان دا دهێنە نڤیسین، یان ژی نمارە، هژمار: 

 * با ل دوی حەزا پاپۆڕان ناهێت. [موتەنەبی].

* درێژاهی د ناڤبه‌را هەردو باژێڕکان دا [8] میلن. 

2– بۆ مەبەستا ئاماژەدانێ ب تشتێن گرنگ دهێتە ب کار ئینان، یان ژی کومێنتارەکێ لسەر بۆچوونەکێ بینیتە زمان، نەمازە دەما نڤیسەر تێبینییەکێ خۆیا دکەت، یان زێدەهییەکێ، راستڤەکرنەکێ، دئێخیتە سەر دەقەکێ وەرگرتی، یان یێ وەرگێڕای، د شرۆڤەکرن و بەراوردکرنان دا.  

کڤاێن چارگۆشە گەلەك ب کار ناهێن:   

 * وەزیری ئاماژە ب هندێ دا، کو چ خالێن لاواز د راپۆرتا پشکنینێ دا، ببنە جهێ دودلیێ [ببەر چاڤێن وی نەکەتن].

 * ئەڤ ساڵە کۆمپانیا [فیلیپس] دخوازیت، هین بەرهەمێن خوە ئەرزانتر لێ بکەت.

 * الترمذي: ئەبو عیسا موحەمەد کوڕێ عیسا یێ ترمذی یە، [ژدایكبوویێ ساڵا دوسەدو نەهێ یە].

 -3بۆ دانانا موفکەکێ، یان پەیڤەکا ئیعتیرازی ژی ب کار دهێت.