دەربارەی شەجەرەیێن میر و ماقویلێن کوردان
فورات کوردزادە
قوتابیێ ماستەرێ پشکا مێژوویێ – زانکۆیا دهوکێ
دەرازینک:
خۆیایە کو پڕسا نەژاد و بنیاتی ئێکە ژ وان بابەتێن پترین گەنگەشە لسەر دهێنە کرن و ئەڤە بوویە ئەگەر کو خۆدانیکرن ل کەسایەتیێن گرنگ یێن دیرۆکێ و شانازیکرن ب وێ تایبەتمەندیێ کو ئەڤ کەسە ژ مللەتێ وی یە و بکارئینانا ڤێ چەندێ وەک ئاڵاڤەک بۆ خۆ سەپاندنێ لسەر ئێک؛ ببیتە نەساخیەکا ڤەگر و بێ دەرمانا مرۆڤایەتیێ().
ئەڤە ب شێوەیەکێ گشتی، لێ بشێوەیەکێ تایبەت تاکێن جڤاکی ب درێژاهیا مێژوویێ هەوڵداینە ب ڕێکا بنەمالێ خۆ بیننە پێش، هەروەکی فەیلەسۆفێ فڕەنسی (جان جاک ڕۆسۆ/ م: ١٧٧٨) دبێژیت: ”جڤاکێن سەرەتایی یێن مرۆڤایەتیێ ژ بۆ چەسپاندنا دەستهەڵاتێ لسەر ئێک، هەوڵددان باڵادەستیا خێزانا خۆ لسەر یێن دی دووپات بکەن، چونکی خێزان ب ئێکەمین جڤاکێن مرۆڤایەتیێ دهێنە هژمارتن”().
پەسەندیا میری د هزرا کوردان دا
زانایێ ئیرانی (أبو ریحان البیروني/ م: ١٠٤٨) دبێژیت: ”{گەلێن ئیرانی} د بسپوورن د ناڤدارکرن و مەزنکرنا شاهێن خۆ دا، ب ڕاددەیەکی کو چ مللەت (هەتا تورک و عەرەب ژی) ناگەهنە ئاستێ وان، ئەو ئێکەمین مللەتن ناسناڤێن تایبەت بۆ شاهـ و مەزنێن خۆ ب کارئیناین”().
سەبارەت گەلێ کورد ئەوێ (شەرەفخانێ بدلیسی/ م: ١٥٩٩) د ڕاستا وی دا دبێژیت: “هەر یەک ژ وان بۆ خۆ بتنێ ئاڵایێ خۆسەریێ بلند کریە و خۆ د چیایان ڕا ئاسێ کرینە و ژبلی کەلیما تەوحیدێ (شەهدەدانێ) د هیچ تشتەکی دا ئێک ناگرن”() ژی چ بۆ هندێ دەستهەڵاتا خۆ لسەر ئێک ب سەپینن، چ ژی خۆ ب پارێزن همبەر مەترسیەکێ، پەنا بریە بەر شەجەرەیەکێ یا کو وی ژ یێ بەرامبەر پەسەندتر بکەت!
هەتا (ئەحمەدێ خانی/ م: ١٧٥٠) ب نەچاری دیتیە کو ئەڤ شەجەرەیە د بەرژەوەندا کوردان و میرێن وان دایە!()، نەخاسمە دەمێ ئەم د‌هێینە سەر وان شەجەرەیان کو لبەر دەستێ مە ب دەهان جور هەنە کو مەزنێن کوردان د دەمێن جیاواز دا چێکرین، ئەم دێ وان کەینە حەفت جوین، دێ بینین هەر یەک ژ وان پێویستیا سەردەمێ خۆ بوو، هندەک ژ وان ژی ژ خوەڕایی و بێ مفا بوون.
ئێک/ شەجەرەیێن عەرەبی
| د سەردەمێ ڤەکرنێن ئیسلامی دا، هندەک بنەمالێن کوردی بنیاتەکێ عەرەبی بۆ خۆ دانایە، یان ژی بۆ هاتییە پاڵدان و هەلبەت وی دەمی وان ژ بۆ سەلماندنا ڤێ چەندێ شەجەرەیەک ژی بۆ خۆ چێکریە، دا کو بشێن جهوارێ خۆ ب پارێزن. |
د سەردەمێ ڤەکرنێن ئیسلامی دا، دێ بینین کو هندەک بنەمالێن کوردی بنیاتەکێ عەرەبی بۆ خۆ دانایە، یان ژی بۆ هاتییە پاڵدان و هەلبەت وی دەمی وان ژ بۆ سەلماندنا ڤێ چەندێ شەجەرەیەک ژی بۆ خۆ چێکریە، ئەڤ چەندە ژی ژ ڤالاهیێ نەهاتیە، ئانکو میر و ماقویل دا کو بشێن جهوارێ خۆ ب پارێزن، نەچاربووینە ڤێ چەندێ بکەن، چونکی هۆزێن عەرەبان ب بەشداریا د هەوێن ڤەکرنێ (فتوحات) دا، ئەردێن ڤەبڕی (إقطاعیة) وەردگرتن ل دەڤەرێن هاتینە ستاندن، یان ژی ئەگەر ئاکنجیێن وێ دەڤەرێ موسلمان بان، دا چن دگەل وان ئاکنجی بن().
ئەڤ چەندە بۆ کوردان و دەستهەڵاتدارێن دی یێن دەڤەرێ گەلەک یا ب مەترسی بوو، چونکی ڤەبرینا دەڤەرەکێ بۆ هۆزەکا عەرەبی یان مشەختبوونا وان بۆ وێرێ ب ڕامانا مولکیەتا وێ دهات، و ئەڤە دیاردەیەک بوو هەر ژ دەستپێکا ئیسلامێ ژ لایێ پەیامبەری – س خ – و خەلیفەیان هاتیە ئەنجامدان، کو زەڤی و زارێن چاندنێ و جهێن ئاکنجیبوونێ ددانە وان کەس و هۆزێن خزمەتا ئیسلامێ کری و د ڤێ ڕێکێ دا ژ ئەرد و زەڤیێن خۆ بووین().
میرێن کوردان چ چەنس همبەر ڤان عەرەبێن خۆ سەپینەر نەبوو ئەو نەبیت خۆ وەکی وان لێ بکەن، دا بشێن هەڤسەنگ ببن، نەخاسمە عەرەبان ناڤودەنگیا خۆ ب لێگەریانا تۆڤ و بنەمالا کەسان دەرکربوو و وەسان تێدا پێشکەفتبوون؛ کو کربوونە بوارەکێ زانستی ژی بناڤێ (علم النسب)().
دیرۆکنڤیسێ ئەرمەنی (ئەرشاک پۆڵادیان) دبێژیت: ”پڕسا کیەتیا نەژادێ کوردان دناڤ دیرۆکنڤیسێن چەرخێن ناڤین یێن موسلمان جهێ گرنگی و ل دویفچوونێ بوو، بەلێ ڕێبازا وان د ڤەکۆلینێ دا ب گورەی بەرژەوەندێن سیاسی بوو، ژبەر هندێ وان ب پێدڤی د زانی کو گەلێن ئیرانی یێن شەرڤان و یاخی همبەر عەرەبان بخۆڤە گرێدەن”().
بۆ نموونە (ڕەوادی) کو تایەکێ ڕەسەن و ماقویلێن هوزا (هەدبانی) یێن کوردن ل قەفقاسیا()، هەمی ژێدەر ژی د ئێکگرتی نە لسەر کوردایەتیا وان، وان چەند تا هەبوون یێن دەستهەڵات داناین، وەکی (ڕەوادی: تایێ سەرەکی)، (شەددادی) و (ئەییوبی)، لێ هندەک مێژوونڤیس ب گۆمانن لسەر نەژادێ وان و دبێژن کو ئەو ژ (ڕەووادی) یێن هۆزا (أزد) یا عومانی بوون، وەسان دیارە هندەک ژ وان میران خواستیە ب ئەنقەست ڤێ چەندێ بکەن دا خۆ بیننە پێش و شەرعیەتا دەستهەڵاتا خۆ بۆ عەرەبان دیاربکەن، چونکی ل هەمان دەمی دا و ل هەمان جهی هۆزەکا کوردی هەر ب ناڤێ (رەواد) هەبوو! لێ (ب فێل) وەسا داینە دیارکرن کو جوداهی ناڤبەرا هەردوویان هەنە و (ڕەووادیێن دەستهەڵاتدار) کو ژ نەژادێ عەرەبینە، ژ (ڕەوادیێن کورد) جودانە یێن ب (شەددەیەکا پیتا ڕ)، لەورا گۆمان کەفتیە سەر ڕەوادیان()، شەدادیان() و هەتا ئەییوبیان() ژی!
ئەڤە کو ئەییوبیان هیچ جارەکێ نەسەبێ خۆ نەگەهاندیە عەرەبان، هەتا مێژوونڤیسێ ئەییوبی ژی (أبو الفداء ئیسماعیل/ م: ١٣٣١) کو ژ باپیرێ پێنجێ دگەهیتە سەڵاحەددینی، دەما باسێ بنەمالا خۆ دکەت دبێژیت ”کوردن”().
دیسان بەشنەوی (بەژنەوی) میرێن کەلها (فنک) ل جزیرا بۆتان، کو مەزنترین هۆزا دووێ بوون پشتی بۆتانیان()، ئەڤێ هۆزێ پشتەڤانیەکا مەزن ل میرێ ناڤدار (میر باد کورێ دۆستەکێ مەڕوانی/ م: ٩٩٠) کر بۆ بەرفرەهکرنا دەستهەڵاتا کوردان و پاراستنا باکوورێ کوردستانێ ژ هێرشێن عەرەبان()، لێ نەچاربووینە نەژادێ مالباتێ ببەنە سەر عەرەبان().
| دهێتە زانین کو میرگەها سۆران لسەر دەستێ کوردەکی ب ناڤێ (کەلوس) هاتییە دامەزراندن، لێ د شەرەفنامێ دا وەکی دهێتە ڤەگوهاستن دگۆتن: ”ئەو کەلوسە ژ مەزنێن عەرەبان بوو یێ کو ژ بەغداد هاتییە کوردستانێ!. |
دهێتە زانین کو میرگەها سۆران لسەر دەستێ کوردەکی ب ناڤێ (کەلوس) هاتییە دامەزراندن()، لێ د شەرەفنامێ دا وەکی دهێتە ڤەگوهاستن دگۆتن: ”ئەو کەلوسە ژ مەزنێن عەرەبان بوو یێ کو ژ بەغداد هاتییە کوردستانێ!”().
دوو/ شەجەرێن ساسانی
د بەرانبەری دەمارگیریا عەرەبی دا بۆ شانازیا ب ڕەگەزێ خۆ، وان مللەتێن د سەردەما خیلافەتێ دا، هەوڵدان چاڤ ل وان بکەن، ب تایبەتی بوەیهیان (٩٤٦-١٠٥٥) کو بۆ ماوەیەکێ درێژ زاڵگەهی لسەر خەلیفێن عەباسی دکر، گەرچی د بنیات دا ئەو ژ بنەمالەیەکا هەژار و سادە یا باشوورێ دەریا قەزوین دهاتن، لێ خۆ ب نەڤیێن شاهنشاهێن ساسانی دانە نیاسین()، کو خۆدان شارستانیەت و سەروەری بوون و عەرەب بۆ ماوەیەکێ درێژ ژێردەستی وان بوون.
د شەرەفناما بدلیسی دا، میر شەرەفخان نەسەبێ هژمارەکا میر و دەستهەلاتدارێن کوردان دبەتە سەر ساسانیان، وەک: میرێن ئەردەلان و باپیرێن خۆ میرێن بدلیسێ()، ب هەمان شێوە (ڕەزا شاهێ پەهلەوی/ م: ١٩٤٤) دەما خۆ کریە شاهێ ئیرانێ، بنیاتێ خۆ برە سەر مالباتەکا ساسانی().
دیسان میرێن هۆزا چوپی (الجوبیة) ل باکوورێ کوردستانێ و میرێن لار ل ئیرانێ و چەندین هۆزێن دی خۆ ب نەڤیێن (بێهرام جوپین) سەرکردەیێ ناڤدار یێن ساسانیان دزانین().
سێ/ شەجەرێن سەحابیان
ئەو شەجەرەیە بوون یێن وە دیارە ژ بەر زۆریا شەجەرێن سەیید و شاهان، بارا خۆ وەرنەگرتین، لەورا ب ڕێکەکێ خۆ دگەهاندنە سەحابیەکێ چاک وەکی: ئەبوبەکر صدیقی، عومەرێ کورێ خەتابی یان خالدێ کورێ وەلیدی –ڕ-، بەرچاڤترین نموونە ژ وان ئەوە کو میرێن بۆتان خۆ گەهاندینە (خالد کوری وەلید)، د دەمەکی دا کو ژێدەرێن دیرۆکا ئیسلامێ هەمی د ڕێکەفتینە کو نەژادێ سەحابیێ ناڤبری ل دەستپێکا چەرخێ ئیسلامێ بنبڕ بوویە!
| میرێن بۆتان خۆ گەهاندینە (خالد کوری وەلید)، د دەمەکی دا کو ژێدەرێن دیرۆکا ئیسلامێ هەمی د ڕێکەفتینە کو نەژادێ سەحابیێ ناڤبری ل دەستپێکا چەرخێ ئیسلامێ بنبڕ بوویە! |
().
چوار/ شەجەرێن مێرخاسان
د بەرانبەر شەجەرا سەحابی و سەییدان کو بنەمالان خۆ پێ پیرۆز دکرن، هندەک شەجەرە هەبوون کو خۆ د گەهاندنە وان قارەمان و مێرخاسێن د ئەفسانە و داستانان دا هاتینە باسکرن و وەسا ددانا کو وان مێرخاسی و مەردینیا خۆ ژ وان وەرگرتینە، وەک: (کەلهوور) کو خۆ ب نەڤیێن (گودەرز کورێ گێو) د زانین، دیسان پڕانیا شاهـ و سەرکردێن کوردان؛ نەسەبا خۆ د گەهاندە (بێهرام چۆپین) سەرکردێ ساسانی و (گورگین میلاد) کورێ ڕۆستەمێ زاڵ().
هەروەسان کوردناسا ڕۆسی (یێڤگینا ڤاسیلیێڤا/ م: ٢٠٢٣)، دەما باسێ هۆزێن دەڤەرا سۆڕان (زیرکی، شوکری، بابان و بلباس) دکەت، دبێژیت: “ئەو گەلەک د مێرخاسن و ل گور گوتنێن مەزنێن وان، ئەو نەڤیێن پالەوانێن کەڤنارن، ب ڕاستی ئەڤ چەندە نەیا سەیرە!”().
پێنچ/ شەجەرەیێن عەباسی و ئومەوی
ئەڤە جورەکێ هەرە گرنگه، چونکی پتریا وان ددەستێ دەرەبەگ و ئاغا و میران دا بوو، وەسان دیارە کو ئەڤ شەجەرەیە پشتی ژناڤبرنا خیلافەتا ئیسلامی لسەردەمێ (عەباسی) ل ساڵا (١٢٥٨) دەرکەفتیە، کو چەندین میرگەهان خواستینە ڕێزگرتن و شانازیێ ب دەستڤە بینن، د میرگەهێن کوردی دا یێن چەرخێن نوی نموونەیێن ڤێ چەندێ د زۆرن، ئێک ژ پاڵدەرێن سروشتی و بهێز ژی ئەو بوو عوسمانیان ل ساڵا (١٥١٧) مسڕ ستاند و خیلافەتا عەباسی کو د دەستێ میرزایەکێ وان دا بوو، بۆ عوسمانیان ڤەگوهاست().
| لەورا هندەک میرێن کوردا بۆ هندێ دا هەژیاتیا خۆ بۆ خەلیفێن عوسمانی و سەییدێن سەفەوی دیاربکەن، رابوون ب چێکرنا شەجەرەیەکا ناڤدار ب ناڤێ (الشجرة الزیوکیة) لسەر دەمێ میرێ بادینان (سۆڵتان حوسێن وەلی/ م: ١٥٧٣) و میرێن بادینی و هەکاریان لسەر ڤی بنەمایی خۆ کرنە عەباسی. |
ئەڤە د دەمەکی دا کو پتر ژ سیهـ میرگەهێن کوردی دەستهەڵات دگێرا، هندەک ژ وان د سەربخۆ، هندەک نیڤ سەربخۆ و هندەک ژی لژێر سەروەریا عوسمانی یان سەفەویان بوون()، سەرەڕای هێزداری و مێرخاسیا وان، لی نەدشیان ژ وان تخویبان ببوورن یێن عوسمانی و سەفەویان بۆ داناین()، وان هێزا بەرسینگرتنێ بۆ دەمەکێ درێژ نەبوو، ئەگەر تاگیری و پشتەڤانیا خۆ بۆ ئێک ژ وان ڕاگەهاندبا، نە یا دیاربوو کا دێ چ پاداشت وەرگرن؟ ئایا ئەو دا میننە لسەر جهـ و وارێن خۆ یان دا نەچاربن بهێنە دویرئێخستن؟().
لەورا هندەک میرێن کوردا بۆ هندێ دا هەژیاتیا خۆ ژ بۆ خەلیفێن عوسمانی و سەییدێن سەفەوی دیاربکەن، رابوون ب چێکرنا شەجەرەیەکا ناڤدار ب ناڤێ (الشجرة الزیوکیة) لسەر دەمێ میرێ بادینان (سۆڵتان حوسێن وەلی/ م: ١٥٧٣) و میرێن بادینی و هەکاریان لسەر ڤی بنەمایی خۆ کرنە عەباسی().
نە ب تنێ ئەڤە بەلکو ڕابوون ب گرێدانا هەمی مالێن ئاغا و بەگان ب عەباسی و خەلیفەیان ڤە، ئەڤە کو هژمارەکا خەلەتیێن بەرچاڤ د ڤان شەجەرا دا هەبوون() و وان بخۆ ژی دانپێدان دکر کو ژبلی ڤێ شەجەرێ هیچ بەلگەنامەیەکا دی ددەستێ وان دا نینە و نەبوویە().
بهەمان شێوە میرێن (چەمشگەزەک)، (مەردیسی)، (کلیس) ل باکوورێ کوردستانێ، ل دویف گۆتنا شەرەفنامێ خۆ د گەهاندنە عەباسیان().
دهێتە زانین کو برازایێ سەڵاحەددینی (الملک المعز ئیسماعیل/ م: ١٢٠٢)، ژ بۆ هندێ کو خیلافەتێ ب دەستڤە بینیت ڕابوو ب بانگەوازیا هندێ کو ئەییوبی ژ نەسەبێ قۆڕەیشی و بنەمالا ئومەوی هاتینە و ئەو ژ عەباسیان (خۆدانێن وی دەمی) ژ هەژیترن بۆ خیلافەتێ، مامێ وی (الملک العادل) برایێ سەڵاحەددینی، نامەیەکا تژی قەسە و لومە بۆ دهنێریت و فەرمانێ لێ دکەت کو ئینکارا نەسەبێ خۆ نەکەت()، دیسان ژ وان کوردێن خۆ گەهاندینە ئومەویان (میرێن سلێمانی) بوون ل میافارقینێ().
شەش/ شەجەرەیێن سەییدان
ژ بەربەلاڤترین جورێ شەجەرەیانە دناڤ کوردان دا، بەلکو ب سانەهیترینا وان بیت بۆ چێکرنێ، چونکی نە ب تنێ ناڤ چینا دەستهەڵاتدار، بەلکو دناڤ خەلکێ گشتی ژی دا بەربەلاڤن، ئێک ژ مەزنترین نموونەیێن دەستهەڵاتداران، ئەو بوو دەمێ سەفەویێن بنیات کورد و مەزهەب شافعی دیتی کو عوسمانیان ناسناڤێ (خەلیفە) بۆ خۆ بکارئینا، هەوڵدان خۆ بکەنە سەیید و شیعە سەروژنوی شەجەرا باب و باپیرێن خۆ ب ڤی ناسناڤی خەملاندن و خۆ گەهاندنە بنەمالا پەیامبەری – س-().
دویماهی شاهێ ئیرانێ (محەمەد رەزا پەهلەوی/ م: ١٩٨٠) دانپێدانێ دکەت کو ئەڤ جورە کریارێن ئایینی یێن سەفەویان پێنگاڤێن ئێکێ یێن ئیرانیان بوون بۆ پاراستنا ڕەسەناتیا خۆ دژی (سوننە) و (خەلیفەیێن مامێ پەیامبەری –س -) و بلندکرنا مەعنەویاتێن خۆ ل همبەر وان().
دێ بینین ب هەلوەشاندنا میرگەهێن کوردی ل نیڤا ئێکێ یا چەرخێ نۆزدێ دەرفەت بۆ کەسایەتیێن ئایینی پەیدا دبیت، هژمارەکا شێخێن خۆدان تەکیا و ڕێبازێن سۆفیگەری جهێ میر و مالباتێن وان گرتن، جهێ وان یێ ئابووری و ڕێزگرتنا خەلکی بۆ وان؛ ئەو پاڵدان سەرکردایەتیا بزاڤا سیاسی ژی بکەن، پرانیا وان ژی خۆدانێن شەجەرەیێن سەییدان بوون! وەسان دیارە ب ڤێ ڕێکێ شیابوون خۆ بیننە پێش، وەک: شێخێن شەمزینان (ساداتێن نەهری)، سەییدێن دێرسمێ، پیران، بەرزنجی و هتد..().
حەفت/ شەجەرەیێن جۆراجور
ژ ڤان وەکی: (میرێن سوێدان) کو خۆ دگەهاندنە (بەرمەکیان) و دگۆتن باپیرێ مە کەسەک بوو ب ناڤێ (ئەسوەد) کو ژ هەڤالێن پەیامبەری – س خ – بوو!().
ئەنجام
پشتی بدویماهی ئینانا ڤێ ڤەکۆلینێ ئەم گەهشتینە هندەک ئەنجامان، ژ وان بۆ مە دیاردبیت کو گەنگەشا دیرۆکنڤیسان لدور نەژادێ مەزنێن کوردان دا ژ ڤاڵاهیێ نەهاتیە، یا دیارە کو هندەک جاران ڤان شەجەرەیان یێن ژ نەچاری یان ژ خوەڕایی هاتینە چێکرن؛ زانیاریێن لبەر دەستێ وان شێلاندبوون.
ژ لایەکێ دی، دیاردبیت کو بەرژەوەندا سیاسی ب پلا ئێکێ دهات د پشت چێکرنا ڤان شەجەرەیان دا و پڕانیا جاران ب دیدەڤانیا دیرۆکێ؛ ئارمانجا خۆ هنگاڤتیە و ئەنجامەکێ ئەرێنی ب دەستڤەئینایە، هەرچەندە ئەڤە ناهێت ب رامانا درووستیا وێ، لێ ب بەرچاڤ وەرگرتنا کاودانێ وی دەمی هەم بۆ پاراستنا سەروەریا خۆ یا ماددی و مەعنەوی ژ دژمنان، هەم ژی بۆ ڕازیکرن و چێکرنا هەڤسەنگیێ د ناڤخۆ دا شیاینە رۆلێ خۆ ب گێرن، نەخاسمە کو گەلێ کورد هەردەم د هەڤڕکیێ دا بوو و دژمنان تەخسیری د دەرفەتان دا نەکریە.
ژێده‌ر:
