دو قۆناغێن گرنگ د هونەرێ محەمەد عارف جزیـری دا
حسن بیبو
ئەوا ئەز لسەر ژیانا (محەمەد عارف جزیری) دزانم ، كوپشتی گەلەك دیفچون و كومكرنا بەلگێن باوەرپێكری ، ئەز گەهشتمە راستیا ژیانا وی ، لدویف نێرینێن من ، ژیانا هونەری یا (جزیری) د گەلەك قوناغادا دەرباز دبیت، بوگوڤارا بەهدینان من دووقوناغێن گرنگ هەلبژارتن دگەل چەند تیروژكێن ژیاناوی ـ
هەر دكەڤندا (جزیرا بوتان) دەڤەرەكا دەولەمەندبویە دبوارێ ئەدەبیات و سترانێ دا ، كێم مال هەنە هونەرمەند تێدا نەبن ، ئەڤەژی دزڤریتن بۆ وێ مێژویا وەكی دبێژن : (میرەك ژ میرێن) بوتان ل جزیرێ بریارەك بەلاڤكرو گوت : (ئەو كەسێ جزیری بیت و سترانەكێ نەزانیت یان قەسیدەكێ نە خوینیت ، بلا ژ میرنشینامن دەركەڤیت) ، دبێژن بتنێ (دووـ سێ) مالا باركرن و یێن ماین ئەو بریار بجه ئینان .
ئەڤێ بریارێ لدەستپێكێ بارا پتر كارتێكرن ل ژنكێ كر، بەری یازەلامی ، دەیكا محەمەد عارفی (عەدلا) و(جەلیلا لەعلێ) و(دەیكا رەمەزان جزیری) دەنگبێژێن بناڤ ودەنگ بون ل (جزیرا بوتان) لژێر چاڤدێریا (عەدوێ نوران) فیربوینە . ل شاهی و هەلكەفتنێن ئاینی ستران و شعر و مەدیحە دگوتن ، دناڤ ڤان هەلكەفتناندا هزرا (محەمەد عارف جزیری) هاتە ئاڤاكرن و ل بەر دەستێ دەیكا خوە (عەدلا) یێ ئێكەم پێنگاڤ هاڤێتیە دگوتنا سترانێ دا .
بەری هاتنا پێلا جزیرییا، وەك (محەمەد عارف جزیری ـ حەسەن جزیری ـ سەعید ئاغای جزیری ـ مریەم خان ـ ئەلماس خان ـ) دگەلدا (نەسرین شێروان) ژ (شەرنەخێ) بو دەڤەرا بەهدینان، موزیكا كوردی ل ڤێ پارچا كوردستانێ درەوشا ب كارئینانا ئامیرێ (دەف ـ گوزەل)ێ دگەل (شعر و مەدیحا) دهەلكەفتنێن (ئاینی و شەهیانا) دا دژییا، ب هاتنا ڤی كاروانی پێنگاڤەكا نوی كەفتە ل سەر ستران و موزیكا كوردی ل دەڤەرێ، نەخاسمە ب هاتنا (محەمەد عارفێ جزیری) كو دهێتە هژمارتن ئێەكەم كەسە ئامیرێ (تەمبیرێ) ئینایە دەڤەرێ و پێنگاڤەكا نوی بلندكرە ل سەر سترانا كوردی .
(1) ئەڤینداری دسترانێن (جزیری) دا
(محەمەد عارف جزیری) ئەڤ قوناغە دابەشكریە لسەر تێكستێن سترانێن خوە و دەربرینێ ژ چوار تێگەها دكەتن:
أ / تێگەهێ (مروڤایەتی): ـ
ئەو بخو عەشق و ئەڤینی د سترانێن كوردی دا پێتڤیەكا مروڤاتی یە ژهەركەسەكی دگریت (گەنج ـ پیر ـ ژار ـ دەولەمەند ـ نێر ـ مێ) ، ئەڤینداری هێزەكە دلێ هەركەسەكی داگیر دكەتن ، گەلەك جارا ئەو هێز شیایە پەردێت دناڤبەرا (عەمری) دا بدرینیت ، وەك پێداچونەك دناڤەروكا سترانێن (محەمەد عارف جزیری) دا ، ئەڤ چەندە تێدا دیاردبیت ، وەك نموونە :
سترانا لاوكێ مەعدەنی / پشتی كورەبون و پیراتیا (لاوكێ مەعدەنی) شنی (گولێ) حەژێدكەت .
ب/ تێگەهێ (رەوشتێن جڤاكی) : ـ
ئەڤ سنورە باراپتر بۆ كچێ هەیە ، چونكو كچا كورد پەیوەندیەكا موكم ب رێز و حورمەت ب رەوشتێن جڤاكی ڤە هەبویە ، كچێ سنور نەدشكاندن و خوە ژ ئەڤیناخوە دپاراست ، دا سڤك و بێ رێز نەببا ، وەكی دسترانا (هەرێ لاوك) دا ، دەمێ (جزیری) دبێژیت : (كەچكا سموقی گووتی … كورو دینو دەست من نەدە … ئەزێ نەبدەستێ خومە) .
ج/ تێگەهێ (قوربانی دانێ)
بێگومان حەزژێكرنا راست و دروست قوربانی پێ دڤێت ، ئەڤ كەسێ باوەری ب ئەڤیناخوە هەبیتن ، دڤێت بهایێ وێ ئەڤینێ بدەتێ (كوڕ یان كچ) بیت ، (جزیری) گەلەك گرنگی دایە ڤێ خالێ ، چونكو ددرێژاهیا ژیاناخوەدا گەلەك دەنگ و باس و چیروك و سەرهاتیێن ئەڤینیێ دیتینە و ژخەلكی گوهلێ بوینە ، گەلەك ستران بڤان سەرهاتیان گوتینە و كرینە دجیهانا نەمریێ دا .
دسترانێن ویدا دێ بینین كو (مال و مالیەت ـ بڕا و پسمام ـ جان و جەسەد) قوربانی ئەڤینیێ كرینە ،وەكی ئەڤیندارا (دەروێشێ عەبدی) ژ جەرگێ خوە گوتی : (وەزێ هەر حەفت برا ،، دووازدە پسماما بینم … روژێ سێ جارا بكم قوربانا سەرێ دەروێشێ عەبدی) .
د/تێگەهێ (سوز وپەیمان و وەفاداری)
(محەمەد عارفی) ئاشقێ مروڤایەتیێ و جوانیێ بۆ ، دئەڤینا خوەدا زورێ وەفاداربو ، نمونە بو ڤێ چەندێ دسترانا (عەیشاناعەلی) دا دیاردبیت كو (محەمەد عارف) یێ داخباربو ب عەشقاوێ ، لەوما بەری گوتنا سترانێ چەند تیروشكا بدەنگێ خوە لسەر ڤێ عەشقێ بەرچاڤدكەت .
ژلایەكێ دیڤە سترانێن جزیری چەند تایبەتمەندیێن خوە هەنە ، ئەم دشێین دابەشكەینە لسەر (دوو) لایەنا :
ـ /ژلایێ رومەتی و ئاینی ڤە :
ئەڤە ژبلی پەسن و تیتالێن عەشیرەتی و ئەڤینداریا (دوچقل) كو چەند رەنگێن باش و خراب تێنە دیاركرن ،وەك (كوتەكی و زورداریا كەسانێن بێ وژدان) ، دیسان ددان وستاندنێن جڤاكی دا ، وەك (نەجار و عەتارباش و كاروانی ـ عەسكەر وقاتل و مەحكوم و فرار) ، بەرامبەر دیاركرنا خاسیەتێن ژنان وەك : (زەری و پەری ـ تەر و نازك ـ كوڤاندار و خەم گران) هەتا دگەهیتە ( میر و فەقیر و قەوال و قەشە و خولام و سەید و شێخا) .ئەڤ نمونە بەرفرەهییەك ژ سترانێن (محەمەد عارف جزیری) گرتیە .
ـ / ژلایێ فلكلوری ڤە : ـ
دێ بینین پرانیا سترانێن (محەمەد عارفی) دایلوكن ، گوهرینا پەیڤانە دناڤبەرا كەساندا چ مێربن چ ژن و مێربن . دگوتنا سترانێن خوەدا پویتەكێ مەزن دایە بیاڤێ فلكلوری چیروك و داستانێن مێرخاسی و ئەڤینداری دسترانێن خوەدا پاراستینە و كرینە دایلوك و وەكی وێنەكی داناینە بەرچاڤێن گوهداری .
پەسن و هێژاتیا ژنا كورد دسترانێن (جزیری) دا
(جزیری) گەلەك ب جوانی پەسنا ژنا كورد كریە، تێدا دلسوزییا ئەڤینا ژنێ و هێژاتی و ماقویلیاوێ د سترانێن خوەدا كرینە د چارچوڤێ رەسەنایەتیێ دا ، هەر كەسێ گوهداریا وان سترانا بكەتن دێ دیاربیت كو د كەڤندا (ژنێ) ، بها و رێزگرتنا خوە ل دەف زەڵامێ كورد هەیە .
رەسەناتیا ژنا كورد بئاوایەكێ تایبەت دسترانێن خوەدا پێشكێشی هزر و بیرێت گوهداری دكەتن و دیاردكەت كو هێژاتیا ژن و كچێن كوردا جوداهیەك تایبەت هەیە ، نەوەك چ مللەتانە .
هندەك خاسیەتێن دیاركرین ئەوێن لدەف ژنا كورد هەین:
ژنێ بهاداردكەت وەكی ( زەری كوبارامنێ) ـ (كحێلا زومێ توبی) ، گەلەك جارا ب ( كانیكێ و كەڤوكێ) ب ناڤ دكەتن (هەكە پرسیارا كەڤوكێ مە دكی .. كەڤوكێ مالا بابێ جانا من ل سەر ئاڤ و دەراڤان….) دڤان پەیڤادا گەلەك سەنگیێ ددەتە (ژنێ) مینا مەحفیرێن (كاشانی) چەند كەڤن دبیت پتر ب بها دبیت .
بەژنا ژنێ ب (مومكاو تایێن گولا) ناڤكریە ، (بەژنا من یا مومكێ وەكی مومێ د قەندلام) یان (بەژنا زراڤێ ریحانەكە وەكە ریحانێ پاییزا ب گولە) .
د سترانێن خوە دا پەسنا جوانیا دێمێ ژنێ كریە ژ ئەنیێ دەستپێدكەت و بڕیێن ئەلیفی هەیڤا چاردەیی و چاڤێن خومالی و بسكێن قەدقەدكری و خاڵێن ل سەر ئەرزنك و گەردەنێ ، وەكی د سترانا (كچا سموقی) دا د بێژیت، (مال خرابێ وەرە راموسانەكێ ژ خالا گەردەنێ ژ سێ دەقێن سەماوی لسەر جان و جەسەدێ من بەردە) .
هەرووسا ب ماقویلی و پەهلەوانیا (ژنێ) گوتی یە ، دەمێ جهێ مالخویێ مالێ یان مەزنێ گوندی دگریتن، وەك مەردانی و جامێریا (ژنێ) ددەتە دیاركرن .
ژلایەكێ دی ڤە رولێ (ژنێ) ژ بیر نەكریە دەمێ پشتەڤانیا كوڕ و برایێن خوە دگریت ل روژێن تەنگاڤیێ دا ، بو نمونە : د شەڕێن دناڤبەرا هوزەكا (كوردا) و لەشكەرێ (رومێ) دا ، (تەرمێ) كوڕێ ژنكەكا كورد د كەڤیتە د نهالەكێ دا، دەیكاوی دبێژیت هەرن بینن ئەگەر بڕیناوی ل سنگی بیت، ئەو كورێ منە، ئەگەر ل پشتێ بیت نەژ هناڤێن منە .
دیسان (كچینیا كچێ) وەك كراسەكێ تەنك (نامیسا) كچێ دپوشیت ، ئەڤ چەندە دسترانا (عەیشانا عەلی) دا دیاردبیتن .
ژیانا هونەری یا (محەمەد عارف جزیری)
گەلەك خالا بخوڤە دگریت و ئەڤ خالە ژێرا دبنە سەركەفتن :ـ
دژیێ ژیانا خوە یا هونەری دا (333) سترانێن توماركری وەك بەرهەم هەنە .
فراوانیا دەنگێ وی ژ (ئەكتاف و نیڤا هەتا دوو ئەكتافا) دچوو .
تایبەتمەندیا خوە یا هونەری دجوداكرنا هەر سترانەكێ بو یادی چ ژلایێ (مقام و تام و ئاوازێ) ڤە ، گەلەك جارا (مقامەك) دگەل ئێكادی پیكدكر.
دهێتە هژمارتن ئێەكەم كەس ئامیرێ تەمبیرێ ئینایە كوردستانا باشور ، دەنگ و سترانێن وی دبنە نوینەرێ سترانا كوردی ل (رێكخراوا یونسكو) .
ل دوماهیا سالێن (پێنجیان) دا تا سالێن (حەفتێیاندا) سنورێن خوە بەرفرەه كرن و ئاهەنگێن خوە دەربازی (سوریا و ئیران و كوێت و لبنان)ێ كرن .
لسالا (1978) چویە مالا (خودێ) و فەرزا (حەجێ) ئەداكریە .
ل سالا (1983)ێ دبیتە سەروكێ بەشێ موزیكێ و سەروكێ لژنا هەلسەنگادانا سترانا ل رێڤەبەریا رەوشەنبیری ل (دهوك)ێ .
چ جارا هونەرێ خوە ئەرزان نەكریە ، بڤی ئاوایی ناڤێ ب پیروزی دناڤ دیروكا كوردستانێ دا توماركر .
ل روژا (17/12/1986) ل باژێرێ دهوك چویە لبەر دلوڤانیا خودێ و ل گورستانا شاخكێ بخاك سپاردیە .
