پێدڤییا جڤاكی ب رەوشەنبیرییێ

جەعفەر خالد

(پەیڤا رۆشنبیر گرنگییەكا مەزن د ژیانا هەر جڤاكەكی دا هەیە ژ بەركو رۆشنبیر رێبەرە و ئەوە یێ رێیا جڤاك و وەلاتێ خۆ رۆهن و پێشڤە دبەت، پشتی نەهێلانا دەستهەلاتا كەنیسێ و ژێكجوداكرنا دین و دەولەتێ، چەرخێ رۆشنگەرییێ (عصر التنویر) پەیدا بوویە و ل وەلاتێن ئەورۆپی گرنگییەكا زۆر ب رۆشنگەری و رۆشنبیرییێ هاتییە دان، هەروەسا پەیڤا رەوشەنبیر یان رەوشەنبیری ب زمانێ عەرەبی (مثقف و ثقافة) گرنگییەكا زۆر هەبوویە و هەیە بۆ پتر رەوشەنبیركرنا هەر كەسەكی.)

ئەگەر ئەم پەیڤا رەوشەنبیر ل گوڕ زمانێن ئورۆپی و عەرەبی شڕوڤە بكەین، ب زمانێ كوردی چەندین سێكتەر و پەیڤێن جیاواز و پێشكەفتی دێ بۆ مە دەركەڤن، ب ڤی رەنگی ئەو كەسێ رەوشەنبیر دێ بیتە كەسێ (دووربین، بیرتیژ، هزرمەند، ئافرێنەر، گۆتنزان، داهێنەر.. هتد.)، ئایا رەوشەنبیر كییە و یێ چاوایە، ل گوڕ ژێدەرێن مێژوویی و ل سەر زارێ چەندین بسپۆر و زانا و رەوشەنبیرێن جیهانێ، پێتڤییە كەسێ رەوشەنبیر د هەر بوارەكێ جیاوازدا پێزانین هەبن، پێتڤییە كەسێ رەوشەنبیر خۆ ماندی بكەت ب خواندنێ ڤە و زانیاری و پێزانینان لسەر هەر تەوەرەكێ ژیانێ ل خۆ كۆم بكەت، هەروەسا ئەو كەسێ خۆ ب رەوشەنبیر بزانیت دڤێت دلسۆز و خودان رەوشت و زمان شرین بیت، دڤێت رەوشەنبیر پەیامنێرەك راست و دلسۆز و بێ لایەنگری بیت د پەیاما خۆ دا یێ راست و دروست بیت گرێدای چ لایەن و ئایدیۆلوژییێن بەرتەنگ نەبیت، دویر بیت ژ بەرژەوەندییا ب تنێ بۆ خۆ و كەس وكارێن خۆ، دڤێت دبەرژەوەندییا گشتی دا بیت، دڤێت ژیانا خۆ تەرخان بكەت بۆ مرۆڤاتییێ خۆشتڤیكرنا خەلكێ خۆ و حەژێكرنا هەمی لایەن و ئایینان بۆ خۆ بكێشیت بەرژەوەندی بۆ گەل و وەلاتێ خو بڤێت، دڤێت كەسێ رەوشەنبیر پێكولێ بكەت بۆ یەكسانبوونا هەمی رەنگ و رەگەزێن مرۆڤان و هەمی ئایین و ئۆل و بیروباوەران… ل كانونا ئیكێ یا سالا ( 1948) پشتی شەڕێ جیهانیێ ئێكێ جارناما جیهانییا مافێن مرۆڤی هاتە راگەهاندن و تێدا هاتییە كو (هەمی مرۆڤ ب ئازادی ژ دایك بووینە هەمی یەكسانن د ماف و رێزگرتنێ دا، پێتڤییە ب ئەقل و وژدان و ب گیانەكێ برایانە رەفتارێ دگەل ئێك بكەن)..)، هەروەسا فەیلەسوفێ ئەلمانی (هاوز هۆڤەر) دبێژیت: “رەوشەنبیر وژدانا مروڤایەتیێیە، ئەگەر كەسەكی وژدانا مرۆڤایەتییێ دڤێت یا پێتڤییە ئێش و ئازارێن خەلكێ ب ئێش و ئازارێن خۆ بزانیت ..)، رۆژنامەنڤیسێ ئیتالی (ئەنتۆنیۆ گرامشی) ژی دبێژیت: “هەمی كەس رەوشەنبیرن، بەلێ هەمی كەسان ئەركێ رەوشەنبیرییێ ل دەف نینە، ئەركێ رەوشەنبیرییێ ئەركەكێ قورس و گرانە هەر كەسەك نەشێت ئەڤی ئەركی راكەت و ب ئەمانەت بگەهینت و وژدانا خۆ ئارام بكەت..”، رەوشەنبیرێ سەركەفتی ئەو كەسەیە یێ بەرهەمێ كار و خەباتا وی ببیتە كەلتۆرەك ژ بۆ گەلێ وی، كارەكێ وەسا ئەنجام دابیت مللەتێ وی هەردەم شانازییێ پێ بكەت و كارێ وی ببیت جهێ سەربلندییێ و سەرفەرازییا مللەتێ وی و مفای بگەهینیت هەمی مرۆڤاتییێ.

هەر ژ ئەڤرۆكە و ئەڤی چەرخێ نوكە ئەم تێدا دژین ژ هەمییێ پتر ئەم پێتڤی ب رەوشەنبیریێینە، چونكی رەوشەنبیری مرۆڤی پال ددەتە پاراستنا ژینگەهێ و ئاڤەدانكرنا وەلاتی و خوشگوزەرانییێ و دویركەفتن ژ توندوتیژییێ و دویركەفتن ژ كارێن نەڕەوا، هەروەسا ئەو كارێن قەدەغە و سەرپێچی.

ل ڤی سەردەمی، ڤەكرنا خولێن رەوشەنبیری و پێگەهشتنا گەنجان ب كارەكێ فەر دبینم، داخوازێ ژ رێكخراوێن حكومی و نەحكومی دكەم چاڤدێرییەكا باشتر ل گەنج و لاوێن وەلاتی بهێتە كرن چ ب ڤەكرنا خولان بیت یان ژی ب گرێدانا وان بیت ب بابەتێن پێشڤەچوونا وەلاتی ڤە.