چه‌وان دێ كەڤالەكێ شێوەكاری خوینین؟
ستار عەلی
بەراهی:
| داكو بینەر د كەڤالەكێ شێوەكاری بگەهیت، پێدڤییە زمانێ شێوەكاری بزانیت و زانینەك لسەر دیرۆك و خواندنگەهێن هونەری و ئەگەر و جهــ و ژیوارێ دەركەتنا هەر خواندنگەهەكێ هەبیت. |
دیوارەك د ناڤبەرا بینەری و كەڤالێ شێوەكاری دا هەیە، ب تایبەتی ل جڤاكێ مە كو دبیتە ئەگەرێ تێنەگەهشتنا بینەری یا وی كەڤالی و تام ژێ نەدیتنێ و دویركەتنێ، ل ڤێرێ پرسیارەك دهێتە پێش ئەو ژی بۆچی خەلك د كەڤالان ناگەهیت و تام و خۆشییێ ژێ نابینیت؟ و هەمی دەما هونەرمەند یێ گونەهبارە و دبیتە ئەگەر كو خەلك دكارێن وی نەگەهیت.
بەرهەمێ ئەدەبی: رۆمان، چیڕۆك، هۆزان، بەرهەمێن نڤیسینە و مرۆڤ دخوینیت و وێنەیان د مەژی و خەیالا خۆ دا چێ دكەت و تامێ ژێ دبینیت، ئانكو بەرهەمێ ئەدەبی بەرهەمەكێ خواندی یە، لێ كەڤال دەقەكێ بینایی یە ئانكو ب چاڤــ مرۆڤ دبینیت و دخوینیت و خۆشی و تامێ و خۆشییێ ژێ دبینیت، داكو بینەر د كەڤالەكێ شێوەكاری بگەهیت، پێدڤییە زمانێ شێوەكاری بزانیت و زانینەك لسەر دیرۆك و خواندنگەهێن هونەری و ئەگەر و جهــ و ژیوارێ دەركەتنا هەر خواندنگەهەكێ هەبیت و كا ئەو خواندنگەهــ پتر چ ئەلەمێنتان ب كاردئینیت و دەربڕینێ پێ دكەت.
زمانێ شێوەكاری:
هەمی زمانێن جیهانێ پێكهاتینە ژ چەند زمانێن لاوەكی وەكی زمانێ ئابۆری و سیاسەتێ و بازرگانییێ و زانستی و هەر زمانەكی ژ ڤان زمانێن لاوەكی ئیدیەم و ئەلەمێنتێن خۆ هەنە، زمانێ شێوەكاری ژی ئێكە ژ وان زمانێن لاوەكی هەرچەندە ئەڤ زمانە پتر سالوخەكا جیهانی ب خۆڤە دیتی یە و بوویە زمانەك گشتی و پڕانییا مرۆڤایەتییێ وان ئیدیەم و ئەلەمێنتان ب كاردئینن ژ دەرئەنجامێ دیرۆكا دویرودرێژا مرۆڤی لسەر ئەردی و قۆناغێن جودا جودا یێن شەڕەنیخا وی ژ بۆ مانا خۆ و پەیداكرنا ژیانەكا باشتر و خوشتر، داكو بینەر د هەر كەڤالەكی بگەهیت، دڤێت ڤی زمانی بزانیت كو پێكهاتییە ژ چەند ئەلەمێنت(عناصر) و ئیدیەم و توخم و هێمایان.
زمانێ مرۆڤی ئانكو زمانێ ئاخفتنێ كو دبێژنێ زمانێ دایكێ مرۆڤ ژ خێزان و دەوروبەران وەردگریت و فێر دبیت، لێ زمانێ هونەری داهێنانا هونەرمەندایە ژ بۆ دەربڕینێ ژ هەست و سۆز و هزرێن خۆ بۆ سەرەدەریكرنێ دگەل خەیالەكا بەرفرەهـ، كارێ هونەری دارشتنەكا نوییە بۆ ژیانێ و تێگەهێن وێ، هونەرمەند هندەك تێگەهـ و واتایێن دی ددەتە ژیانێ و رویدانێن وێ و بینینا خۆ دهاڤێتە سەر.
زمانێ شێوەكاری پێكهاتییە ژ چەند ئەلەمێنتان كو كارێ هونەری پێ ئاڤا دكەت ئەو ژی:
• رەنگ:
رەنگ ئێكە ژ وان ئالاڤــ و ئەلەمێنتێن سەرەكی یێن هونەرمەند ب كار دئینیت ژ بۆ ئاڤاكرنا بەرهەمێ خۆ، سێ رەنگێن سەرەكی هەنە: سۆر، شین، زەر و رەنگێن دی لاوەكینە و ژ تێكەلكرنا رەنگێ سەرەكی پێك دهێن، ژ ڤان رەنگان ب گشتی دوو جۆرێن رەنگان هەنە، رەنگێن گەرم و رەنگێن سار و چەند رەنگێن بێلایەن ژى هەنە.
هەر رەنگەكی واتەیا خۆ هەیە و ئەو واتە كو ژ ژیانا مرۆڤی هاتینە وەرگرتن ب درێژاهییا دیرۆك و ژیانا مرۆڤی لسەر ئەردی، لێ هندەك رەنگان واتایەك و هێمایەك و جهەك تایبەت هەیە ل نك هندەك گەل و مللەتان ژ بلی واتەیا گشتی.
هەمی خواندنگەهێن هونەری یێن كەڤن و نوی رەنگ ب كارئیناینە، لێ خواندنگەها دەربڕینكی (التعبیریة) ژ هەمییان پتر ب كارئینایە و ئالاڤ و ئەلەمێنتەكێ سەرەكی یێ دەربڕینێ و ئاڤاكرنا بەرهەمێ هونەری بوویە، هونەرمەند پیكاسۆ د چەند قۆناغێن هونەری دا دەرباز بوویە، ژ وانا: قۆناغا شین (المرحلة الزرقاء) و رەنگێ شین گەلەك ب كاردئینا د كەڤالێن خۆ دا كو دەربڕینێ ژ كاودانێن نەخۆش و خەمۆكی د ژیانا وی دا دكر، پاشی دەربازی قۆناغا پیڤازی (المرحلة الوردیة) بوو و رەنگێ پیڤازی گەلەك ب كار دئینا كو رەنگێ پیڤازی رەنگەكێ دلڤەكەرە و هێمایێ خۆشیێ یە، ئەڤە ژی ب ئەگەرا وان گهۆڕینێن د ژیانا وی دا چێ بووین كو بەرەڤــ خۆشتر و بەختەوەرتر چوو.
•خیچ:
چەند جۆرێن خیچا هەنە و هەر خیچەكێ واتە و ئاماژێن خۆ هەنە، خیچێن راست، خیچێن خوار، خیچێن شكەستی، خیچێن كورت و درێژ و رەق و نەرم هەر ئێكی واتەیا خۆ هەیە.
• شێوە
• قەبارە
• هەستكرنا رووبەری (ملمس)
• سیبەر و رۆناهی
• كتلە و بۆشایی
لاوازییا پرۆگرامێن خواندنێ و خەمسارییا بینەری:
| مخابن، هونەرمەند هەمی دەما یێ گونەهبارە هەتا وێ رادێ كو دبێژنە بەرهەمێن هونەری چەند خیچك و میچكن و دبیتە جهێ پێتڕانكییێ. |
مخابن پرۆگرامێن خواندنێ ل خواندنگەها گرنگییێ نادەنە بابەتێ هونەری ب گشتی و هونەرێ شێوەكاری ب تایبەتی و وەك بابەتەك لاوەكی و كێم بها دهێتە دیتن، بینەر ب خۆ ژی خۆ ناوەستینیت كو فێری زمانێ شێوەكاری بكەت، مخابن هونەرمەند هەمی دەما یێ گونەهبارە هەتا وێ رادێ كو دبێژنە بەرهەمێن هونەری چەند خیچك و میچكن و دبیتە جهێ پێتڕانكییێ.
چەند تێبینییەكێن پێدڤی ژ بۆ خواندنا كەڤالی:
• داكو بینەر بكاریت كەڤالەكی بخوینیت، ژ بلی زانینا زمانێ شێوەكاری دڤێت زانینەك لسەر خواندنگەێن هونەرێ شێوەكاری و ئەگەر و جهێ ژ دایكبوونا هەر خواندنگەهەكێ هەبیت و كا ئەو خواندنگەهــ پتر چ ئەلەمینتێن هونەری ( العناصر الفنیة) ب كار دئینیت و دەربڕینێ پێ دكەت.
• خواندنا كەڤالێن كلاسیك و دورهێلی (واقعي) گەلەك زەحمەت پێنەڤێت بۆ خواندن و تێگەهشتنێ و خۆشی ژێ دیتنێ چونكو پڕانییا وان، یان لسەر جوانییا سروشتی یە یان رویدانێن دیرۆكی و ب شێوەیەكێ بەرجەستەنە، لێ كەڤالێن هونەرێ نوی گرنگییێ نادەتە بابەتی، بەلكو گرنگییێ ددەتە چەوانییا سەردەرییا هونەری دگەل بابەتی ب رێكا كەرستە و زمانێ شێوەكاری و ب كارئینانا سیمبول و هێما و ئاماژان و خوودێ هونەرمەندی ( ذاتیة الفنان) پتر تێدا یێ خویایە، لەو زانیاری وەرگرتن لسەر ژیان و ژیوار و دەروونێ هونەرمەندی و چاخێ دروستكرنا بەرهەمی كارەك پێدڤی یە.
| دڤێت بینەر ئەلبومێن بەرهەمێن هونەرمەندان ببینیت و راهێنانێ ب چاڤێن خۆ بكەت لسەر دیتنا پێشانگەهان و بەرهەمێن هونەری دێ شەهرەزاییەكا باش ل نك پەیدا ببیت بۆ خواندنا كەڤالان و بەرهەمێن هونەری. |
• زانین و شەهرەزایی لسەر شارستانیەتێن جیهانی و هونەرێ وان و سیمبول و كەرستە و ئەلەمێنتێن وان ب كارئیناین د ئاڤاكرنا بەرهەمێن خۆ دا چونكو هونەرێ نوی گەلەك ژ وان سیمبول و ئەلەمێنت د كارێن خۆ دا ب كارئینایە و دبنە كلیل ژ بۆ تێگەهشتنا وان بەرهەمان، هەلبەتە كەڤالێن هونەرێ نوی كلیلەك یان چەند كلیلەك بۆ خواندنا وان.
• زێدەباری ڤان زانیارییان، دڤێت بینەر ئەلبومێن بەرهەمێن هونەرمەندان ببینیت و راهێنانێ ب چاڤێن خۆ بكەت لسەر دیتنا پێشانگەهان و بەرهەمێن هونەری چونكو د ئەنجامدا دێ شەهرەزاییەك و وێرەكییەكا باش ل نك پەیدابیت بۆ خواندنا كەڤالان و بەرهەمێن هونەری.
خواندنەك د كەڤالێ (زەڤيیا گەنمی و قەلەڕەشك) دا:
ئەڤــ كەڤالە هونەرمەندێ هۆلەندی ڤنسنت ڤان گۆخ ل سالا 1890 ێ دروستكریە و كەڤالێ وی یێ دویماهیێ بوویە بەری خۆ بكوژیت، كەڤال سەر ب خواندنگەها هونەری یا پشتی خواندنگەها ئیمریشنزمێ (المدرسة الانطباعیة)یە و دەستپێكا خواندنگەها دەربڕینكی (المدرسة التعبیریة) كو ئەلەمینتێن هاتینە ب كارئینان د ڤی كەڤالی دا رەنگ و خیچن و چەند فیگەرەكێن بالندێ قەلەڕەشكا، كەڤال ب رەنگێن روینی لسەر پەڕۆكی(كانڤاس)ی هاتییە دروست كرن.
ئەڤی هونەرمەندی گەلەك وێنەیێن زەڤییێن گەنمی دروستكرینە، چونكی ئەو ژینگەهـ و وەلاتێ ئەو تێدا ژیایە ئانكو هۆلەندا وەلاتەكێ دەشتایی یە و زەڤیێن گەنمی گەلەك لێنە، لێ ڤێ جارێ زەڤییەك دروستكریە ب شێوازێ خۆ نەك ب شێوازەك ریالیزمی (واقعي) و سروشت وەكی هەی ڤەگوهاستییە سەر پەڕۆكی.
كەڤال ب شێوازێ كۆنتراست (contrast) ئانكو ب رەنگێن هەڤدژی ئێك هاتییە دروستكرن، ئەڤ هەڤدژییە د ناڤبەرا رەنگێ زەرێ زەقێ گەنمی و رەنگێ رەش و شین و تارییێ ئەورێن ئەسمانییە، ئەڤە ژی نیشان و هێمایێ شەڕەنیخەكا دژوارە د ناخ و دەروونێ هونەرمەندی دا، ئەو تاریاتییا ل ئەسمانی ژیانا هونەرمەندی یا پڕ ئێش و ئازار و نیگەرانی و پاشەڕۆژا وی یا بێ ئومێد و بێ هیڤی نیشا ددەت.
لێدانێن كورت و زڤرێن فرچەی دلگراني و شلەژان و وەستیانا وی دیار دكەت.
| كارێن هونەرێ نوی چەند خواندنەك هەنە و نە گرێدای ئێك خواندنن و بینەر دكاریت وەكی خۆ و لدویڤ تێگەهشتنا خۆ بخوینیت و خۆشییێ ژێ ببینیت. |
ئەلەمێنتەكێ دی یێ سەرەكی هاتییە ب كارئینان قەلەرەشكن، قەلەرەشك د بۆچۆنێن پڕانییا كه‌لتورێ مللەت و ئایین و شارستانیەتان دا سیمبول و نیشانا تاریاتییێ و دەنگوباسێن خراب و رەشبینییێ و مرنێ یە، واتە قەلەرەشك هێمایێ وی دەمێ د ناڤبەرا ژیانێ و مرنێ دایە.
د ناڤ كلتۆرێ گەلەك مللەتاندا ئەڤ چەندە خۆیایە، ژ وانا مللەتێ عەرەب و ب خرابی بەحسێ قەلەڕەشكا هاتییە كرن، عەرەبا گۆتییە: (اذا كان الغراب دلیل قوم دلهم الی ارض الخراب).
ریتمێ كەڤالی ریتمەكێ خەمگینە و پڕی ئێش و ئازار و نیگەرانی و شلەژانە و هونەرمەند چ رێكا ل پێش خۆ نابینیت بۆ ژیانێ، لەوما پشتی چەند رۆژان ژ دروستكرنا كەڤالی خۆ دكوژیت.
پسیارەكا گرنگ ل ڤێرێ دهێتە پێش، ئەرێ كارێ هونەرێ نوی خواندنەك یان چەند خواندنەك هەنە؟ بەرسڤا وێ ژی ئەوە كو كارێن هونەرێ نوی چەند خواندنەك هەنە و نە گرێدای ئێك خواندنن و بینەر دكاریت وەكی خۆ و لدویڤ تێگەهشتنا خۆ بخوینیت و خۆشییێ ژێ ببینیت.
