وەلات د پارزینکێ کۆچبەريیێ دا

صادق صلاح

ئێک ژ وان پرسیارێن کو ل دەرڤەی وەلاتی ل هەر کەسێ بیانی دهێتە کرن، ئەوە کو دبێژن تۆ خەلکێ کیرێی؟ یانی تو ژ کیش وەلاتی هاتی؟ دەمێ مرۆڤ بەرسڤێ ددەت و ناڤێ جهێ لێ هاتی ئاشکرا دکەت، دبیتە ئاشکراکرنا ناسناما مرۆڤی، کو مرۆڤ ژ چ نەتەوەیە، جۆگرافیا و زمان و کەلتۆر و دیرۆکا مرۆڤی دهێتە خویا کرن. ب گشتی وەڵاتێ هەر کەسەکی خوەدیکا وی کەسیە. مرۆڤ چەند ژ وەلاتێ خوە یێ دوور بیت و وەلاتێ مرۆڤی د چ رەوشەکێ دا بیت ئەو گرێدانا سایکۆلۆژی د ناڤبەرا مرۆڤی و وەلاتیدا، مینا گرێدانا دایک و زارۆکانە و ل هەمی جیهانێ.
وەلات وەک دایک دهێتە ناڤکرن و خۆشەویستیا وەلاتی د ئاستێ خۆشەویستیا دایکێ دایە. ب تایبەت وەلاتەکێ مینا وەلاتێ من کو ب درێژیا تەمەنێ خوە تۆ خەباتێ بۆ ئازادیا وی دکەی و قۆربانیا بدەی.
ب گشتی وەلات ناسنامەیە، وارێ ژ دایک بوونێ و بیرەوەریێن خۆش و نە خۆشە، هەڤالە، کەسوکاره‌. مرۆڤ چەندێ ژێ دوور بیت، لێ ل گەل دژیت و هەرگاڤ هزرا ڤەگەرێ دکەتن، ڤەگەر ئارمانجەکا سەرەکییە، کو ب درێژیا کۆچباریێ و دووربوونێ ڤەگەرێ دکەتن. سویدی د بێژن دەرکەفتن و رێڤینگی د خۆشن لێ مال خۆشترە، هەروەسا کورد ژی دبێژن شام شەکرە، لێ وەلات شیرین ترە.
بێ گۆمان وەلات ( کوردستان ) ژ بۆ من ژ هەر تشتەکی خۆشتر و پیرۆزترە لەوماژی زوی ژێ خەریب دبم و ئەڤ چەندە ژی نە بەس بۆ من وەک کورد بەلکی بۆ هەر کەسەکی ل ڤێ جیهانێ دەمێ دەربدەر دبیت و ژ وەلاتێ خوە دوور دکەڤیت هەستێن وی یێن وەلاتپارێزیێ ب هێز تر دبن و تم خەریبیا وەڵاتێ خوە دکەت.

وەلات جهێ بیرهاتنێن زارۆکیێ یە، کو هەر ل دەستپێکا ژیانێ د ناڤ هەست و مێشکێ مرۆڤی دا دهێنە چەسپاندن و دبنە بنەمایێن خۆشەویستیا جهـ و واران . هەر جارا ئەز ڤەدگەرمە کوردستانێ بۆ من گەلەکا گرنگە سەرەدانا وان جها بکەم کو من ژیێ زارۆکیاتیێ تێدا بووراندینە و ل گەل بیرەوەریێن وان جهـ‌ و واران دژیم. هەر چەند گەلەک ژ وان بیرهاتنا رۆژێن مان و نەمانێ بوونە، رۆژێن پر موسیبەت و رۆژێن دژوار و نەخۆش بوونە، رۆژێن بەلنگازی و هەژاریێ بوونە، رۆژێن ترس و ڕەڤێ بوونە، هێرشێن فرۆکەیێن مێکێن فەرەنسی و سیخۆیێن رۆسی و ناپاڵمێن هندی بوونە، رۆژێن خۆرت و دەکان و قەلعەدزو پردا گەلالە بوونە، رۆژێن ژیان د ناڤ شکەفت و ناوسکا بوونە، لێ ل دەف من هەر د پیرۆز و ب بهانە، چۆنکی ئەو رۆژ ب وان هەمی نەخۆشی و دژواریێن خۆڤە، هیڤیەکا مەزن د دلێ مەدا هەبوو بۆ رۆژەکا گەش کو ب سەربەستی دناڤ وەڵاتێ خوە دا بژین .

دوربوون ژ هەڤال و کەس و کاران د خەریبیێ دا جهەکێ گەلەک مەزن داگیر دکەن و هەر گاڤا مژار دهێتە سەر خەریبیێ و سەرەدانا کوردستانێ هەڤال و کەس و کار ئێک ژ ئارمانجێن سەرەکیە د وێ رێڤینگیێ دا. سۆپاس بۆ کەس و کار و هەڤالێن منێن بەرکەفتی و هێژا، کو دلۆڤانیا وان بۆ من د بیتە ئێک ژ فاکتەرێن گرنگ کو ئەز زووی خەریب ببم .

ب مۆخابنیڤە دەمێ ئەز دهێمە کوردستانێ وەکی من دووڤچوون ژی بۆ کری گەلەک ژ هه‌ڤالێن من ژی مینا من پشتی دەمەکێ کورت ل کوردستانێ بێزار دبن و هەست ب ناموبوونێ دکەن و دخوازن جارەکا دی ژێ برەڤن.
سرۆشت و گەریان ل کوردستانێ، هەر چەند ئەز ئێک ژ وان مرۆڤامە کو گەلەک حەز ژ گەریان و سەفەرا دکەم و من گەلەل وەلات و جهێن خۆش دیتینە لێ چ جهەک ب قاسی سرۆشتێ کوردستانێ و گەریان ل کوردستانێ و سەیرانگە و خارنگەهێن کوردستانێ دلێ من خۆش ناکەن.
بەلکی گەلەک تشتێن دی ژی هەبن، لێ پێویست ب گۆتنێ ناکەتن، ئەو تایبەتن بەس بۆ دلێ من.
ب مۆخابنیڤە دەمێ ئەز دهێمە کوردستانێ وەکی من دووڤچوون ژی بۆ کری گەلەک ژ هه‌ڤالێن من ژی مینا من پشتی دەمەکێ کورت ل کوردستانێ بێزار دبن و هەست ب ناموبوونێ دکەن و دخوازن جارەکا دی ژێ برەڤن. ئەڤ چەندە ژی بێ ئەگەر نینە:

-دادپەروەری:
دادپەروەری (عه‌دالت) پەیڤەکا گەلەک جوان و بهاگرانە و هەرکەس تالبێ دادپەروەریێ یە، لێ پێکئینانا دادپەروەریێ کارەکێ گران و ب زەحمەتە، چۆنکی هەرکەس د روانگەیا بەرژەوەندیا خوە دا، دادپەروەریێ پێناسە دکەتن، کو ئەڤ چەندە ژی ئەگەرەکا مەزنە کو بێدادی ژ دایک دبیت. دادپەروەریێ هنگی دێ واتەیا خوە هەبیتن کو د ناڤبەرا هەمی تاکەکێ کۆمەڵگەهێدا یەکسانی بێتە پەژراندن و هەر کەس ماڤ و ئەرک و سنوورێ دەستهەڵاتا خوە ب باشی بناسیت و د بەرژەوەندیا گشتیدا و پاراستنا کەرامەت و بهایێن مرۆڤایەتیێ کاروخەباتا یاسایی بێتە ئەنجام دان و ژ هەمیێ گرنگ تر، دادوەر و دادگەهـ سەر بخوە و بێ لایەن بن. ب هیچ رەنگەکی نەهێتە پەژراندن کو حزب و دەستهەلات و ماڵباتێن خودان دەستهەڵات، بەرژەوەندێێن کەسی و حزبی ل سەر دادگەهـ و دادوەرا ب سەپینن یان ژی کاریگەریا خوە لسەر وان بکەن.
ب کۆرتی و کرمانجی یاسا سەروەر بیت و هەمی کۆمەلگەهـ ل بەر سیبەرا دادپەروەریەکا یەکسان بژین. ئەگەر ئەڤە پێک هات، ئێک ژ وان خالێن گرنگە کو مرۆڤ هەست ب هاوولاتیبوونێ بکەت.

ئیرۆ ل کوردستانا باشوور ب درێژیا 32 سالێن حوکمرانیا کوردی نەبەس دادپەروەری نەهاتیە هەبوونێ بەلکی ل بەر سیبەرا حوکومرانیا کوردی بێ دادپەروەری یا گەهشتیە ئاستەکی کو مرۆڤێ کورد گەلەک جاران هەست ب هاوولاتیبوونێ نەکەت.
ئەگەر ئەم رەوش و کاودانێن وەلاتێ خوە (کوردستانا باشوور) بدرێژیا 32 سالێن حۆکمداریا کوردی ب هەلسەنگینین دێ چەند د ناڤ وێ پێناسایە مە کریدا خوە بینیت؟ هەرچەند دیرۆک دیدەڤانێ ڤێ چەندییە کو گەلێ کورد ب درێژیا مێژوویێ ل هەمبەری زۆڵم و زۆرداریا داگیرکەران خەبات و تێکۆشانەک بێ راوەستان کریە و قۆربانیێن مەزن داینە، دا سەربەست و ئازاد و د جڤاکەکا دادپەروەردا ژیان بکەت، لێ گەلەک ب مۆخابن و جهێ داخێیە، کو بەرۆڤاژی ڤێ چەندێ ئیرۆ ل کوردستانا باشوور ب درێژیا 32 سالێن حوکمرانیا کوردی نەبەس دادپەروەری نەهاتیە هەبوونێ بەلکی ل بەر سیبەرا حوکومرانیا کوردی د هەموو سەکتەرێن ژیانا جڤاکی سیاسی و ئابووریدا، بێ دادپەروەری یا گەهشتیە ئاستەکێ وەسا کو مرۆڤێ کورد گەلەک جاران هەست ب هاوولاتیبوونێ نەکەت و ب چ رەنگەکی یاسا سەروەر نینە و د بەرژەوەندیا گشتی دا ناهێتە پێک ئینان و سامانێ گشتی تەنها و تەنها د بەرژەوەندیا چەند لایەن و ماڵبات و کەساندایە و جیاوازیا چینایەتی یا گەهاندیە ئاستێ هەری بلند کو وەک دیاردەکا زەق دهێتە دیتن و دبیتە جهێ مەترسیێ. هەروەسا دادوەر و دادگەهـ و هەمی یاسا یێن دابەش بین ب سەر لایەنێن سیاسی یێن دەستهەڵاداردا و د بەرژەوندیا واندا دهێنە خەملاندن و پێناسەکرن.
ئەز دشێم بێی هیچ گۆمانەک بێژم کو ئیرۆ ل کوردستانا باشوور (هەرێما کوردستانا عێراقێ) کو دابەش بوویە ب سەر دوو زۆناڤە و د هەر زۆنەکێ دا یاسا وەک گەز و مقەسێ نە د دەستێ دەستهەلاتدران دا. چەوانێ بەرژەوەندیا وان بخوازیت دێ وەسا پیڤن و بڕن.

د ئەنجامێ ڤان کریار و رەفتارێن نە یاسایی و بێ عدالەتیێدا ، خەلکێ من ب کۆمەل لێ درەڤن و قەستا دەرڤەی کوردستانێ دکەن، چۆنکی ل وەلاتێ خوە هەست ب یەکسانی و وەکهەڤیێ و هاوولاتیبوونێ ناکەن.
د ئەنجامێ ڤان کریار و رەفتارێن نە یاسایی و بێ عدالەتیێدا کو پشتی بۆستەک ژ ئاخا کوردستانێ نیمچە رزگار بووی، خەلکێ من ب کۆمەل لێ درەڤن و قەستا دەرڤەی کوردستانێ دکەن، چۆنکی ل وەلاتێ خوە هەست ب یەکسانی و وەکهەڤیێ و هاوولاتیبوونێ ناکەن.
ئازادی و دیموکراسی:
پەیڤا ئازادیێ د هەمی مەکتەب و فەلسەفە و ئایدۆلۆژیاندا ب پەیڤەک پیرۆز دهێتە دیتن لێ هەتا نۆکە ژ بۆ چەمکێ ئازادیێ خاندنەکا هاوبەش نینە و پێناسەیێن جودا ژ بۆ ئازادیا دەربرینێ ھەنە، لێ پێناسەیا تام و بەرفرەھا کو مرۆڤ دکارە بدە، ئازادیا دەربرینێیە، تێ واتەیا ئازادیا دەربرینا بیر و بۆچوون و رامانێ، چ جڤاکی، سیاسی، فەلسەفی و ئۆلی. ھەموو ھقووقناس پێ دزانن کو ئازادیا دەربرینێ دڤێت د پرنسیپێن دیارکریدا بێتە پێناسەکرن و دا بێتە پێشکێش کرن دا کو زرارێ نەدە مافێن کەسێن دن.
ئەڤ مژاره‌ د خالا ١٨دا یا یاسایا ناڤدەولەتییا سڤیل و سیاسی و خالا ١٩دانەزانا گەردوونی دا ھاتیە دیارکرن. خالێن دانەزانا گەردوونییا مافێن مرۆڤان، پشتی کێمتر ژ ٢٠ سالان، د سالا ١٩٦٦ دە، د پەیمانا مافێن مەدەنی و سیاسی داھاتنە دووبارەکرن.

گرنگیا ئازادیێ نە کێمترە ژ دادپەروەری، چۆنکی مرۆڤ ئازاد نەبیت، یان ژی نە بوونا ئازادیێ ژ نەبوونا دادپەروەریێیە. ئەڤ هەردوو چەمکە پێکڤە د گرێداینە، دەمێ دادپەروەری هەبیتن دێ ئازادی ژی هەبیتن و دەمێ ئازادی هەبیتن نیشانێن هەبوونا دادپەروەریێنە. ئەڤ هەردوو خالە گەلەک د گرنگن کو مرۆڤ هەست بکەت براستی هاوولاتیەکە ژوی وەلاتی. لێ جارەکادی ب مۆخابنیڤە دبێژم ژ بلی نەبوونا دادپەروەریێ ل وەلاتێ مە (کوردستانا باشوور/ هەرێما کوردستانا عێراقێ) ئازادی ژی گەلەکا بەرتەسکه‌، هەروەسا ئەوا دبێژنێ ئازادی ل کوردستانا باشوور جهێ گۆمانێ یە.

لێ جارەکادی ب مۆخابنیڤە دبێژم ژ بلی نەبوونا دادپەروەریێ ل وەلاتێ مە هەرێما کوردستانا عێراقێ، ئازادی ژی گەلەکا بەرتەسکه‌، هەروەسا ئەوا دبێژنێ ئازادی ل کوردستانا باشوور جهێ گۆمانێ یە.
ل کوردستانا باشوور تۆ هندێ ئازادی کو ئازادیا خوە د بەرژەوەندیا لایەنەکی ل دژی لایەنەکێ دی بکار نه‌ئینی ئەگەر نە مرۆڤ لسەر کۆمێنتەکێ یان ژی رەخنەکا جڤاکی دهێتە لێپرسین و گەلەک جارا ژی دکەڤیتە ئاریشە و تەنگاڤیان.
ل کوردستانا باشوور ئازادی ژی ل دووڤ بەرژەوەندیێن دەستهەلاتا حزبی و ماڵباتی وعشیرەتگەریێ یاهاتیە پێناسە کرن. مۆخابن چەمکێن ئازادی و دیموکراسیێ ئەو پەیڤن کو گەلەک د سیستمێ سیاسی دا ل وەلاتێن تازە پێگەیشتی و ژینگەهەکێ سیاسیێ کۆنترۆل کری و هەروەسا ژی محاڤیزە کار دهێنە ب کار برن بێی کو باوەری ب ناڤەرۆکا ئازادی و دیمۆکراسیێ هەبیتین یان ژی ل دووڤ بەرژەوەندیێن خوە پێناسا دکەن و ژبۆ ب دەست ئینانا دەنگێن جەماوەری د هەلبژارتنێن نە دیمۆکراسی دا.
گەلەک جارا د بێژن ل کوردستانا باشوور ئازادی چ بۆ ناهێتە گۆتن، ئازادی ئەو نینە تو ل دیوانەکێ باخڤی و گازندا ژ دەستهەلاتێ بکەی، ئازادئ ئەو نینە تو سنوورا ڤەکەی و بازارا لەش فرۆشا ل کوردستانێ خۆش کەی و گەنجێن کوردا پێ مژویل بکەی و بێژی ئازادی یە، ئازادی ئەو نینە سیستمێ قۆمارێ ئازاد بکەی و گەنجەکێ بێ دەرامەت تۆ ب ناڤێ ئازادیێ بەدبەخت بکەی، ئازادی هزرە و دەربڕینە، نرخ و بنەمایێن مرۆڤایەتیێنە، کەرامەتا هەرتاکەکیە، دڤێت مرۆڤێ کورد یێ ئازاد بیت د دەڕبرێنا هزر و بۆچوونێن خۆدا و ژ هزرو دەربڕینێن مرۆڤێ کورد نابیت ترس هەبیت.

سیستمێ ئیداری و رێڤەبەریێ، سیستەمەکێ هندی تۆ بێژێ یێ سەقه‌ت و بێسەروبەرە ،گەلەکێ نامویە ل گەل هەمی سیسته‌مێن جیهانی. هەمی گاڤا ئەز دبێژم خۆزی ئەز موحتاجی کارەکێ ئیداری نەبم.
ئەڤ وەلاتە مونوپول نینە لسەر چەند کەسەکا، ئەڤ وەلاتە یێ مە هەمیایە و مە هەمیا ماڤ و ئەرکێن هەین، ئەڤی گەلی خوینا دای بۆ ئازادیا هزرا و رامانێن خۆ کو ئازاد بیتن.
سیستمێ ئیداری و رێڤەبەریێ، سیستەمەکێ هندی تۆ بێژێ یێ سەقه‌ت و بێسەروبەرە ،گەلەکێ نامویە ل گەل هەمی سیسته‌مێن جیهانی. هەمی گاڤا ئەز دبێژم خۆزی ئەز موحتاجی کارەکێ ئیداری نەبم چۆنکی ل ڤی وەلاتی بچۆکترین هەتا دگەهتە مەزنترین کارێن ئیداری بێ واستەکاری ب رێڤە ناچیتن. دێ تە هند ئین و بەن هەتا بێ زار بی و دەستا ژێ بەردەی.
ب باوەریا من ئەڤە شەرمەکا مەزنە بۆ دەستهەلاتا کوردی ل کوردستانا باشوور پشتی 32 سالێن رێڤەبەریێ ئەڤە حالێ مە کوردا بیتن .ل چ جهێن جهانێ تۆ نابینی ژ بۆ تابۆکرنا ملکەکی یان ژی دەرئێخستنا ناسنامەکێ یان ژی دانا باجەکێ هەشت نەهـ ئۆدەیا بچی و ل بەر سینگێ دەهـ پانزدە کارمەندا راوەستێی و هەر ئێک خیچکەکێ لێ بکەت و تە ل ڤێ ئۆدێ بۆ وێ ئۆدێ بین و ببەن. ئەڤ چەندەژی ئێک ژ گەندەڵیێن ئیدارییە و سەرگەردانکرنا خەلکیە.
ل زۆربەی وەڵاتێن جیهانێ باج ئێک ژ داهاتێن حکۆمەتێیە، لێ باج وەرگرتن د ڤیا ل هەمبەری خزمەتگۆزەریا بیت و ب وێ باجێ خزمەتا خەلکی بێتە کرن ب تایبەت زارۆک و پەککەفتی و سالمەندان و ژبلی خزمەتگۆزاریێن ساخلەمیێ و هەمی خزمەتگۆزاریێن گشتی.

گەندەڵی و چاکسازی، ئەڤ گۆتنە مینا دیاردەکێ د هەر جڤین و کۆمبوون و دیوانخانەکێ دا دهێتە گۆتن و گەنگەشە کرن و هەر کەس خوە دژی گەندەڵیێ ددەت ناسکرن، براستی ئەڤ چەندە مرۆڤی گەلەک دئێشینیت دەمێ د راگەیاندنا حکومەت و پەرلەمان و کار بدەستێن باشوور گەنگەشێ لسەر دهێتە کرن، چۆنکی کەس بەحسێ سەرۆکانیا گەندەڵیێ ناکەتن و هەمی بەس گەنگەشێ ل سەر جۆکا دکەن و جۆک ژی زەلال نابن هەتا سەرۆکانیێ ب تەمامی پاقژ و خاوێن نەکەن.

بەلێ، ئەڤە هندەک ژ وان خالێن گرنگ بوون و گەلەک خالێن دی ژی هەنە کو مرۆڤێ کورد بیزار دکەن و هەولا رەڤینێ دکەت، لێ سەرەرای ڤێ بێزاریێ ژی، خەریب بوون هەر د جهێ خوە دایە، مینا کو هەڤالەکی دگۆت: هەما وەختێ ژ پێپەلیستکێن فرۆکێ ب سەرد کەڤم و پاش خوە دزڤرم، هەست ب خەریب بوونێ دکەم و دبێژمە خوە دێ جارەکا دی گەنگی ڤەگەرم!