خۆسەرییا ئابۆری دەستكەفتەكێ سیاسی یان كەفتنەكا ئابۆری
عەلی ئۆرەماری
ماسته‌ر ب زانستێن ئابۆری
alioremar@yahoo.com
ـــ پشكا دووێ ـــ
دووـــ خۆسەرییا ئابۆری (2014 – 2022):
بەری هەولێن رێكەفتنا ل ناڤبەرا هەولێر و بەغدا بگەهنە خالەكا بنبەست و بەری جهبەلاڤبوون ب هەولێن چارەسەركرنێ د ناڤبەرا هەردوو حكومەتاندا بێتە كرن، ل دەستپێكا سالا 2014 ێ، دیسان رێكەفتنەك ل ناڤبەرا هەردوو ئالییان هاتە كرن، ڤێ جارێ ل گۆر زێدەبوونا رێژەیا هناردەكرنا پەترۆلێ ل زەڤیێن هەرێمێ بۆ وەلاتێ توركیا، رێژەیا رادەستكرنێ ژی ب كۆمپانیا سۆمۆ زێدەبوویە، ب شێوەیەكی هەرێم رۆژانە (550) هزار بەرمیلێن پەترۆلێ، (250) هزار بەرمیل ژ زەڤیێن پەترۆلا هەرێمێ و ل گەل (300) هزار بەرمیلان ژ پەترۆلا زەڤیێن كەركوك (كو ژ لایێ كۆمپانیا پەترۆلا باكۆر) دهاتنه ب رێڤەبرن رادەستی سۆمۆ بكەت، د بەرامبەردا حكومەتا فیدرال رێژەیا (17%) وەكی كا چەوا د یاسایا بودجەیا گشتی دا بۆ هەرێمێ هاتیە جهگیر كرن بێتە هنارتن (1.200 تڕلیۆنەك و دووسەد ملیار دینار عیراقی)، لێ هه‌ر زوی و ل گەل بەردەوامبوونا هنارتنا پەترۆلێ ژ لایێ هەرێمێڤە ب رێيا سۆمۆ، ئەو كۆژمەیێن كۆ هاتینە ڤەگوهاستن بۆ هەرێمێ ژ وێ رێژەیا كۆ رێكەفتن لسەر هاتیە كرن كێمتر بوو و تنێ (40%) ژ كۆیێ وی كۆژمێ كۆ رێكەفتن لسەر هاتیە كرن گەهشت، ب ڤێ یەكێ حكومەتا فیدرال (مالكی) ب رێكەفتنا هاتییە كرن پابەند نەبوویە و ل هەیڤا نیسانێ، كوژمێ (488) ملیار دینار بۆ بودجەیا حكومەتا هەرێما كوردستانێ هاتنە رەوانە كرن، كو وەك رێكەفتن هاتیە كرن دەبیت (543) ملیار دینار تا نیسانا 2014هاتبانە رەوانە كرن، سەرباری كۆ هەرێما كوردستانێ بڕێ پەترۆلا كۆ رەوانەی دەرڤە بكەت ب پێی رێكەفتنێ زێدەتر لێ كر بوو، كۆ رۆژانە گەهشتبوو (562) هزار بەرمیلان (عبدالله، 2022، 383).
دەرچوون ژ وێ قەیرانا دارایی یا چاڤەرێی هەرێمێ بوو، حكومەتا هەرێما كوردستانێ دەست ب دانوستاندنان ل گەل توركیا كر و پشتی توركیا رازی بووی د هێلا بۆڕیێن هەرێمێ بۆ توركیا، هەرێمێ دەست ب هناردەكرنێ كر ژ دەرڤەی سۆمۆ، ژ زەڤیێن هەرێمێ دهێته بەرهەمئینان، هەلبەت ب داشكاندنا بهایێ بەرمیلەكێ (11 بۆ 12) كێمتر ژ بهایێ د بازاڕێن پەترۆلێ د بەرژەوەندییا توركیادا*، ل گۆر راپۆرتا كۆمپانیا (دیلویت) رێژەیا (56%) ژ داهاتێ پەترۆلێ بۆ خەرجيیێن دەرخستنێ دچیت و رێژەیا (44%) ژ داهاتی بۆ خەزینا حكومەتا هەرێمێ دمینیت، سەرباری ڤان زیانێن ب سەدەمێن هناردەكرنێ ب هەرێمێ دكەڤن، وێڤەتر ب كریار خۆسەرییا ئابۆری راگەهاندن، بڕیار ب جیهانیكرنا پەترۆلا هەرێمێ و ب دەستكەفتەكێ مەزنێ سیاسەتا ئابۆرییا هەرێمێ هاتە ناس كرن.
| كارڤەدانێن نوری مالكی لسەر بڕیارا راگەهاندنا خۆسەرییا ئابۆری توند هاتن، بڕیارا بڕینا پشكا حكومەتا هەرێمێ ژ بودجەیا گشتیيا عيراقيێ راگەهاند و ل دادگەها نێڤدەولەتی ل پاریس سكالا لسەر توركیا تۆمار كر. |
كارڤەدانێن نوری مالكی سەرۆكێ حكومەتا فیدرال لسەر بڕیارا راگەهاندنا خۆسەرییا ئابۆری توند هاتن، بڕیارا بڕینا پشكا حكومەتا هەرێما كوردستانێ ژ بودجەیا گشتی ل عیراقێ راگەهاند و ل دادگەها نێڤدەولەتی ل پاریس سكالا لسەر توركیا تۆمار كر، كۆ توركیا ب رێدانا حكومەتا هەرێمێ ب هناردەكرنا پەترۆلێ پێشێلكرنا رێكەفتنا 1973 د ناڤبەرا عیراق – توركیا دكەت، ب ڤێ ئێكێ ژی قەیرانەكا دژوار یا نەچاڤەرێكری بۆ هەرێمێ دروست كر، بۆ سەدەمێ هندێ مەهانەیێن مووچەخۆران گیرۆ ببن و پڕۆژەیێن گەشەپێدانێ ل هەرێمێ براوەستن، گەشەیا ئابۆری ژ (8%) بەری قەیرانێ، دابەزی بۆ (3%) ل 2014، و رێژەیا بێكارییێ ل (7%) ل 2013 ئێكسەر بوو (16%) ل دوماهییا 2014 بلند بوو، گڤاشتنێن بڕینا بودجێ و هاتنا پێلێن كۆچبەرییەكا بكۆم، حكومەتا هەرێما كوردستانێ نەچار كر، ل دوماهییا 2014 ێ داخوازێ ژ بەنكا دەولی بكەت، هەلسەنگاندنەكێ بوو كارتێكرنێن كۆمەلایەتی لسەر كۆچبەران بكه‌ت یێن ب سەدەما شەڕێ داعش چێ بووین و نەخشەرێیەكا چاكسازیێن ئابۆری بدەتە حكومەتا هەرێمێ (صالح، 2023، 196). پشتی دانوستاندنێن حكومەتا هەرێمێ و رازیبوونا ب فەرمی یا دەوڵەتا توركیا لسەر هناردەكرنا پەترۆلێ ژ لایێ حكومەتا هەرێما كوردستانێ ڤە، ئاستێ بەرهەمئینانا پەترۆلێ ژێ زێدەتر لێهات، كۆ ل دەستپێكا رێكەفتنا ل گەل توركیا ل سالا 2014 ێ، ژ (417) هزار بەرمیل رۆژانە، بوو نێزیكی (896) هزار بەرمیل رۆژانە ل 2016 ێ، لێ ب سەدەمێن دابەزینا بهایێ پەترۆلێ و هەم ژی گەلەك زەڤیێن پەترۆل لێ دهاته بەرهەم ئینان بەرەڤ تمامبوون و هشك بوونێڤە دچوون، لەوان ژی زێدەبوونا ئاستێ بەرهەمئینانێ و زێدەكرنا ئاستێ هناردەكرنێ نەشیا قەرەبوویا بڕینا پشكا هەرێمێ ژ بودجەیا گشتی بكەت (علي و عبدالرضا، 2018، 7).
ل رۆژا 8 ئیلۆلا 2014 ێ نوری مالكی نەما و سەرۆكاتییا حكومەتا فیدرال كەتە د دەستێن (حەیدەر عەبادی) دا و ب هاتنا عەبادی، هندەك هەولێن تازە ژ بۆ نێزیكبوونا حكومەتا هەرێمێ و حكومەتا فیدرال هاتنە كرن، ئەو سكالایا حكومەتا مالكی ل دژی توركیا لسەر كەیسێ رێدان ب هناردەكرنا پەترۆلێ داخست، و (عادل عبدلمهدی) وەك وەزیرێ پەترۆلێ د حكومەتا عەبادیدا هاتە دانان، كۆ ب ئێك ژ دۆستێن نێزیكێ كوردان دهاتە نیاسین، عادل عەبدلمەهدی رۆلەكێ مەزن گێڕا، هەولێر و بەغدا رێكەفتنا 13/11/2014 ئیمزا بكەن، كۆ پاشان د یاسایا بودجەیا سالا 2015 خالێن رێكەفتنێ تێدا جهگیر بوون.
ب پێی هەولێن عەبدلمەهدی و ب مەرەما خاڤكرنا ناكۆكیێن ل ناڤبەرا هەردوو ئالییان، ل چریا دووێ 2014 ێ وەك بەشەك ژ رێكەفتنێ هەرێما كوردستانێ رازی بوو 150 هزار بەرمیلان د رۆژەكێ دا رادەستی كۆمپانیا سۆمۆ بكەت، بەرامبەر وەرگرتنا 500 ملیۆن دۆلاران ژ خەزینا حكومەتا ئیتحادی، ڤێ دەستپێشخەرییێ هندەك ئەو باوەرییا ل سەردەمێ مالكی زیان ڤێ كەفتی زڤڕاند، د یاسایا 2015 ێ دا وەك تمامكرنەكا ب كریار یا رێكەفتنا هاتییە كرن و ڤەگوهاستنا وێ رێكەفتنێ بۆ ناڤ یاسایا بودجەیا گشتی، پشكا هەرێمێ د بودجەیا گشتی دا هاتە دیار كرن بەرامبەر (550) هزار بەرمیل رۆژانە هەرێم رادەستی كۆمپانیا سۆمۆ بكەت، 300 هزار بەرمیل ژ زەڤیێن كەركوك كۆ ل ژێر دەستهەلاتا حكومەتا ئیتيحادیدا بوون و 250 هزار بەرمیل ژ زەڤیێن كۆ دكەڤنە ژێر دەستهەلاتا حكومەتا هەرێما كوردستانێ، ڤێ جارێ ل ژێر فشارێن قەوارەیێن (شیعە و سنە) د پەرلەمانیدا مەرجەكێ دیتر هاتە زێدەكرن، ئەو ژی ئەگەر حكومەتا هەرێمێ ب وێ رێژا بۆ هاتییە دەستنیشان كرن و رادەستی سۆمۆ نەكەت، هنگی هیچ بڕە پارەیەك بۆ نائێتە ڤەگوهاستن، لێ ئەڤ رێكەفتنە ژی وەكی هەمی رێكەفتنێن بەری هنگی ل ئیلۆلا هەمان سال، سەركەفتن بۆ نەهاتە نڤیسین و حكومەتا هەرێمێ رازی نەبوو وێ بڕا دەستنیشانكری رادەست بكەت (القادري، 2016، 12).
ل تیرمەها سالا 2015 ێ ئاستێ هناردەكرنا پەترۆلێ رۆژانە بۆ (848000) هزار بەرمیل بلند بوو، رەنگە ئەڤە ب خۆ سەدەمەك بیت كۆ حكومەتا هەرێما كوردستانێ هناردەكرنا ب سۆمۆ رەت كربیت، لێ بهایێ بەرمیلا پەترۆلێ ل ناڤبەرا (27-30) دۆلاران دەرباز نە دبوو، داهاتێ پەترۆلێ د هەیڤەكێ دا گەهشتە نێزیكی (1) ملیار دۆلاران، لێ حكومەتا هەرێمێ ژ هەیڤا تیرمەهێ تا كانوونا دووێ (7 – 12) ب تنێ ئێك مووچە دابەش كر، و ب ڤێ چەندێ ژی (6) ملیار دۆلار نەدیار مان، بێی كۆ ئاماژێ پێ بدەت ئەرێ ئەو كۆژمێ مایی بوو شایستەیێن كۆمپانیا چوویە یان نە (باداوەیی، 2021،111).
وەك هەولەك ژبۆ دەربازبوونێ و زێدەكرنا داهاتی و دانانا وێ د ئێك هژماردا، ب تایبەت پشتی قەرێن كۆمپانیا زێدەتر لێهاتین و حكومەتا هەرێمێ ل دانا وان قەرا گیرۆبووی، پەرلەمانێ كوردستانێ یاسایا ژمارە (2) ل سالا 2015 یا (سندۆقا پەترۆل و گازێ ل كوردستانێ) وەك رێكارەك ب یاسایا پەترۆل و گازێ پەسند كر، یاسا بۆ دانانا سندۆقەكا دراڤی بوو ژ لایێ دەستەیەكێڤه كۆ ژ لایێ ئەنجومەنی وەزیرانڤە دێ ب رێڤەچیت و هەمی ئەو داهاتێ ب رێیا پەترۆل و گازێ ب دەست دكەڤیت دێ چیتە تێدا و ئەو داهاتێ ژ حكومەتا فیدرال ژی دگەهیت كۆ گرێدایی بیت ب كەرتێ پەترۆل و گازێ دچیتە د ڤێ سندۆقێدا و پاشان ئەو داهاتێ دهێته خڕڤەكرن دێ ئێتە ڤەگوهاستن بۆ وەزارەتا دارایی یا حكومەتا هەرێما كوردستانێ (أمیرلیر و زامل، 2018،8).
ب پێی هندەك ڤەكۆلینان ژی، پشتی قەیرانا ئابۆری بەرۆكا هەرێما كوردستانێ گرتی، پیتیبوونا ئابۆرییا هەرێمێ دیار كر و بێهیڤی بوون كۆ حكومەت بشێت دەرچوونەكێ ژ گرانییا ئابۆری ببینیت، 70% ژ گەنجان ل دەلیڤان دگەریان هەرێمێ بجهـ پێلن و بچنە وەلاتێن ئەورۆپا، و چالاكيیێن وەبەرهێنانێ ژی كەتنێن مەزن بخۆڤە دیتن، ژ 2 ملیار دۆلار ل 2013 بۆ تنێ 26 ملیۆن دۆلاران ل سالا 2014 دابەزی (صالح، 2023، 229).
| ل ژێر فشارێن پارتێن سیاسی ل عیراقێ، سه‌رۆك وه‌زيرحەیدەر عەبادی جارەكا دن ل دەستپێكا 2017 ێ سكالایا ل دژی توركیا و كەیسێ پەترۆلا هەرێمێ ل دادگەهەكا پاریس زیندی كرەڤە. |
وێڤەتر ئەڤ شێوازێ مەرجداركرنا هنارتنا بەشە بودجەیا هەرێمێ د یاسایا بودجەیا حكومەتا ناڤەند دوبارە بوویە و هەر سال پشتی كۆ پشكا هەرێمێ ژ بودجەیا گشتی دا دهاته جهگیر كرن، خالەكا مەرجدار لێ دهاته زێدەكرن، ئەو ژی ب نەچاركرنا رادەستكرنا رێژەیەكێ ژ پەترۆلا ل هەرێمێ دهاته هناردەكرن ب كۆمپانیا سۆمۆ بەرامبەر ڤەگوهاستنێن دراڤی ژ پشكا هەرێمێ ژ بودجەیا گشتی بۆ هەرێمێ و بەروڤاژییا وێ هیچ بڕە پارەیەك نەتاتە رەوانەكرن، یان ئەوا دهاته ڤەگوهاستن گەلەك دكێم بوون، كۆ د هەردوو سالێن دویڤدا (2016 و 2017) هیچ بڕەپارەیەك بۆ هەرێمێ نەهاتیيە رەوانەكرن، وەك كارڤەدان ژی بۆ رەتكرنێن بەردەوام یێن حكومەتا هەرێما كوردستانێ بۆ رادەستكرنا بڕا دیاركری و ل ژێر فشارێن پارتێن سیاسی ل عیراقێ، حەیدەر عەبادی جارەكا دن ل دەستپێكا 2017 ێ سكالایا ل دژی توركیا و كەیسێ پەترۆلا هەرێمێ ل دادگەهەكا پاریس زیندی كرەڤە، هەلبەت ل سالێن بەریا هنگی ژی سەرباری هەبوونا سێ رێكەفتنان لێ دیسان رێژەیا بۆ هەرێمێ دهاتە دیار كرن نە هەمی نە دهاتە ڤەگوهاستن، بەلكی زۆربەیا جاران نەگەهشتییە نیڤێ ژی وەكی د خشتەیێ ژمارە (2) هاتییە دیار كرن.
خشتەیێ ژمارە (2)
كۆیێ گشتیيێ خەرجیێن حكومەتا هەرێمێ ژ كۆژمێ گەهشتی و یێ فرۆتنا پەترۆلێ، بەرامبەر كۆیێ پشكا هەرێمێ د بودجەیا گشتی یا عیراقێ دا ل ناڤبەرا (2014 – 2021)ێ
ژێده‌ر: ژ چێكرنا ڤه‌كۆله‌رى ژ ڤان ژێده‌ران:
– الوقائع العراقية، العدد 4625، 12/4/2021.
– مؤسسة دره‌و الاعلامية، من الاقتصاد المستقل الى اقتصادهم الخاص https://drawmedia.net/ar/page_detail?smart id=862
وێنە ژمارە (2)
كۆیێ گشتیيێ پشكا هەرێما كوردستانێ ژ بودجەیا گشتی ل عیراقێ، بەرامبەر كۆیی گشتی ژ پشكا گەهشتی ل گەل داهاتێ ژ فرۆتنا پەترۆلا هەرێمێ ل ناڤبەرا 2014 – 2021 ێ
ژێدەر: ژ چێكرنا ڤەكۆلەری، مفا وەرگرتن ژ داتایێن خشتەیێ ژمارە (2)
ل خشتەیێ لسەر و وێنەیێ زەلالكرنێ دیار دبیت، د ڤان سالاندا حكومەتا هەرێما كوردستانێ یاسایا بودجێ نەبوویە و نەهاتییە دیار كرن كا ئه‌رێ كۆرتهێنانا سالانەیا بودجەیا حكومەتا هەرێمێ چەند بوویە، بەلكی مرۆڤ دكاریت بێژیت حكومەتا هەرێما كوردستانێ د كۆرتهێنانەكا بودجێ دا دەربازبوویە، هەر نەبوونا یاسایا بودجێ وەك خواندنەكا ئابۆری ب هەبوونا دەلیڤەیێن مەزنێن گەندەلییا دارایی دهێته وەرگرتن و ژبەركۆ ب نەبوونا پاكتاوكرنا هژمارێن دووماهییا سالێ، رامانا وێ چەندێ ددەن كۆ تو نزانی داهات و خەرجیێن ڤی وەلاتی چەند بووینە و چەوان هاتینە خەرج كرن، د خشتەیێ لسەری ب زەلالی ئەو كۆتهێنانە دیار دبیت كا ب پێی یاسایا بودجێ ل عیراقێ چەند بوو هەرێمێ هاتیە دیار كرن و حكومەتا هەرێما كوردستانێ ب هناردەكرنا پەترۆلێ ب شێوێ راستەراست ژ دەرڤەی رێكارێن كۆمپانیا سۆمۆ چەند ب دەستكەفتییە و داهاتێ ژ فرۆتنێ ب دەستكەفتی تێرا قەرەبووكرنا زیانێن بڕینا بودجەیا هەرێما كوردستانێ نەكریە.
| بڕیارا خۆسەرییا ئابۆری ژ لایێ حكومەتا هەرێما كوردستانێ ڤە و بڕیارا ئەنجامدانا ریفراندۆمێ و جێ بەجێكرنا وێ، ئەڤ دوو بڕیارە ب مەرترسی لسەر سەقامگیرییا سیاسی و ئێمناهیێ ل ناڤبەرا هەرێمێ و حكومەتا فیدرال هاتنە خواندن. |
دیاردەیا رێكەفتنا سالانە پێش دانانا یاسایا بودجەیا سالانە، ل ناڤبەرا حكومەتا هەرێما كوردستانێ و حكومەتا فیدرال و پاشان پایەندنه‌بووون لسەر جێ بەجێكرنا وان رێكارێن د یاسایێدا هاتین، چ ژ لایێ هەرێمێ ڤە بیت یان حكومەتا فیدرال ڤه، رەنگڤەدانەكا نەرێنی هەبوویە لسەر كۆمپانیا و سەرمایەدارێن بیانی و ئەو پاشگەزبوونێن هە ب نەبوونا سەقامگیرییا دارایی بەری تێكچوونا بارێ ئەمنی و سەقامگیرییا سیاسی و ب ڤێ چەندێ خۆ ژ پڕۆژەیێن وەبەرهێنانێ یێن كەرتێن حكومەتا هەرێما كوردستانێ داینە پاش، بەردەوامبوونا ڤان ناكۆكییان هەرێما كوردستانێ ئەو ژینگەها ئارام و سەقامگیر یا جاران ژدەست دا، وێڤەتر هەرێما كوردستانێ ب هەرێمەكا نەسەقامگیر هەم ژ ئالییێ سیاسی و ئێمناهیێ ڤە هاتە ناس كرن، ب سەدەمێن كارڤەدانێن مەترسیێن دۆمدرێژێن چالاكیێن گرۆپێن تیرۆرستیێن داعش ل رەخەكی و ژ ره‌خه‌كێ دى ڤه ناكۆكیێن ناڤخۆیێن لایەنێن بەشدار ل حكومەتا هەرێما كوردستانێ، گەهشتنە ئاستەكێ مەترسیدارتر پشتی سالا 2015 ێ دەرێ پەرلەمانێ كوردستانێ زێدەتر ژ دوو سالان هاتییە گرتن، كارتێكرنا وێ د خواندنەكێ دا گەلەك مەزنتر بوویە ژ سەدەمێن ئێكێ، بڕیارا خۆسەرییا ئابۆری ژ لایێ حكومەتا هەرێما كوردستانێ ڤە و بڕیارا ئەنجامدانا ریفراندۆمێ ل 25/9/2017 و جێ بەجێكرنا وێ، ئەڤ دوو بڕیارە ب مەترسی لسەر سەقامگیرییا سیاسی و ئێمناهیێ د ناڤبەرا هەرێما كوردستانێ و حكومەتا فیدرال هاتنە خواندن.
د هەردوو سالێن (2016 و 2017)ێ دا سەرباری هەبوونا یاسایا بودجێ و جهگیركرنا رێژەیا (17%) بۆ هەرێما كوردستانێ (ب مەرجێ رادەستكرنا بەشەكێ ژ پەترۆلا هەرێمێ ب كۆمپانیا سۆمۆ) كوژمێ (24.175) تڕلیۆن دینار وەك پشكا هەرێمێ د ڤان دوو سالاندا هاتە جهگیركرن، لێ ژبەر زێدەبوونا ناكۆكییان و دابڕانێ بۆ دەمەكی ب سەدەمێ ئەنجامدانا ریفراندۆمێ و دەرهاڤێژێن وێ د ڤان دوو سالاندا هیچ بڕە پارەیەك ژ پشكا هەرێمێ نەهاتە هنارتن، د بەرامبەردا كۆیێ گشتیيێ داهاتێ هەرێما كوردستانێ ژ فرۆتنا راستەوخۆ یا پەترۆلێ د ڤان دوو سالاندا (18.395) تڕلیۆن دینار بوون، ب ڤێ ئێكێ هەرێما كوردستانێ ب بڕێ (5.78) پێنج تڕلیۆن دیناران كۆرتهێنان ئینایە، ب ڤی چەندێ حكومەتا هەرێما كوردستانێ و پشتی كابینەیا هەشتێ نەشیای دەرچوونەكێ بۆ كۆرتهێنانا ب ئەگەرێ ئابۆرییا خۆسەری چارە بكەت، ب نەچاری دەست برە داهاتێ مووچەخۆرێن حكومەتێ و ب ڤێ ئێكێ د ناڤبەرا (2015 بۆ 2018) بڕیارا پاشەكەوتكرنا بەشەك ژ مووچەیێن مووچەخوران جێ بەجێ كر ب رێژەیا (15%) بۆ (75%) وەك هەولەك بۆ كێمكرنا كۆرتئینانا بودجێ و كێمكرنا خەرجیێن وەزارەتان، ل چریا دووێ يا 2016 دەست ب بەرنامێ تۆماركرنا بایۆمەتری یا مووچەخۆران كر، وەك بزاڤەك بۆ كێمكرنا ناڤێن دوبارەبووی و یێن زێدەتر ژ جارەكێ مفادار دبن ژ وەرگرتنا هاریكارییا ژ حكومەتێ، ژ ره‌خه‌كێ ديڤه سالا 2016 و دویڤدا سالەكا خراب ب سەر هەرێما كوردستانێ دا هات، خەرجیێن مەزنێن شەڕێ ل گەل تیرۆرستێن داعش و نەدانا شایستەیێن دارایی یێن كۆمپانیایێن بیانی (أمیرلیر و زامل، 2018، 4). 95% پڕۆژەیێن وەبەرهێنانێ ژی هاتنە راوەستاندن و پارێ پێدڤى بۆ به‌رده‌واميدانێ ب وان پڕۆژەیان د خەزینا حكومەتا هەرێمێ دا نەبوو، و قەرێن لسەر حكومەتا هەرێما كوردستانێ تا دووماهییا ئەركێن كابینا هەشتێ 2018 گەهشتنە 27 ملیار دۆلاران، ئەڤ كۆژمە تا 2022 بوویە 31 ملیار دۆلار (صالح، 2023، 269).
| پشتی كابینەیا هەشت يا حكومه‌تا هه‌رێمێ نەشیای دەرچوونەكێ بۆ كۆرتهێنانا ب ئەگەرێ ئابۆرییا خۆسەری چارە بكەت، بنەچاری دەست برە داهاتێ مووچەخۆران و ل ناڤبەرا (2015 بۆ 2018) بڕیارا پاشەكەوتكرنا بەشەك ژ مووچەیێن وان جێ بەجێ كر. |
| قەرێن لسەر حكومەتا هەرێمێ تا دووماهییا ئەركێن كابینا هەشتێ ل سالا 2018 ێ گەهشتنە 27 ملیار دۆلاران، ئەڤ كۆژمە تا سالا 2022 ێ بوویە 31 ملیار دۆلار.. و قه‌رێن مووچه‌خۆران ژى ل نك حكومه‌تێ دگه‌هنه 24 تڕليۆن و 115 مليار ديناران. |
ب ڤێ ئێكێ تنێ قەرێن مووچەخۆران ل نك حكومەتا هەرێما كوردستانێ دگەهنە (24.115) بیست و چوار تڕلیۆن و سەدو پازدە ملیار دیناران، یێن مایی ژی قەرێن كۆمپانیێن كەرتێ پەترۆلێ و ژمارەكا بانكێن كەرتێ تایبەت و ژمارەكا دەولەمەندێن كەرتێ تایبەتن، د دەمەكیدا بەری بودجە بهێته بڕین و بەری راگەهاندنا ئابۆرییا خۆسەر هیچ كۆرتهێنانەك و قەرەك لسەر حكومەتێ نەهاتینە تۆمار كرن و د هەردوو سالێن دویڤ دا (2018 و 2019) وێڤەتر رێژەیا تەرخانكری بۆ حكومەتا هەرێما كوردستانێ ژی هاتییە كێم كرن ژ (17% بۆ 12.7%) د بودجەیا سالا 2019 ێ دا د مادەیا دەهێ دا، هاتیە دوو: هەرێما كوردستانێ نەچارە 250 هزار بەرمیلان د رۆژەكێدا رادەستی كۆمپانیا سۆمۆ بكەت و د بەرامبەردا كۆژمێ كۆ ب بهایێ پەترۆلا رادەست دكەت ژ پشكا هەرێمێ د بودجەیا گشتی دا وەربگریت، لێ دیسان نە هەرێمێ ئەو بڕە پەترۆل رادەست كر و نە حكومەتا فیدرال ژی پابەند بوو ب یاسایا بودجێ (المحمدي، 2020، 21).
هاتنا پەژیكا كۆرۆنایێ و نزمبوونا ئاستێ چالاكیێن ئابۆری ل سەرانسەری جیهانێ و نزمبوونا بهایێ پەترۆلێ ل بازاڕێن جیهانێ (2020- 2021) لسەر سەدەمێن سەری زێدەبوون و هەر بوویە د ڤێ قۆناغێدا حكومەتا هەرێما كوردستانێ كەفتە ژێر بارێ گران یێن قەیرانا ئابۆری و ئاستەنگێن مەزن چێكرن، ب ڕەنگەكی جارەكا دن پشتی ل 2018 جۆرەكێ رێكەفتنێ د ناڤبەرا حكومەتا هەرێمێ و ناڤەندێ هاتیە كرن، كۆ د هەردوو سالێن (2018 و 2019) كۆیێ تەرخانكری بۆ حكومەتا هەرێما كوردستانێ زێدە دابەزییە ب شێوەیەكی ل سالا 2018 ێ تنێ (6.767) تڕلیۆن دینار و ل سالا (9.783) تڕلیۆن دینار هاتینە تەرخان كرن وەك پشكا هەرێمێ، و ئەڤ كۆژمە ژی نیڤ ب نیڤێ هاتە رەوانەكرن، كۆ د هەردوو سالاندا ل كۆیێ (16.55) تڕلیۆن دیناران، كۆژمێ (8.614) تڕلیۆن دیناران هاتنە هنارتن بۆ هەرێما كوردستانێ. د ڤان دوو سالاندا داهاتێ ژ فرۆتنا پەترۆلێ یێ حكومەتا هەرێمێ رێژەیێن باش تۆماركرینە و ئەو ژی ڤەدگەڕیێت بۆ بلندبوونا بهایێ پەترۆلێ كۆ خۆ ل نێزیكی سەد دۆلاران بۆ ئێك بەرمیل دابوو.
ب ڤێ ئێكێ ژی بودجەیا هەرێما كوردستانێ د ڤان دوو سالان دا تنێ یێ فرۆتنا پەترۆلێ گەهشتە (19.59) تڕلیۆن دیناران، سەرباری هندێ كۆ ئەڤ كۆژمێ ژ دوو سالێن فرۆتنا پەترۆلێ ژ نوی یەكسانە ب پشكا هەرێمێ د یاسا بودجەیا سالا 2014 ێدا كۆ تنێ د وێ سالێدا ژ بەر بڕینا بودجێ (19.999) تڕلیۆن دینار هاتبوونە دیار كرن، هەرچەندە ئەڤ زێدەبوونە باراپتر ل سالا 2018 بوویە و پشتی ل 2019 كابینەیا نەهێ دەست بكاربووی جارەكا دن لێبڕینا مووچەیی د ناڤبەرا سالێن(2020 بۆ 2021) دەست پێكریە ڤە و ب رێژەیێن د ناڤبەرا (15% بۆ 21%)، كۆ ل سالا 2020 ێ ب سەدەمێن پەژیكا كۆرۆنایێ و ئیفلیجبوونا چالاكیێن ئابۆری ل سەرانسەری جیهانێ و دابەزینا بهایێ پەترۆلێ، حكومەتا فیدرال ژی ڤێ سالێ بودجە نەبوویە لێ دیسان بڕی (5.436) تڕلیۆن دینار وەك پشكا هەرێمێ هاتینە تەرخان كرن و ژ ڤێ پشكێ و ب سەدەما بەردەوامبوونا ناكۆكییان تنێ (1.359) تڕلیۆن دینار گەهشتنە هەرێمێ، و حكومەتا هەرێمێ ژی تنێ (5.216) تڕلیۆن دینار ژ فرۆتنا پەترۆلێ ب دەست كەفتینە و د گه‌ل يێ ژ بەغدا هاتی و یێ ژ فرۆتنا پەترۆلێ دبیتە (6.575) تڕلیۆن دینار و ئەڤ كۆژمە نیڤا بودجەیا سالێن ئاسایی بوویە و ب ڤێ ئێكێ جارەكا دی حكومەتا هەرێما كوردستانێ نەچار بوویە ب ڤه‌گه‌ڕيێته لێبڕینا مووچەیێ مووچەخۆران و كێمكرنا خەرجیێن بكاربەر یێن دەزگەهێن حكومەتێ ب رێژەیا (20%)ێ.
ئەگەر ئەم ئەو رێژەیێن د وێنەیێ ژمارە (2) هاتینە دیاركرن شرۆڤە بكەین، گەلەك ب ساناهی و ب ئاشكەرایی ئەو چەند دیار دبیت كا ئایا حكومەتا هەرێما كوردستانێ پشتی پەنا بریە بەر بڕیارا هنارتنا پەترۆلێ راستەراست ژ دەرڤەی رێكارێن كۆمپانیا سۆمۆ، شیایە قەرەبوویا رێژەیا پشكا هەرێما كوردستانێ د بودجەیا گشتی یا عیراقێ دا بكەت، وەكی كۆ دیار كۆیێ كۆژمێ ب دەست هەرێمێ كەفتی ژ فرۆتنا پەترۆلێ ب رێیا راستەراست تنێ (25%) یە كۆ دبیتە (59.709) تڕلیۆن دینار، د دەمەكیدا رێژەیا كۆ وەك پشكا حكومەتا هەرێما كوردستانێ د كۆیێ گشتيیێ بودجەیا حكومەتا عیراقێدا ل وێ قۆناغێ هاتیە دیار كرن (38%)يه كۆ دبیتە (92.513) تڕلیۆن دینار و ژ ڤێ بەشە بودجێ ل ڤێ قۆناغێ و ب سەدەما وان ناكۆكیێن بەردەوام تنێ (6%) كۆ دبیتە (14.729) تڕلیۆن دینار هاتیە ڤەگوهاستن، ژ خۆ ئەگەر ئەم هەردوو رێژەیان ئەوا كۆ ژ فرۆتنا پەترۆلێ ب دەست هەرێمێ كەفتی و ل گەل وێ یا ژ پشكا هەرێمێ گەهشتی هەردوو پێكڤە ژی دبنە (31%) كۆ دبیتە (74.438) تڕلیۆن دینار كۆ هێش هەردوو پێكڤە نەگەهشتیە وێ بەشە بودجەیا بۆ هەرێمێ هاتیە دانان و هێش (18) تڕلیۆن دینار كۆرتهینانە بەرامبەر ئەگەر هەرێما كوردستانێ كێشەیێن ب سەدەما هناردەكرنا راستەراست یا پەترۆلا هەرێما كوردستانێ ب خۆ چێنەكربا، و ب ڤێ ئێكێ دیار دبیت كا جارێ چەند زیان ب حكومەتا هەرێما كوردستانێ كەفتییە.
دەرئەنجامێن قۆناغا خۆسەرییا ئابۆری (2014 – 2022):
1- بڕینا پشكا هەرێما كوردستانێ ژ بودجەیا گشتی یا عیراقێ.
2- نەمانا یاسایا سالانەیا بودجەیا حكومەتا هەرێما كوردستانێ.
3- هەراجكرنا بهایێ پەترۆلا هەرێما كوردستانێ.
4- پاشەكەوتكرنا مووچەیی د ناڤبەرا (15%- 75%، 18% – 21%) ، ژ مووچەیێن مووچەخۆران د ناڤبەرا سالێن (2015- 2018، 2020- 2021) ێ دا.
5- دابەزینا گەشەیێن ئابۆری بۆ 3%ێ.
6- بلندبوونا رێژەیا هەژارییێ ژ 3.5% بەری خۆسەرییا ئابۆری، بۆ 12.5% پشتی راگەهاندنا خۆسەرییا ئابۆری.
7- بلندبوونا رێژەیا بێكارییێ ژ 6.5% بەری خۆسەرییا ئابۆری بۆ( 18%- 26%) پشتی راگەهاندنا خۆسەرییا ئابۆری.
8- قەرداربوونا حكومەتا هەرێما كوردستانێ بۆ زێدەتر ژ 31 ملیار دۆلاران.
9- نزمبوونا رێژەیا وەبەرهێنانێ ب گشتی و كێمكرنا پڕۆژەیێن وەبەرهێنانا بیانی ژ 37 پڕۆژەیان بۆ تنێ 6 پڕۆژەیان ل ڤێ قۆناغێ.
سێ ـــ بڕیارا دادگەها دادڤانییا پاریس و ڤەگەڕیان بۆ چارگۆشەیا ئێكێ:
پەیدابوونا ناكۆكییێن ل ناڤبەرا حكومەتا هەرێما كوردستانێ و حكومەتا فیدرال لسەر كەرتێ پەترۆلێ بۆ دەركەفتنا یاسایا ژمارە 22 ل سالا 2007 و نەبوونا هاوشێوەیێ وێ ل ناڤەندێ ڤەدگەڕیێت و ژ بلی كۆ شرۆڤەیێن جودا هەبووینە بۆ مادەیێن (110، 111، 112،113،114، 115) لسەر چەوانیا دابەشكرنا دەستهەلاتان ل ناڤبەرا حكومەتا فیدرال و حكومەتا هەرێمێ و پارێزگەهان لسەر كەرتێ پەترۆلێ.
حكومەتا فیدرال د كەسایەتییا نوری مالكیدا، هەر زوی رێكارێن توند بەرامبەر هەرێمێ هاڤێتینە بۆ نەچاركرنا حكومەتا هەرێمێ د بابەتێ رادەستكرنا داهاتێ پەترۆلا بۆ دەرڤە دهنێريت، ل سالا 2012 ێ حكومەتا مالكی سكالایەك ل دادگەها فیدرالی لسەر هەرێمێ تۆمار كر، لێ دادگەها فیدرالی ئەو سكالایا رەت كر، د بەردەوامبوونا ناكۆكيیان ل 2014 دادگەها فیدرال مافێ رێگریكرنێ دا وەزارەتا پەترۆلا عیراقێ، رێگریكرییێ ل هەرێما كوردستانێ بكەت ژبۆ هناردەكرنا پەترۆلێ ب شێوێ راسەتەڕاست ژ دەرڤەی رێكارێن كۆمپانیا سۆمۆ (أمیرلیر و زامل، 2018،6).
ل گەڕا دووێ یا حكومەتا نوری مالكی و پشتی راگەهاندنا خۆسەرییا ئابۆری ژ لایێ حكومەتا هەرێمێ ژ بۆ هناردەكرنا پەترۆلێ بۆ بەندەرێ جه‌یهان ب رێیا بۆڕیێن هەرێم – توركیا، ڤێ جارێ مالكی سكالایەك ل دژی ئەنقەرە ل یانەیا پاریس تۆمار كر و ب سەرپێچیكرنا بەندێن رێكەفتنا 1973 ێ د ناڤبەرا توركیا و عیراقێدا تۆمەتبار كر، لێ پشتی ڤێ سكالایێ، نوری مالكی ل سەرۆكاتییا جڤاتا وەزیران نەما و حەیدەر عەبادی سەرۆكاتییا حكومەتا فیدرال وەرگرت، وەك ئنیەتباشییەك ژی ژ بۆ چارەسەركرنا ناكۆكيیێن ل ناڤبەرا هەرێمێ و عیراقێ، ل دوماهییا 2014 ئەو سكالا راوەستاند، پشتی سەرۆكاتییا هەرێما كوردستانێ رژد بوویی لسەر ئەنجامدانا گشتپرسییا خۆسەرییا هەرێما كوردستانێ و نەپێگیرییا حكومەتا هەرێمێ لسەر وان رێكەفتنێن د بودجەیا سالانەدا هاتین ب رادەستكرنا بڕا دیاركری ب سۆمۆ، ل 2017 ێ جارەكا دی حەیدەر عەبادی سكالایا ل دژی توركیا لسەر كەیسێ پەترۆلا هەرێمێ زیندی كرەڤە و ب نەمانا عەبادی و هاتنا عادل عەبدلمەهدی ل 2018 ێ جارەكا دی ئەو سكالا لسەر داخوازا سەركردایەتییا كورد و پشتی سكالایا ناڤئینای قۆناغێن دوماهیيێ دەرباز كرین ب ئێكجاری راوەستاند.
بەردەوامییا ناكۆكییان ل ناڤبەرا حكومەتا هەرێمێ و حكومەتا فیدرال و كێشەیێن بەردەوام لسەر بجهنەئینانا رێكەفتنێن د یاسایا بودجەیا گشتی دا ژ لایێ هەردوو لایەنان و فشارێن بەردەوامێن بەشەك ژ پەرلەمانتارێن لیستێن عەرەبی، پشتی بیست سالان ژ ئێكەم سكالایا ل دژی یاسایا پەترۆل و گازا هەرێمێ، دادگەها بلند یا فیدرالی ل رۆژا 15/2/2022 ب زۆرینەیا دەنگێن دادوەرێن دادگەها فیدرالی بڕیار دا:
1- نەدستورییا یاسایا پەترۆل و گازێ ژمارە 22 یا سالا 2007 و هەلوەشاندنا وێ.
2- نەچاركرنا حكومەتا هەرێمێ ب رادەستكرنا هەمی بەرهەمی ب حكومەتا فیدرالی و دانا دەستهەلاتێن لێگەڕیان و دەرێخستن و هناردەكرن و فرۆتنێ.
3- سكالاكەری ماف هەیە چاڤدێرییا ژكارئێخستنا گرێبەستێن پەترۆلێ ل گەل لایەنێن دەرڤە (دەولەتان و كۆمپانیا) بكەت.
4- نەچاركرنا حكومەتا هەرێمێ بڕێ دانا وەزارەتا پەترۆلا عیراقێ و دیوانا چاڤدێرییا دارایی یا ئیتحادی، پێداچوونێ د گرێبەستێن پەترۆلێ یێن هاتینە كرن دا بكەت، ئەوێن ژ لایێ حكومەتا هەرێمێ یێن پەیوەندیدار ب هناردەكرنا پەترۆلێ و فرۆتنێ ب ئارمانجا هویربینیكرنێ و دیاركرنا شایستەیێن دارایی یێن كەفتینە سەر حكومەتا هەرێمێ و پشكا هەر پارێزگەهەكا هەرێما كوردستانێ بێتە دیار كرن د بودجەیا گشتی دا و نەگیرۆكرنا وێ پشتی هەمی خالێن د ڤێ بڕیارێدا ژ لایێ حكومەتا هەرێمێ دهێنه جێ بەجێكرن (عبدالله، 2022، 386).
دەركەفتنا ڤێ بڕیارێ پشتی بیست سالێن بەردەوامێن ناكۆكییان ل ناڤبەرا حكومەتا هەرێما كوردستانێ و حكومەتا فیدرال ل رەخەكی و بەردەوامبوونا ناكۆكیێن ناڤخۆیی ل ناڤبەرا لایەنێن سەرەكی یێن پێكهینەرێن حكومەتا هەرێما كوردستانێ و هەبوونا چەندین سكالایێن دی ژ لایێ بەشەك ژ پەڕلەمانتار و كەسێن سەربخۆ لسەر وێ نەدادییا حكومەتا هەرێما كوردستانێ ل گەل شایستەیێن دارایی یێن مووچەخۆران و نەهێشتنا پلەبەرزكرنا وان و زێدەگاڤی لسەر مافێن هەر پارێزگەهەكێ ژ پشكا خەرجییان و پڕۆژەیێن وەبەرهێنانێ، فشارێن بەردەوامێن نوینەرا یۆنامی (پلاسخارت) و بالیۆزێن وەلاتێن ئەمریكا و بریتانیا و فڕەنسا و یەكێتییا ئەورۆپا، هەمی پالدەر بووینە دادگەها فیدرالی كێشەیا بەردەواما د ناڤبەرا حكومەتا هەرێمێ و حكومەتا فیدرال ب داوی بینیت و وێڤەتر قۆناغەكا دن دەست پێ بكەت، ژخۆ ئەگەر هندەكێ هویرتر بنێڕین، هەر دەركەفتنا بڕیارا دادگەها فیدرالی و د ڤێ قۆناغێدا شارەزاییا بەشەك ژ دپلوماتكارێن حكومەتا عیراقێ ژی تێدایە و ب تایبەت پشتی هاتنا محەمەد شیاع سودانی بۆ سەرۆكێ ئەنجومەنێ وەزیران و ئەو نەرماتییا كۆ ل گەل حكومەتا هەرێمێ ب كار دئينا و ل رەخێ دی ژى دەرچوونا بڕیارا دادگەها فیدرال لسەر نەدستوریبوونا یاسايا پەترۆل و گازێ و گرێدانا وێ ب زیندیكرنا سكالایا حكومەتا فیدرال ل پاریس، ب دەرفەت دیت ڤێ بڕیارا دادگەها فیدرال بكەتە دەرچەیەك بۆ دووبارە زیندیكرنا پڕۆژەیێ یاسایا پەترۆل و گازێ ل پەرلەمانێ عیراقێ، هەم ببیتە شوینگرێ یاسايا 22 یا سالا 2007 ێ یا هەرێمێ و ب دووماهیئینانا وان ناكۆكیێن بەردەوام و ببیتە دەستكەفتەك بۆ حكومەتا سودانی.
د شیاندایە مرۆڤ لێكدانەكا دیتر ژی بۆ بكەت، ئەو ژی بڕیارا نەدستوریبوونا كەیسێ پەترۆلا هەرێمێ ئاماژە بوویە كۆ ل نێزیك بڕیارا دادگەها پاریس ژی دێ لسەر كەیسا حكومەتا فیدرال ئێكلا بیت و بڕیارا دادگەهێ زەلالییەك لسەر دوماهیك هەلویستێ فەرمییێ حكومەتا فیدرال لسەر یاسایا پەترۆل و گازێ یا هەرێما كوردستانێ دیار كر. پێشكەفتنا پەیوەندیێن ل ناڤبەرا حكومەتا هەرێمێ و حكومەتا فیدرال پشتی هاتنا سودانی گرۆڤەنە كۆ حكومەتا هەرێمێ ژی ئەو هەست بۆ دروست ببوون كۆ پشتی بڕیارا دادگەها فیدرال، ل نێزیك دێ بڕیارا یانا پاریس ژی لسەر سكالایەكا كەڤن د بەرژەوەنديیا حكومەتا عیراقێ دا دەركەڤیت، هەر ئەڤە بوویە ل وان كێلیێن كۆ دێ بڕیارا پاریس دەركەڤیت، رێكەفتنەك د ناڤبەرا هەردوو حكومەتان هاتە كرن و لسەر نەخشەڕێیەكێ بۆ یاسایا بودجەیا سالا 2023 دانان.
| ل رۆژا 26 ئادارا 2023 پشتی 9 سالان بڕیارا دادگەها دادڤانییا پاریس سكالایا لسەر توركیا ب رێدانا هناردەكرنا پەترۆلا هەرێمێ د قازانجا عیراقێدا دەركەفت و ب دەركەفتنا ڤێ بڕیارێ هناردەكرنا پەترۆلا هەرێمێ بۆ دەرڤە ب ئێكجاری هاتە راگرتن. |
ل رۆژا 26 ئادارا 2023 پشتی نەهـ سالان بڕیارا دادگەها دادڤانییا پاریس سكالایا لسەر توركیا ب رێدانا هناردەكرنا پەترۆلا هەرێما كوردستانێ د قازانجا عیراقێدا دەركەفت و ب دەركەفتنا ڤێ بڕیارێ وێڤەتر هناردەكرنا پەترۆلا هەرێمێ بۆ دەرڤە ب ئێكجارەكی هاتە راگرتن. دەركەفتنا بڕیارا دادگەها فیدرال ب نەدستوریبوونا یاسایا پەترۆل و گازا هەرێمێ و دەركەفتنا بڕیارا دادڤانییا دادگەها پاریس و رێنەدان ب هناردەكرنا پەترۆلا هەرێمێ ژ دەرڤەی كۆمپانیا سۆمۆ، ڤەگەڕاندنا هەرێما كوردستانێیە بۆ چارگۆشەیا ئێكێ یا بەری راگەهاندنا خۆسەرییا ئابۆری ل 2014 ێ، لێ پشتی زیانێن مەزن ب ئابۆرییا هەرێمێ كەفتین، نهۆ ژی وەكی زۆربەیا چاڤدێرێن ئابۆری ئاماژێ پێ ددەن، هەرێما كوردستانێ چ پەشێمانبوونەكا درەنگ بیت ل بڕیارا خۆسەرییا ئابۆری و چ ژی نەچاركرنەكا ب زۆری بیت پشتی هەردوو بڕیارێن دادگەها فیدرالی و دادگەها دادڤانیا پاریس، نەچارە ل گەل رۆژەڤێ خۆ بگۆنجینیت و ژ ئەڤرۆ وێڤە ئەگەر بۆ دەمەكی بیت ژی هزرێ د قەبخوازیێن ئابۆرییا خۆسەردا نەكەت و چەند زوویە بزاڤان بكەت ئەوا ل چەند سالێن بۆری ژدەستچووی و پەیوەندیێن خۆ ل جهێ ل گەل بەغدا خۆش بكەت نەك ل گەل ئەنقەرە و تەهران، رەنگە دێ زویتر قەرەبوویا زیانێن خۆسەرییا ئابۆری كەت.
ل دەستپێكێن دەستبكاربوونا حكومەتا سودانی، رێكەفتنەكا دووقولی ل ناڤبەرا حكومەتا سودانی و حكومەتا هەرێمێ هاتە ئیمزا كرن، وەك نەخشەرێیەك بۆ قۆناغا بهێت، پشتی نەمانا هناردەكرنا پەترۆلا هەرێمێ و یاسایا سالانەیا بودجەیا گشتی یا عیراقێ و گەرەنتیكرنا پشكا هەرێمێ و شایستەیێن وێ یێن دارایی، د بودجەیا نویدا ئەوا بۆ سێ سالان ژ لایێ حكومەتا سودانیڤە هاتییە دانان (2023، و 2024 و 2025) و پشتی پڕۆژەیێ بودجێ هاتییە رەوانەكرن بۆ ناڤا هۆلا پەرلەمانێ عیراقێ، كۆ ب مەزنترین بودجە د مێژوویا عیراقێدا دهێته ناسین و ب دووسەد تڕلیۆن دیناران هاتە خەملاندن، و پشكا هەرێما كوردستانێ ژی ب نێزیكی (16) تڕلیۆن دیناران تێدا هاتنە دیار كرن، كۆ ب رێژەیا (12.67%) ژ كۆیێ بودجەیا گشتی یا عیراقێیە، سەرباری كۆ پشكا بۆ هەرێما كوردستانێ هاتیە دیار كرن، گەلەك كێمترە ژ رێژەیا (17%) یا تا بەری رویدانێن ریفراندومێ دهاته پەسند كرن و دهاته ڤەگوهاستن بۆ هەرێمێ، لێ دیسان گەلەك زێدەترە ژ وێ بودجەیا سالانەیا حكومەتا هەرێمێ ژ داهاتێ پەترۆلێ و ئەو پشكا كۆ جار ب جار ژ لایێ حكومەتا فیدرالڤە هاتیە رەوانە كرن، كۆ پشتی پشكا هەرێمێ ل هەردوو سالێن (2013 و 2014) سێیەمین مەزنترین بودجەیە بەر ب هەرێما كوردستانێ دكەڤیت، و هەیڤانە دگەهیتە زێدەتر ژ ئێك تڕلیۆن و سێ سەد ملیار دیناران، ژ وانا 750 ملیار هەیڤانە بۆ مووچەیێن مووچەخۆران و خانەنشینێن هەرێمێ هاتیە تەرخان كرن و پشكا مایی بۆ خەرجییێن حكومەتێ و پڕۆژەیێن خزمەتگوزاری و وەبەرهێنانێ دبن، ئەڤە ب خۆ ڤەژاندنەكا نوویە پشتی كەفتنەكا دۆمدرێژا ئابۆری ل هەرێمێ، ئەگەر هندەكێ لسەر ماف و شایستەیێن هەرێما كوردستانێ باخڤین كۆ خۆ د هەردوو مادەیێن (12 و 13) دا دبینیت، هەلبەت پشتی قۆناغەكا درێژ یا دەربازبوونا ناكۆكییان ل ناڤبەرا حكومەتا فیدرال و حكومەتا هەرێمێ ل رەخەكی و ل رەخێ دیتر هەبوونا كۆمەكا چالنجێن تێكنەگەهشتنێ و هەڤڕكیێن بەرتەنگێن د ناڤبەرا پێكهینەرێن سەرەكیێن حكومەتا هەرێمێ دابوو، دوو تەوەر د رۆژانێن گەنگەشەیا پەسندكرنا بودجەیا سالانەدا و بگروڤەكێش و گەرماتییەك مەزن د گەرما هاڤینێدا ئێخستبوو ناڤا هولا پەرلەمانی، كۆ مرۆڤ دكاریت ب ڤی شێوەی شرۆڤە بكەت:
ئێك ــــ د ناڤبەرا حكومەتا هەرێمێ و حكومەتا فیدرالدا:
بزاڤێن حكومەتا فیدرال و قەوارەیێن عەرەبی، ژ بۆ چەماندنا زێدەتر یا هەرێما كوردستانێ، ب تایبەت پشتی دەركەفتنا هەردوو بڕیارێن دادگەها فیدرال و دادگەها دادڤانییا پاریس و ب دووماهیئینانا پرۆسەیا خۆسەرییا ئابۆری یا هەرێمێ، بوویە دێ بینین، پشتی لیژنەیا دارایی یا پەرلەمانی لسەر رەشنڤیسێ بودجێ راوەستایی و ئامادە بكەت بۆ گەنگەشەیێن د ناڤا پەرلەمانیدا، ژ دەرڤەیی رێكەفتنا د ناڤبەرا حكومەتا فیدرال و هەرێمێ و ئەو نەخشەڕێیا هاتیە دانان، لیژنەیا دارایی كۆ ژ سەرجەمێ 23 ئەندامان تنێ چار ژ وان كورد بوون یان گرێدایی لیستێن كوردی بوون، د هەردوو مادەیاندا، ئەندامێن لیژنەیا دارایی كۆ زۆرینەیا رها ژ ئەندام پەرلەمانێن عەرەب (شیعە و سنە) بوون، ب شێوەیەكی دارشتن بۆ بڕگەیێن هەردوو مادەیان كرن، كو دەستهەلاتێن حكومەتا هەرێمێ تێلبەند بكەن و نەچار ببیت بۆ هەمی بڕیارێن حكومەتا فیدرال، ئێكەم خال یا مادەیا 12 دا دیسان وەكی د هەمی بودجەیێن سالێن بۆریدا ژی جهـ دگرت (پاقژكرنا شایستەیێن دارایی ل ناڤبەرا حكومەتا هەرێمێ و حكومەتا فیدرال بوو یێن سالێن (2004-2022)، ئەڤە ژی تەكەزیكرنەك بوو بۆ حكومەتا هەرێمێ كۆ بەغدا ئامادە نینە ئێك دینار ژی كۆ ب پشكا خۆ دزانیت بۆ هەرێمێ بهێلیت، دویڤدا تا حكومەتا فیدرال پشكا هەرێما كوردستانێ ژ بودجەیا گشتی رەوانەی هەرێمێ بكەت، لیژنەیا دارایی سێ مەرجێن ل خوارێ وەك سێ ئاستەنگ بۆ هەرێمێ دانان، تا هەرێم وان هەرسێ خالان بجهـ نەئینیت، پشكا هەرێمێ نائێتە ڤەگوهاستن:
1- هەرێم پابەند بیت، ب نەكێمتر ژ 400 هزار بەرمیل رۆژانە ژ زەڤیێن نەفتێ یێن هەرێما كوردستانێ رادەستی كۆمپانیا سۆمۆ بكەت.
2- حكومەتا هەرێما كوردستانێ پێگیر بیت ب رادەستكرنا داهاتێ نانەفتی ب حكومەتا فیدرالڤە.
3- نەچاركرنا حكومەتا هەرێما كوردستانێ كو هه‌يڤانه بۆ ده‌مێ حه‌فت سالان قەرێن بانكا بازرگانییا عیراقێ (TBI) بده‌ت.
ئەڤە ژ بلی ڤان سێ مەرجان یان ئاستەنگان ژی، ئەگەر تێبینی بكەین، لیژنەیا دارایی رێكارێن توندێن چاڤدێرییا دارایی ژی وەك ئالاڤەكێ نەبوونا باوەرییێ، كۆ دبیت وەزارەتا دارایی یا هەرێمێ پێداچوونێن بودجەیا هەیڤانە و شەش هەیڤی و سالانه ژی بۆ وەزارەتا دارایی یا عیراقێ رەوانە بكەت و دەزگەهێن هژمارتن و هویربینیكرن و چاڤدێرییا دارایی یا عیراقێ پێداچوونێن خۆ و ڤەكۆلینێن خۆ لسەر بكەن، هەلبەت ئەڤە ب خۆ كو سەرباری رویەكێ باش تێدا هەیە، ژبۆ بودجەیا پشكا هەرێمێ چیتر نەكەڤیتە د دەستێن تۆڕێن تالانكرنێ و بەرزەكرن و ب هەدەردانا دەهان ملیار دیناران، لێ د هەمان دەمدا گرتنا قڕكا بەرپرسێن حكومەتا هەرێما كوردستانێیە ژى.
د برگەیا ئێك ژ مادەیا 13 دا كۆ د رەشنڤیسێ ژ لایێ لیژنەیا دارایڤە هاتییە ئامادەكرن و حكومەتا هەرێما كوردستانێ زێدەتر ژ هەر بابەتەكی پێ تۆڕە و تەنگاڤ ببوو، ئەو ژی دەما كۆ هاتییە نڤیسین، پشتی داهاتێ ب دەست دكەڤیت ژ فرۆتنا پەترۆلا هەرێما كوردستانێ، ئەو داهات دچیتە سەر هژمارەكێ د بانكا ناڤەندیدا و وەزیرا دارایی یا حكومەتا فیدرال مافێ دان یان نەدانا دەستهەلاتێ ب سەرۆكێ حكومەتا هەرێما كوردستانێ هەیە، ژ بۆ لڤاندنا وی داهاتێ ب پێی پشكا حكومەتا هەرێمێ)، گەنگەشەیێن مەزن ل ناڤ هۆلا پەرلەمانی و پاشئێخستنا چەند جارەكا بۆ رونشتنێن گرێدایی هەردوو مادەیان، ل دوماهییێ ئەڤ خالە هاتە راستڤەكرن، كۆ سەرۆكێ حكومەتا فیدرال و حكومەتا هەرێمێ ب هەماهەنگی و ب تێكگشتن، دەستهەلات ب سەرۆكێ حكومەتا هەرێما كوردستانێ دهێته دان ب لڤاندنا داهاتێ ژ پەترۆلا هەرێمێ د هژمارا بانكیا فیدرالدا، هەلبەت د گەلەك خالێن دی ژی دا، ئەڤ زهنیەتا لێدان و كێمكرنا دەستهەلاتێن هەرێما كوردستانێ ب ئاشكەرایی بەرچاڤ دبن.
دووــ رەنگڤەدانا هەڤڕكیێن ناڤمالییا هەرێمێ د گەنگەشەیێن بودجەیا گشتی دا:
رەنگڤەدانا هەڤڕكیێن لایەنێن كوردی ل پەرلەمانێ فیدرالدا، لسەر دوو خالان بوو، خالا ئێكێ، بابەتێ جهگیركرنا نەچاركرنا حكومەتا هەرێما كوردستانێ ب ڤەگەڕاندن و زێدەكرنا (10%) لسەر مووچەیێن هەیڤانە یێ هەمی مووچە خۆرێن هەرێما كوردستانێ وەك پشكەك ژ ڤەگەڕاندنا پاشەكەوتێ مووچەیێ ب نەچاری ژ لایێ حكومەتا هەرێمێ ڤە هاتیە بڕین، یا دووێ ژی بابەتێ رەوانەكرنا راستەوخۆ یا پشكا پارێزگەها سلێمانیێ بوو ژ بودجەیا گشتی.
ڤان دوو بڕگەیان ژی دیسان بگروڤەكێش و بەرئێككەفتن دروست كرن، ب تایبەت د ناڤبەرا ئێكەتی و پارتیدا، لسەر بابەتێ ڤەگەڕاندنا رێژەیا 10% ژ پاشەكەوتێ مووچەخۆرێن هەرێمێ، ژ بلی كۆ ئەندامێن پارتی د لیژنەیا داراییدا خۆ ڤەكێشا بوون و رەخنەیێن توند ل هەردوو ئەندامێن ئێكەتی و یەكگرتوو دگرتن، لێ دیسان ژ بەركۆ بابەتێ ڤەگەڕاندنا پشكەكێ ژ پاشەكەوتێ مووچەخۆران رەهندەكێ گشتی وەرگرتبوو، پارتی و هەمی هێزێن دی ژی كەفتنە بەر ڤی بابەتی لێ بنێڕینێن جودا، كۆ پارتی پێداگر بوو، ئەگەرێن پاشەكەوتكرنا مووچەیان بڕینا پشكا هەرێمێ بوویە ژ بودجەیا گشتی، لەوان ژی پێویستە حكومەتا فیدرال بڕەكا پارەیی لسەر پشكا هەرێمێ زێدە بكەت، ژ نوی حكومەتا هەرێمێ دێ وێ رێژەیا دیاركری بۆ مووچەخۆران زڤڕینیت و هەیڤانە لسەر مووچەیێن وانا زێدەبیت، هەر چ هەمی لایەنێن دیتر بوون، ل گەل هندێ بوون كو ئەو بڕگەیا ڤەگەڕاندنا پاشەكەوتێ مووچەخۆران بهێته دەربازكرن و لسەر حكومەتا هەرێمێیە، قەرەبوویا زیانێن ب مووچەخۆران كەفتی بكه‌ت، ژبەركۆ وێ مووچەیێن وان پاشەكەوت كرینە نەك حكومەتا فیدرال.
ل دوماهیيێ وەك مانۆرەكا دپلۆماسی پارتی شیا هەمی لایەنان رازی بكەت، كۆ رێژە ببیتە 12% و ب هەڤبەشی و ب نیڤ نیڤە د ناڤبەرا حكومەتا هەرێمێ و حكومەتا فیدرال هەیڤانە بۆ مووچەخۆران لسەر مووچەیێ وانا بهێته زێدەكرن، یان ژی ئەو زێدەهییا لسەر بهایێ دەستنیشانكریێ ژ پەترۆلا هەرێمێ كۆ دیاسایێدا ب 70 دۆلار بوو بۆ هەر بەرمیلەكێ هاتیە دیاركرن و ئەگەر ئەو بها زێدەتر بیت، زێدەهییا ژ چار سەدهزار بەرمیلێن هەرێما كوردستانێ بۆ ڤەگەڕاندنا مووچەیێن پاشەكەوتكری یێن مووچەخۆرێن هەرێمێ بهێته تەرخان كرن، ئەڤ پێشنیازە د ناڤا پەڕلەمانیدا نەشیا رازیبوونێ ب دەستڤە بینیت و ب توندی ژ لایێ لیستێن سنییان و شیعەیان پێكڤە هاتە رەت كرن و ب ڤی رەنگی مرۆڤ دكاریت بێژیت، پیًشنیار ب خۆ فێلەكا دپلۆماسی بوو داكو ئەڤ خالە بێ زیان لسەر لایەنەكێ دیاركری بهێته رەت كرن.
خالا دن یا زێدەتر رەنگڤەدانا ناكۆكییان تێدا دیار بووی، ئەو ژی خالا (8) ژ مادەیا (13)، ئەوا ژ لایێ ئێكەتی ڤە هاتیە پێشنیاركرن و جهگیركرن د رەشنڤیسێ لیژنەیا دارایی ڤە، ئەو خال رەنگڤەدانا كویر یا بێباوەرییێ بوو ل ناڤبەرا هەردوو لایەنێن سەرەكی یێن پێكهینەرێن حكومەتا هەرێمێ، ئێكەتى د ڤێ خالێدا پێشنیار كربوو (حكومەتا هەرێما كوردستانێ پابەندە ب پێدانا مووچەیێن فەرمانبەران و خانەنشینان و ب پێی پێوەر و رێكارێن دیاركری و ب شێوەیەكێ دادپەروەرانە شایستەیێن دارایی یێن پارێزگەهان دابەش بكەت و بێی جوداهی، بەروڤاژی، سەرۆكێ حكومەتا فیدرال پشكا وێ پارێزگەهێ جودا رەوانە دكەت)، پشتی ئەڤ خالە وەكی خۆ كۆ ژ لایێ ئێكەتیێ ڤە هاتبوو پێشنیار كرن هاتییە پەسندكرن، ب پەسندكرنا ڤێ خالێ، كۆنفرانسێن هەڤدژێن رۆژنامەڤانی ل ناڤبەرا پارتی و ئێكەتیێ ڤە دەركەفتن و پارتی ب توندی ل دژ راوەستیا و تێپەراندنا ڤێ خالێ ژ لایێ ئێكەتیێڤە ب تێكدانا قەوارەیا هەرێما كوردستانێ ب ناڤ كر، د بەرامبەردا ئێكەتی پەسندكرنا ڤێ خالێ ب ڤەگەراندنا وێ دادپەروەريیێ ب ناڤ كر، ئەوا زێدەتر ژ دوو سالان بوویە، سەرۆكێ حكومەتا هەرێما كوردستانێ ب شێوەیەكێ نەدادپەروەرانە سەرەدەری ل گەل پارێزگەها سلێمانیێ دكر، پڕۆژەیێن وەبەرهێنانێ و خزمەتگوزارییان و نەدان و گیرۆكرنا دانا مووچەیێن فەرمانبەران و خانەنشینان ل پارێزگەها سلێمانیێ و هەلەبجە و ئیدارەیێن راپەرین و گەرمیان..
| یاسایا بودجەیا گشتی پشتی ڤان هەمی بگروڤەكێشان هاتە پەسندكرن و ب پەسندكرنا بودجێ و پشكا هەرێما كوردستانێ د ناڤا وێدا، قۆناغەك تازە ل بەرامبەری هەرێما كوردستانێ دهێته پێش. |
ل دووماهییێ، یاسایا بودجەیا گشتی پشتی ڤان هەمی بگروڤەكێشان ڤە هاتە پەسند كرن و ب پەسندكرنا بودجێ و پشكا هەرێما كوردستانێ د ناڤا وێدا، قۆناغەك تازە ل بەرامبەری هەرێما كوردستانێ دهێته پێش و پێدڤييه بهێته پرسيار كرن، ئەرێ حكومەتا هەرێما كوردستانێ دێ پێداچوونەكێ د سیاسەتێن هەلەیێن خۆدا كەت، تایبەت د بابەتێن قەبخوازیێن ئابۆرییا خۆسەر و ریفراندومێ دا؟ ئەرێ شێوازەك و رێكارێن تازە و ب سیستەم ئێخیتە بەر ژ بۆ ب دووماهیئینانا ناكۆكیێن د ناڤا هەرێمێدا، ب تایبەت د ناڤبەرا ئێكەتی و پارتی دا، و سەقامگیرییەكا سیاسی و ئێمناهییێ بینیتە هەبوونێ وەك دەرازینكەك بۆ چاكسازیێن ئابۆری، یان دووبارەكرنا گێمەكێ دن یێ ناكۆكییانە، قۆناغەكا تازەیە و بۆدجەیەكا مەزنە؟ ئەرێ حكومەتا هەرێما كوردستانێ دێ شێت قەرەبوویا زیانێن خۆسەرییا ئابۆری كەت و وەبەرهێنان و گەشەپێدانا ئابۆری ل كوردستانێ سەروژنوی دارێژیت و قۆناغەك نوی دەست پێ بكەت؟ ئەرێ حكومەتا فیدرال دێ پابەند بیت ب ڤەگوهاستنا شایستەیێن هەرێمێ ب پێی پشكا دیاركری د بودجەیا گشتی دا؟ ئەرێ هەرێمێ چ كارتێن فشارێ لسەر حكومەتا فیدرال هەنە، ئەگەر هات و یا دووماهییێ پابەند نەبوو؟ ئەڤە و گەلەك پرسێن دن یێن ئالۆز هەنە، ئه‌ڤ پرسياره چاڤەڕێ بەرسڤانە ل قۆناغا تازەیا د ناڤبەرا حكومەتا فیدرال و حكومەتا هەرێما كوردستانێ دا.
ژێدەر:
1- حسن، كاوە، المجتمع المسیس فی كوردستان یواجه نظاماً سلطانیاً، مركز كارتیغي للشرق الاوسط، ا‌ب 2015.
2- صالح، علي مصطفی، سیاسات الاصلاح الاقتصادي و دورها فی جذب الاستثمار الاجنبي المباشر إلی إقلیم كوردستان – العراق للفترة (2021-2003)، الطبعة الاولی، طهران، 2023.
3- عبدالله، فرست أحمد، سیرة أزمة قانون النفط و الغاز- حقائق موثقة للتاریخ، مركز البحوث القانونیة، مجلة العقد الاجتماعي- السنة الثانیة- العدد الرابع، اكتوبر 2022.
4- الوقائع العراقیة، قانون الموازنة الفدرالیة للسنة المالیة 2006، العدد – 4016. لسنە 2006.
5- المحمدي، صدام فیصل كوكز، إشكالیات إدارە ملف النفط الخام بین الحكومە االتحادیة وحكومة كردستان العراق دراسة في ظل دستور ٢٠٠٥م النافذ، مركز الملك فیصل للبحوث والدراسات اإلاسلامیة، 1441هـ، دراسات، رجب 1441/ مارس 2020م، العدد 54.
6- القادري، رعد، قرا‌ءة في النزاع النفطي بین الحكومە الاتحادیة وحكومة إقلیم كردستان، مركز البیان للدراسات والتخطیط، 2016.
7- میرلیر، فلوریان، و زامل، دالیا، النفط والغاز في كردستان العراق مراجعة لقوانین التصدیر، مركز للدراسات و التخطیط، 2018.
8- باداوەیی، سردار عثمان خضر، تحلیل مسار الاصلاح الاقتصادي و معوقاته في اقلیم كردستان- العراق، المجلة العراقیة للعلوم الاقتصادیة/ السنة التاسعة عشرة/ العدد الواحد و السبعون / لشهر كانون الاول / سنة 2021.
9- علي، نصیف جاسم، و عبدالرضا، نبیل جعفر، التحلیل الاقتصادي للعقود النفطیة فی إقلیم كوردستان بحث مستل من اطروحة دكتوراه. مجلة العلوم الاقتصادیة، المجلد 13 العدد 51، كانون الاول 2018.
10- فرحان، شیما‌ء معروف، اشكالیة العلاقة بین الحكومة الاتحادیة و حكومة اقلیم كردستان، مجلة المستنصریة للدراسات العربیة و الدولیة، مجلد 14، العدد 62، 2018.
* ب پێی راپۆرتەكا كۆمپانیا (دیلویت)، ب تنێ ل چارێكا ئێكێ یا سالا 2022 ێ قازانجا كۆمپانیێن توركیا ژ پەترۆلا هەرێما كوردستانێ 252 ملیۆن دۆلار بووینە، ئەو ژی ڤان كۆمپانیا بۆ هەر بەرمیلەكا پەترۆلا هەرێمێ ئەوا ب بۆڕیێن هەرێم ــــ توركیا ڕا دەرباز دبوو (7) دۆلار قازانج كرینە، ئانكو (7) دۆلار كێمتر ژ بهایێ پەترۆلێ د بازاڕێن پەترۆلێ دا ژ هەرێمێ وەرگرتییە، كو دبیتە رێژەیا 8% ێ ژ كۆیێ داهاتێ نەفتێ یێ ب دەست هەرێمێ كەفتی پشكا ڤان كۆمپانیان بوویە.
http://drawmedia.net/ar/page detail?smart-id=10754
