ئەز هەژی ژیانەکا ساخلەم و بەختەوەرترم
سندس نهێلی
مروڤ بونەوەرەکێ کومەلایەتی یە، لەورا پێتڤی یە ب شێوازەکێ سادە و ئاشکەرا رەفتارێ بکەت کو هزرێن مروڤی بگەهنە کەسێ بەرامبەر. هەرچەنده مروڤی جیاوازی یا رەگەزی و هزری و دیتن و بوچونان ل گەلێک هەنه، لێ دڤێت مروڤ هەولبدەت هندەک سەرنج و تێگەهان دارێژیت بێ بەرچاڤ وەرگرتنا جیاوازی یا رەگەزی، ژبەرکو ئەگەر ئەم باس ل ژین و ژیارا رەگەزی یا ژن و زلامان دکەین، ئەڤە دێ گەلەک دەمێ مە گریت و سەرێ مە ئێشینیت و پێتڤی ب ڤەکولینێن ئەکادیمی و زانستی یه، چنكو ژن و زلام دوو جیهان یان دوو هەسارێن ژئێک دوویرن و ژئێک جودانە. ژبەرڤێ یەکێ ژی دێ خالەکێ دانینە بەرامبەر جیاوازی یا رەگەزی و قفل کەین.
دێ چاوا وەکی مروڤ رەفتارێن مە مروڤایەتی بن؟ ئەم دێ بزاڤێ کەین لسەر جڤاکێ مە یێ کوردەواری ب گشتی راوەستین وسەرەدەریکرنا تاکە کەسی دگەل بەرامبەرێن کو (ئێک مروڤ بیت یان کومەکا مروڤان بن) ژبەرکو گەلەک رەفتار و نموونە و ڤەدیتن و بوچونێن جودا مە مروڤان هەنە و پێتڤی یە بەرچاڤ وەرگرین بتایبەت پشتی پێشکەفتنا زانین و زانستی کو جیهانگێریێ و سوشیال میدیایێ رولێ خو دیتیە د گەهاندنا پێزانینان دا، بلەز سروشتێ مە مروڤان تا رادەیەکێ هەرە باش و بەرچاڤ نێزیکی هەڤکرینە. لڤێرە ئەم پێتڤی گەلەک ئەتەکێت و شێوازێن دەربرینێ و ئاخفتنێ و رەفتارکرنێینە. دێ بزاڤێ کەین ناڤەروک و هندەک تێگەهێن ئەتەکێتان دەینە دیارکرن بۆ باشترکرنا پەیوەندیێن خو یێن گشتی و تایبەتی و جڤاکی د کاری دا یان د خێزانێ دا، ژبوی تێگەهشتنەکا باش و سەرەدەریکرنەکا ساخلەم و بەختەوەر دگەل هەڤال و کەس و کار و بەرامبەرێن خو.
تێگەهێ ئەتەکێتێ: رێزگرتن ل خوە، رێزگرتن ل ئەوێن دی (بەرامبەری خو)، سەرەدەریکرنەکا باش دگەل وان، ئەڤە دەستەواژەیەکا فەرەنسی یە رامان ژێ ئەوە سەرەدەریکرنەکێن گشتی دگەل تشتان و مروڤاندا. ژێدەرێ وێ رەوشەنبیریا مروڤایەتیێ یە و رێژەیە و کێم جارا ل وەلاتەکێ بو وەلاتەکێ دی دهێتە گوهارتن.
تێگەهێ ئەتەکێتێ: ب رامانێن جڤاکێ مە یێ کوردەواری (گێولێ گشتی ، گێولێ کومەلایەتی ، سەرەدەریا رەفتارێ و هونەرێ رەفتارکرنێ د هەلویستێن تەنگاڤدا. بنیاتێ پەیڤا ئەتەکێت : پەیڤەکا فەرەنسی یە، دهێتە گوتن کارت The Ticket ، چ پەیوەندی یا کارتێ ب ئەتەکێتێ ڤە هەیە؟ – کارتا بانگێشتا هەلکەفتا. – ئەگەر هاتمە بانگهێشت کرن (داخازکرن) بۆ هه‌لكه‌فته‌كێ، چاوا سەرەدەریێ بکەم، ل پشت کارتا بانگهێشتێ رێنمایا/گەهشتن، چاکیتێ خؤ ل دەرگەهێ هوتێلێ دێ رادەستکەی، ب ژور بکەڤە و سلاڤ بکە بانگهێشتکەری، د ژورا چاڤەخوارنێ ڤە روینە خارێ، د گەل مەزنێ خزمەتکارا باخڤە و ئەو دێ رێنمایان دەنە تە، تێگەهێ ئەتەکێتێ د رێبەرێ بەریتانی دا: ئەو رەفتارێن هاریکاریا خەلکی دکەن ل گونجاندنێ دگەل ئێک و دگەل ئەو ژینگەها تێدا دژین. تێگەهێ ئەتەکێتێ د رێبەرێ ئەمریکی دا: ئەتەکێت پەیڤەکە ب رامانا تەرز و رێز (تهذيب) و ژێهاتن، هەدارگرتنا کەسەکی لسەر باشترکرنا پەیوەندیێن خو دگەل کەسێن دی. ئەتەکێت دبیتە کارڤەدانا رەوشت و تیتالان د کومەلگەهی دا.
دبیت ئەتەکێت کارڤەدانا سومبولەکا رەوشتێ ناڤخویی بیت، یان پتر گەشەکرنە وەکو مودێلا، د چەرخێ هەژدێ دا هندەک لڤینێن بێ مفا هاتنە کرن ل بەریتانیا وەکی رەفتارا راکرنا کوپێ چایێ ئەوا هاتیە گرێدان ب تایەکێ ئەرستوکراتی ڤە. ژبەر هندێ ئاماژە پێ دهێتە دان ئەتەکێت یان رەوشەنبیری، چونکی ئەڤە نە تشتەکێ جیهانی بوو، بەلکو پتر تایبەتە ب کومەلگەهێ ڤە . ئەتەکێت یان پرەنسیپێن (تشریفاتێن ) سمبولا رێزگرتنێ یە. ئەو ریشاندەرە و د رەفتارێن جڤاکی دا دابین دکەت لدیڤ پیڤەرێن لاسایێن پێشکەفتی دناڤ جڤاکی دا، تایەکێ پێشکەفتی یان کومەلگەهەکێ پێشکەفتی نەهاتیە نڤێسان، هندەک جاران هێدی هێدی گەشێ دکەت ژ ئەتەکێتێ دبیتە دیاردە و ژ دیاردێ دەرباز دبیت و دبیتە یاسا بشێوێ نڤێسان دهێتە هژمارتن و ب خوشحالیڤە مە ل هەرێما کوردستانێ زور نمونێن بەرچاڤ هەنە وەکی (نەبڕینا دارێن تەر ، نەبرینا دارێن کەڤنار د دارستان و گورستانادا، دیسان نێچیرنەکرنا گیانەوەرێن کویڤی.) لەورا ب شێوه‌یێ نڤێسان و یاسا دهێتە هژمارتن و هەتا زور جاران ب سەرپێچیکرنا ڤان جورە نڤێسان و یاسایان خودان دێ توشی سزایێن مادی و معنوی بیت.
ل بەریتانیا رهوریشالێن وێ دزڤرنە چەرخێ هەژدێ چونکی هێزەکا جیهانی بوو د چەرخێ نوزدێ دا و ژبەرکو بەربەلاڤ بوو هەتا دەستەواژێ ژیانێ بخوڤەبگریت وەکی ئەوا دبن دەستهەلاتا شازادە ڤیکتوریایێڤە.
ئه‌ته‌كىت، تێگەهەکێ بژاردە و شارستانی یە، نەکوشکەکە و نە ترومبێلەکا پێشکەفتی یە و نە جوانکاریا مێکئابی و دێمی یە یان لبەرکرنا جلوبەرگایە، بەلکو د پلا ئێکێ دا سەرەدەریەکا مروڤایەتی یا بژاردەیە کو دهێتە نیاسین ب رەوشتێ ژێهاتی.
ئەتەکێت ئەوە پەروەردەکرنەکا گەلەک باش د رەفتارکرنێ دا یان رێزگرتنه ل خوە و رێزگرتن ل دەوروبەرا، سەرەدەریکرنەکا باش دگەل وان، یان رەوشت و تیتالێن باش، یان رەفتارێن پەسەند د کومەلگەهێ دا. تێگەهێ ئەتەکێتی ب گشتی و ب هەمی زمانان رێزگرتنە ل خورستی ، و رێزگرتنە ل یێن دی و سەرەدەریکرنەکا باشە دگەل وان ، ئەو تێگەهەکێ بژاردەیە(راقی یە)و شارستانی یە نەکوشکەکە و نە ترومبێلەکا پێشکەفتی یە و نە جوانکاریا مێکئابی و دێمی یە یان لبەرکرنا جلوبەرگایە، بەلکو د پلا ئێکێ دا سەرەدەریەکا مروڤایەتی یا بژاردەیە کو دهێتە نیاسین ب رەوشتێ ژێهاتی.
ئەتەکێتا سەرەدەریکرنێ د گەل کەسێن دی تر:
چاوا من دڤێت سەرەدەریەکا باش و رێزگرتی دگەل من بهێتە کرن، پێتڤی ئەز ب هەمان شێوازی رەفتارەکا باش و رێزگرتیڤە دگەل بەرامبەری خۆ ئەنجام بدەم، چونکی تو ب تنێ دشێی پیڤەرێ بەختەوەری و بەرفرەهیا پەیوەندیێن خۆ بجهبینی.
د پەیوەندیێن مروڤایەتیێ دا یێن خەلکی پێکڤە گڕێدەن، ئه‌م دبینین گەلەک پێ راسپاردن دبەرزەنە، هەرمرووڤەکی دوولایێن هەین رویێ ئێکێ یێ مروڤی هەژی رەخنەگرتنێ یە و رویێ دووێ هەژی پەسنێ یە. ل وی دەمی دێ چاوا بەختەوەریێ ب خۆ د سەرەدەریکرنێ دا دگەل کەسێن دی ب دەستڤەئینی و دەرکرنا بریارێن خو لسەر وان دەی؟ پێتڤی یە تو هەلگرێ ساخلەتێن شیانا سەرەدەریکرنێ دگەل هەر کەسەکی بی ، بریارێ بدەی و بکەیە یاسا بۆ خۆ. ((چاوا من دڤێت سەرەدەریەکا باش و رێزگرتی دگەل من بهێتە کرن، پێتڤی ئەز ب هەمان شێوازی رەفتارەکا باش و رێزگرتیڤە دگەل بەرامبەری خو ئەنجام بدەم))، چونکی تو ب تنێ دشێی پیڤەرێ بەختەوەری و بەرفرەهیا پەیوەندیێن خو بجهبینی:
-ئێک/ بابەتی: رامانا وێ رەخنێ ل خۆ بگری بەری رەخنێ ل یێ دی بگری سەرەرای رازیبونێ لسەر رەخنا لسەر تە، لڤێرە رامان ژ رەخنێ “رەخنەیا ئەرێنی یە” ئەوا نە لسەر بەرژەوەندا کەسایەتی هاتبیتە ئاڤاکرن و گرتن.
-دوو/ نەرماتی (المرونە): نەرماتی و بێ لایەنی، ئەو پەیڤێن هەڤواتانە بۆ هەڤدوو و ئەڤ هەڤواتایە ب راشکاوی دێ د سەرەدەریێن مە و پەیوەندیێن مە و د ژینگەها خێزانی و کاری دا دیار كه‌ت.
- سێ/ خۆ مەزننەکرن: سنورێن شیانێن خۆ بزانە، خۆ مەزنکرن و خۆ سەپاندنێ دگەل دەوروبەرێن خۆ نەکە و پەیڤا باش و خوش بەردەوام بکە د فەرهەنگا خو یا زمانی دا ئەوا د دەستەواژێن خۆ یێن دانوستاندنێ دا دگەل کەسێن دی بکاردئینی.
- چار/ هه‌دارگرتن و دیڤچوون: ئەگەر هندەک کەس هەبن تە پاوان بکەن و ته ب ئێخنە د دەراڤەکێ تەنگدا، لسەر تە پێتڤی یە هه‌دارێ بگری و د هەرجارەکا شکەستنێ د سەرەدەریکرنەکا دگەل واندا بینی پێکولا گهورین و خۆ گونجاندنێ وەکی تەبڤێت بکەی، هەتا بگەهیە ئەنجامەکێ تەبڤێت بگەهیێ .
-پێنج/ رەهەندەکا بەرفره هـ : لسەر بوچوونا خۆ توندرەونەبە، بەلکو یێ بەرهەڤ بە بۆ گهورینێ، یان ئەگەر پێتڤی کر دەست ژێ بەردە. رازی نەبە لسەر هەر تشتەکێ کو ببیتە دەرئەنجامێ دویماهیێ و تەبڤێت یان نەڤێت (حتمی)، بەلکو پێتڤی یە تە شیانا دانوستاندن و گهورینێ هەبیت. هەردەم فێرببە چاوا نەرازیبی؟ چاوا د گەل بی ل دویڤ هەلویستی .
-شەش/ ژیرمەندی: ملکەچی هەستێن خورستی نەبە، پێتڤی یە هندەک شروڤەکرن و بهانە یێن گونجایی بۆ هەر کریارەکێ هەبن، چونکی بەختەوەریا تە یا چاڤەرێکری د ڤەقه‌تیان و کەربگرتنێ دا نینە بەلکو د دانوستاندن و حەزژێکرنا بێ سنوردایە.
