موسه‌ده‌ق تۆڤى
پێشه‌كى
به‌هدینان (پارێزگه‌ها دهۆكێ یا نها) ژ وان ده‌ڤه‌رانه یێن نه تنێ داگیركه‌ران به‌لكى دیرۆكێ ژى سته‌م لێكرییه، دبیت پرسیار بێته‌كرن ئه‌رێ كیژ ده‌ڤه‌را كوردستانێ هه‌یه سته‌م لێ نه‌هاتییه‌كرن..؟ د به‌رسڤێدا دبێژم: سته‌م ل بهۆست بهۆستێن كوردستانێ هاتییه‌كرن، به‌لێ ئه‌وا دگه‌ل به‌هدینان هاتییه‌كرن دگه‌ل ده‌ڤه‌رێن دى ب تایبه‌ت یێن باشوورێ كوردستانێ نه‌هاتییه‌كرن، گه‌له‌ك نموونه ژى لبه‌ر ده‌ستن، د ڤێ نڤیسینێدا مه‌ره‌ما مه ره‌وشا كارگێڕى وره‌وشه‌نبیرى و په‌روه‌رده و فێركرنێڤه.
ژ نیڤا دووێ ژ سه‌دسالییا نوزدێڤه به‌هدینان دگه‌ل سنجه‌ق یان لیوا مووسل یا ویلایه‌تا مووسلێ هاتییه گرێدان، هه‌ر د وێ قۆناغێدا ده‌ڤه‌رێن دى یێن باشوورێ كوردستانێ (پارێزگه‌هێن هه‌ولێر كه‌ركووك و سلێمانیێ) د دو سنجه‌ق یان لیوایێن سه‌ربه‌خوه (شاره‌زور و سلێمانیێ) دگه‌ل ویلایه‌تا مووسلێ هاتبوونه گرێدان(1). ڤێ ره‌نگه سه‌ربه‌خوه‌یێ ده‌سته‌لات و شیانێن پتر دابوونه به‌رپرسێن كارگێڕیێن ڤان دو لیوایان و داراییه‌كێ پتر ژى به‌ر ده‌ستان بوو كو بكارن پتر خزمه‌تا ده‌ڤه‌رێن خوه بكه‌ن، به‌روڤاژى به‌هدینان راسته‌وخوه گرێداى لیوا مووسلێ یا ویلایه‌تا مووسل بوو، به‌رپرسێن ده‌ڤه‌رێ نه ئه‌و ده‌سته‌لات و شیان نه ئه‌و دارایى هه‌بوو خزمه‌تا ده‌ڤه‌رێ بكه‌ن، هه‌رچه‌نده ئه‌گه‌ر هه‌بانه ژى وان به‌رپرسان یێن تنێ بۆ ده‌وله‌مه‌ندكرنا خوه هاتین خزمه‌تا ده‌ڤه‌رێ نه دكر.
| نه تنێ ژ ئاليیێ كارگێڕى و ره‌وشه‌نبیرى و په‌روه‌رده‌ییڤه ده‌ڤه‌را به‌هدينان یا پشتگوهڤه‌هاڤێتى بوو، به‌لكى ده‌ڤه‌ره‌ك بوو هه‌روه‌ك د نه‌خشه‌یێ ئیراقێدا نه‌ى. |
د گرێكا دووێ ژ سه‌دسالییا بیستێدا و پشتى نه‌مانا ده‌وله‌تا ئوسمانى هه‌مان ره‌وش دوباره بوويه‌‌ڤه، ڤێ جارێ به‌هدینان چه‌ند قه‌زایه‌كێن سه‌ر ب لیوا مووسلێ، ده‌ڤه‌رێن هه‌ولێر، كه‌ركووك و سلێمانیێ وه‌ك سێ لیوایێن سه‌ربه‌خوه‌یێن ئیراقێ مان(2). دڤێ قۆناغێدا وه‌ك یا پێشتر ره‌وشا به‌هدینان هه‌مان ره‌وشا گرنگی پێنه‌دان و پشتگوهڤه‌هاڤێتنێ بوو، لێ ب ره‌نگه‌كێ دژوارتر ب ده‌ستێن عه‌ره‌بێن شوفێنیێن ده‌سته‌لاتدار ل سه‌نته‌رێ لیوایێ (ئانكو مووسلێ)، هند گرنگی ب ده‌ڤه‌رێ دهاته دان وه‌ك ژێده‌ره‌كێ ئابۆرى بۆ ته‌خا ده‌وله‌مه‌ند و سه‌رمایه‌دارێن باژێڕێ مووسل.
نه تنێ ژ ئاليیێ كارگێڕى و ره‌وشه‌نبیرى و په‌روه‌رده‌ییڤه ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره یا پشتگوهڤه‌هاڤێتى بوو، به‌لكى ده‌ڤه‌ره‌ك بوو هه‌روه‌ك د نه‌خشه‌یێ ئیراقێدا نه‌ى، ژبلى كو بۆ مه‌ره‌مه‌كا بازرگانى یان گه‌شت و گوزارى بیت ئه‌و ژى ب كێمى، ب درێژییا سه‌رده‌مێ مه‌لكى (1921 – 1958) ده‌گمه‌ن دێ بینى كه‌سه‌ك شوونه‌وارناس ، ڤه‌كۆله‌ر، رۆژنامه‌ڤان یان دیرۆكنڤیسه‌كى سهردانا ده‌ڤه‌رێ كربیت و چه‌ند به‌رپه‌ڕه‌ك ده‌رباره‌ى وێ نڤیسی بن، ئه‌ڤه ژ كوردان به‌رى یێن دى دگریت.
دو ره‌وشه‌نبیرێن كورد عه‌لى سه‌یدۆ گه‌ورانى(3) سالا 1931ێ و عهلائهددین سه‌ججادى(4)سالا 1955ێ سه‌ره‌دانا ده‌ڤه‌رێ كرینه و دلسۆژانه هنده‌ك زانیاری ده‌رباره‌ى ده‌ڤه‌رێ تۆماركرینه و د ڤان سالێن داویێدا وه‌ك ژێده‌ر مفا ژێ هاتییه وه‌رگرتن.
گه‌ورانيیێ كوردێ وه‌لاتیيێ ئۆردنێ ل 15 تیرمه‌ها 1931ێ گه‌هشتییه به‌غدا، ل 19 تیرمه‌هێ گه‌هشتییه سلێمانیێ، ژ 19 تیرمه‌هێ – 3 ته‌باخێ ل هه‌ردو لیوایین سلێمانیێ و هه‌ولێرێ بۆراندینه، 4 ته‌باخێ ژ مووسلێ گه‌هشتییه دهۆكێ و گه‌شتا وى بۆ به‌هدینان ده‌سپێكرییه، هه‌تا رۆژا 11 ته‌باخێ ڤه‌كێشایه، ئانكو گه‌شتا وى بۆ ده‌ڤه‌رێ تنێ 6- 7 رۆژ بوون. هندیكه عهلائهددین سه‌ججادیێ كوردێ باشوور و ئاكنجیێ وى ده‌مێ یێ به‌غدایه، سپێده‌یا 23 ته‌باخا 1955ێ گه‌هشتییه مووسلێ و 24 ته‌باخێ گه‌هشتییه ئاكرێ، گه‌شتا سه‌ججادى 24 سالان پشتى یا گه‌ورانى بوو، یا گه‌ورانى ب دهۆكێ ده‌سپێكرییه و یا سه‌ججادى ب ئاكرێ ده‌سپێكرییه.
سه‌ره‌دانا هه‌ردو نڤیسكاران گرێدایى هه‌ڤنیاسین و دوستینییا وانه دگه‌ل مه‌زنه به‌رپرسێن ده‌ڤه‌رێ، گه‌ورانى یه‌كه‌م جار بوو بێته كوردستانێ و چ دوست و نیاس ل ده‌ڤه‌رێ نه‌بوون، ئه‌و ب هه‌ڤالینییا ره‌فیق حلمى(5)ژ هه‌ولێرێ هاتییه مووسلێ، دگه‌ل ره‌فیق حلمى سه‌ره‌دانا ماجد مسته‌فایێ قائیمه‌قامێ ئامێدیێ ل مووسلێ كریه، ماجد مسته‌فاى(6)پێشنیاز كریه سه‌ره‌دانا ئامێدیێ بكه‌ن، سه‌ججادى دۆستێ شاكر فه‌تاحێ(7)قائیمه‌قامێ ئاكرێ بوو، ژ مووسلێ ته‌له‌فۆنا وى كریه كو دێ لێ بیته مێڤان.
گه‌ورانى گه‌شتا خوه بۆ ده‌ڤه‌رێ ب دهۆكێ ده‌سپێكرییه، ئه‌م ژى دێ ب زانیاریێن وى ل سه‌ر دهۆكێ تۆماركرین ده‌سپێكه‌ین و پاشى دێ دگه‌ل یێن سه‌ججادى به‌راورد دكه‌ین كو پشتى وى ب 24 سالان ل سه‌ر دهۆكێ تۆماركرینه:
| عه‌لى سه‌يدۆ گه‌ورانى ل سالا 1931ێ دبێژيت: قه‌زا دهۆك ژ سێ ناحييان پێك دهێت: 1- ناحيا دهۆك: 100 گوند، ناحيا مزوورى كو مه‌لبه‌ندێ وێ باژێڕكێ ئه‌ترووشه 300 گوند، ناحيا دۆسكى كو مه‌لبه‌ندێ وێ گوندێ مانگێشكێيه 90 گوند. |
گه‌ورانى ده‌مژمێر 2.21 نیڤرۆیا 4 ته‌باخا 1931ێ گه‌هشتییه دهۆكێ و ل مه‌كى به‌گێ قائیمه‌قامێ وێ بوویه مێڤان، ژ زانیارییێن گه‌ورانى ده‌رباره‌ى دهۆكێ تۆماركرین دیاردبیت هه‌تا وێ سالێ پڕۆژێ دابه‌شكرنا ئاڤێ و كاره‌بێ ل باژێڕى نه‌بووینه وه‌ك ئه‌و دبێژیت: ده‌مێ ئه‌م ل دۆرێن كانییه‌كێ مه‌كى به‌گى (قائیمه‌قامى) گۆت: ئه‌ندازیاره‌كى په‌یماندایه ئه‌و ب هێزا ڤێ ئاڤێ كاره‌بێ بۆ باژێڕكى دابین بكه‌ت(8). ده‌مێ گه‌ڕیانا خوه ل باژێڕكى ب دووراتییا ده‌هـ خوله‌كان ژ باژێڕكى ل سه‌ر گره‌كى ئاڤاهییه‌كێ بسه‌روبه‌ر و سه‌رنجراكێش دبینیت ده‌مێ پرسیار دكه‌ت دبێژنێ ئه‌ڤه مێڤانخانه‌یا فه‌رمانبه‌رانه، سه‌رده‌مێ هاتنا ئینگلیزى بۆ ده‌ڤه‌رێ ئه‌و ئاڤاهى وه‌ك مێڤانخانه بۆ ئه‌فسه‌رێن خوه ئاڤاكریه، پاشتر حكومه‌تا عیراقێ ئه‌و ئاڤاهى كریه جهه‌كێ تایبه‌ت بۆ فه‌رمانبه‌رێن خوه ده‌مێ سه‌ره‌دانا گوندان دكه‌ن داكو بۆ ڤه‌مان و خوارنا خوه نه‌بنه بارگرانى ل سه‌ر گوندییان(9).هندى په‌یوه‌ندی ب سه‌رژمێرى و پێكهاتا كارگێڕییا دهۆكێ ڤه هه‌ى، دبێژیت هژمارا خه‌لكێ دهۆكێ (4000) كه‌سه، (250) ژ وانا جوهى و (350) كلدانن و یێن دن كوردن، ل دووڤ ته‌خمینا قائیمه‌قامى ته‌ڤایى خه‌لكێ گوندێن قه‌زا دهۆك (58500) كه‌سه دگه‌ل (4000)ێن سه‌نته‌رى دێ بیته (62500) كه‌س، دهۆك ژ سێ ناحیان پێكهاتییه: ناحیا دهۆك: 100 گوند هه‌نه، ناحیا مزوورى: مه‌لبه‌ندێ وێ باژێڕكێ ئه‌ترووشه (300) گوند هه‌نه، ناحیا دۆسكى: مه‌لبه‌ندێ وێ گوندێ مانگێشكێ یه و (90) گوند هه‌نه.
ل دۆر ره‌وشا خواندنێ ل سنوورێ دهۆكێ دیاردكه‌ت، ل باژێڕكێ دهۆكێ دو خواندنگه‌هێن سه‌ره‌تایى یه‌ك یا كوڕان شه‌ش رێزییه و یه‌ك یا كچان دو رێزییه، ل مه‌لبه‌ندێ ناحیا دۆسكى خواندنگه‌هه‌ك، ل مه‌لبه‌ندێ ناحیا مزوورى خواندنگه‌هه‌ك، ل گوندێ پێده‌یێ سه‌ر ب ڤێ ناحیێ ڤه خواندنگه‌هه‌ك و ل گوندێ سێمێلێ یێ سه‌ر ب ناحیا دهۆكێ ڤه خواندنگه‌هه‌ك هه‌یه(10).
هندیكه عهلائهددین سه‌ججادى یه ل ده‌مژمێر1.10 خوله‌ك 25 ته‌باخا 1955ێ ژ زاخۆ گه‌هشتییه دهۆكێ و ل شێخ نور محه‌مه‌دى(1916 – 1982) بوویه مێڤان، ل دووڤ زانیاریێن وى هژمارا خه‌لكێ دهۆكێ (6464)كه‌س بوو و هژمارا ته‌بایى قه‌زا دهۆكێ (43172) كه‌س بوو، كو ئه‌ڤه ژى جوداهییه‌كا به‌رچاڤه دگه‌ل هژمارا گه‌ورانى ل سالا 1931ێ به‌رچاڤكرى، د ده‌مێ سه‌ره‌دانا سه‌ججادى دا بۆ دهۆكێ (عه‌بدولره‌حمان ئه‌لعه‌تار) قائیمه‌قام و ئه‌حمه‌د شالى رێڤه‌به‌رێ ناحیێ بوو. زانیاریێن دیتر یێن هه‌ژى ئاماژه‌پێكرنێ سه‌ججادى ده‌رباره‌ى دهۆكێ دنڤیسیت: پڕۆژێ ئاڤێ و كاره‌بێ و خواندنگه‌هه‌ك و پێنج مزگه‌فت و دێره‌ك و تاخه‌كێ تایبه‌ت ب مه‌سیحییان ل باژێڕى هه‌نه، هه‌روه‌سا بازاڕه‌كێ بێسه‌روبه‌ر لێ هه‌یه. خه‌لكێ باژێڕى كه‌سێن جوامێرن به‌لێ هه‌ژاریێ خوه ب سه‌ر باژێڕیدا گرتییه(11).
قۆناغا دووێ ژ سه‌ره‌دانا گه‌ورانى بۆ ئامێدیێ بوو، ده‌مژمێر ده‌هـ و نیڤێ 5 ته‌باخێ ب ترۆمبێلێ به‌ره‌ف ئامێدیێ دچیت، د وێ سالێدا هێژ رێكا ترۆمبێلێ نه گه‌هشتبوو ئامێدیێ تنێ هه‌تا سه‌رسنكێ بوو و كار تێدا دهاته‌كرن، گه‌ورانى و هه‌ڤالێن خوه ل جهێ ڤه‌مانا پاله‌یێن كار د رێكا سه‌رسنكێ – ئامێدیێدا كار دكر دمینن و رۆژا پاشتر 6 ته‌باخێ ب ده‌واران به‌ره‌ف ئامێدیێ دچن و د ده‌رگه‌هێ مووسلێ را دكه‌ڤنه ناڤ باژێڕێ ئامێدیێ(12).
دووڤ زانیاریێن گه‌ورانى د وێ سالێدا قه‌زا ئامێدیێ ژ سێ ناحیێن ژێرى و 323 گوندان پێكدهات:
ناحیا ئامێدیێ: ژ سێ ده‌ڤه‌ران به‌روارى ژێرى، سپنه و به‌رێ گاره‌ى پێكدهات هه‌رسێ ده‌ڤه‌ر 170 گوندن، مه‌زنترین گوندێ ده‌ڤه‌رێ گوندێ (بامه‌ڕنێ) 320 مال بوو و بچووكترین گوند ژى (گه‌ره‌گۆ) بوو تنێ شه‌ش مال بوو.
ناحیا نێروه رێكان: ژ (79) گوندان پێكدهات، مه‌لبه‌ندێ ناحیێ گوندێ بێبۆ بوو، تنێ (40) مال بوو، مه‌زنترین گوند ل سنوورێ ناحیێ گوندێ (هۆره)یێ رێكان بوو.
ناحیا به‌روارى بالا (ژوورى): ژ (74) گوندان پێكدهات، (61) گوندێن كوردان و (12) یێن ئاشوورییان و گونده‌ك ژى یێ جوهییان بوون.
هه‌روه‌سا ل دووڤ گۆتنا ماجد به‌گێ قائیمه‌قام هژمارا ته‌باییا خه‌لكێ قه‌زایێ سالا 1931ێ (42865) كه‌س بوو، خواندنگه‌هه‌كا سه‌ره‌تایى ل ئامێدیێ و ئێك ل بامه‌ڕنێ و ئێك ل ئه‌ره‌دنا و ئێك ل ناحیا به‌روارى (مه‌لبه‌ندێ ناحیێ كانى ماسێ) هه‌بوون دگه‌ل (20) خواندنگه‌هێن ئه‌هلى (ئایینى) نه‌هـ ژێ یێن ئاشوورییان و یازده ژى یێن كوردان بوون(13).
رۆژا 9 ته‌باخێ گه‌ورانى ب هه‌ڤالینییا ئه‌حمه‌دێ ره‌شید به‌گێ ب سوارى ژ سیلاڤێ به‌ره‌ف بامه‌ڕنێ دكه‌ڤنه‌رێ، ده‌مێ دگه‌هنه بامه‌ڕنێ ل شێخ به‌هائه‌دینێ نه‌قشه‌به‌ندى دبنه مێڤان، هه‌ر ل وێرێ دگه‌ل كوڕێ وى شێخ غیاسه‌دینى (1890- 1947) ئه‌ندامێ جڤاتا ماقوولێن ئیراقێ (مجلس الاعیان العراقی) د روونیت و هنده‌ك زانیارییان ل دۆر ره‌وشا ئابۆرى و ئاكنجییان ل ده‌ڤه‌رێ ژ وى وه‌ردگریت. هه‌روه‌سا ل دووڤ زانیاریێن ژ عه‌بدوللآ میرزا سوارى خویندكارێ خواندنگه‌ها مامۆستایان – به‌غدا وه‌رگرتین: بامه‌ڕنێ مه‌لبه‌ندێ ئایینیێ كوردێن ئاكنجیێن بنارێ چیایێ گاره‌یه و هژمارا خانیێن گوندى (350) خانییه و خواندنگه‌هه‌كا چوار رێزى یا كوڕان لێ هه‌یه(14).
رۆژا 9 ته‌باخێ گه‌ورانى ژ بامه‌ڕنێ به‌ره‌ف سه‌رسنكێ و ژ وێرێ بۆ سكرینێ دهێت به‌لكى ل سكرینێ ترۆمبێله‌ك ده‌سكه‌ڤیت وى بگه‌هینته مووسلێ، به‌لێ ژبه‌ر نه‌بوونا ترۆمبێلێ وێ شه‌ڤێ دمینته ل وى گوندى و رۆژا پاشتر ب ده‌واران دچیته سواره‌تویكا ب وێ هیڤیێ ل وێرێ ترۆمبێل ده‌سكه‌ڤیت و بزڤڕیته‌ڤه وه‌لاتێ خوه، رۆژا 11 ته‌باخێ دزڤڕیته‌ڤه مووسلێ و رۆژا پاشتر 12 ته‌باخێ ب رێكا دێره‌زۆرێ به‌ره‌ف شامێ دچیت و ژ وێرێ به‌ره‌ف (عه‌ممان) پایته‌حتێ ئوردنێ(15).
عهلائهددین سه‌ججادى ده‌مژمێر 2.30 رۆژا 30 ته‌باخا 1955ێ ژ دهۆكێ به‌ره‌ف ئامێدیێ دچیت، به‌رى بچیت شێخ نور محه‌مه‌د ته‌له‌فۆنا مفتیێ ئامێدیێ محه‌مه‌د شوكرى مفتى دكه‌ت كو فلان مێڤانێ ته‌یه، لهوما سه‌ججادى ده‌مێ دگه‌هیت ل مفتیێ ئامێدیێ دبیته مێڤان(16). سه‌ره‌دانا سه‌ججادى بۆ ده‌ڤه‌رێ پشتى 24 سالانه ژ سه‌ره‌دانا گه‌ورانى، د ڤان سالاندا ره‌وش هاتییه گوهارتن، هه‌تا ئاسته‌كى ره‌نگه ئاڤادانییه‌ك كه‌تیه ده‌ڤه‌رێ و رێكێن ترۆمبێلان گه‌هشتینه گه‌له‌ك ده‌ڤه‌ران، گه‌ورانى ب پییان و ده‌واران ژ سه‌رسنكێ چوویه ئامێدیێ و ژ ئامێدیێ چوویه بامه‌ڕنێ و ژ بامه‌ڕنێ چوویه سكرینێ و سیاره‌تویكا، لێ سه‌ججادى ب ترۆمبێلێ چوویه ڤان ده‌ڤه‌ران و بێ گومان ئاسانكاریێن گه‌شتا وى ژى به‌رفره‌هتر بوونه.
هه‌ردو نڤیسكاران د چوونا خوه‌دا بۆ ئامێدیێ ئاماژه ب هنده‌ك ده‌ڤه‌ر و گوندێن دكه‌ڤنه سه‌ر رێكا وان كریه، ب تایبه‌ت زاویته و سیاره‌تویكا، گه‌ورانى ده‌رباره‌ى زاویته دبێژیت: ل كیلۆمه‌تریێ هه‌ژدێ ژ رێكێ دارستانێن كاژان دیاردبن، زاویته دبیته مه‌لبه‌ندێ ڤێ دارستانێ د هه‌مان ده‌مدا دبیته سنوورێ ناڤبه‌را قه‌زا دهۆكێ و ئامێدیێ و خه‌لكێ وێ ژى كوردن و حكومه‌تێ خواندنگه‌هه‌كا دو رێزى لێ ئاڤاكرییه.. چ زانیارییێن دیتر ده‌رباره‌ى زاویته نه‌داینه، به‌لێ سه‌ججادى ئاماژه ب بلنداهییا زاویته كرییه كو دبیته (1047) مه‌تر ل سه‌ر ئاستێ ده‌ریايێ و دبێژیت: ئۆتێله‌كا جوان و نوو ل ده‌رێ گه‌لیێ وێ دگه‌ل یادبۆد(نصب)ه‌كێ مینا گره‌كێ ده‌سكرد ب ره‌نگه‌كێ ئه‌ندازیارى ب گولێن جودا هاتبووخه‌ملاندن(17).
هه‌روه‌سا گه‌ورانى ئاماژه ب سياره‌تویكا كرییه: ل (40) كیلۆمه‌تریێ رێكێ ئه‌م گه‌هشتینه سیاره‌تویكا، بنگه‌هه‌كێ پۆليسێن ئامێدیی لێ هه‌یه، به‌لێ سه‌ججادى به‌رفره‌هتر ئاماژه ب سیاره‌تویكا كریه: (1507) مه‌تران ژ ئاستێ ده‌ریاى بلنده، رێڤه‌به‌رییا خیچا ئاسنى یا ئیراقێ هنده‌ك خانى بۆ فه‌رمانبه‌رێن خوه و مه‌ره‌مێن گه‌شتیارى لێ ئاڤاكرینه و ئاڤ ژ كانیێن ته‌زی گه‌هاندیێ(18).
گه‌ورانى ل سه‌رسنكێ تنێ ئاماژه ب كه‌مپا كرێكاران و سروشتێ گوندی كریه، وێ سالێ تشته‌كێ دى یێ سه‌رنجراكێش لێ نه‌بوویه، به‌لێ سه‌ججادى یێ 24 سالان پشتى گه‌ورانى هاتییه سه‌رسنكێ ئاماژه ب كۆچكا مه‌لكى و خوارنگه‌هـ و گازینۆیێن مۆدرێن ل سه‌رسنكێ دكه‌ت، د په‌سنا كۆچكا مه‌لكیدا دبێژیت: كۆچكا مه‌لكى ئه‌سمانى هه‌مێز دكه‌ت، هاڤینان خودانشكۆ سه‌ره‌دانا وێ دكه‌ت و چه‌ند رۆژه‌كان لێ دمینیت، دبیت كۆنفرانسان لێ گرێده‌ت و و كاروبارێن ناڤخوه‌یى و ده‌رڤه‌یێن وه‌لاتى ل وێرێ ب رێڤه‌ببه‌ت، بۆ ڤان هه‌موو مه‌ره‌مان هزر ل جهێ مێڤان و و یاوه‌ر و پارێزڤانێن وى هاتییه‌كرن، هه‌روه‌سا دبێژیت: چه‌ندین ئاڤاهیێن نوو لێ هاتینه ئاڤاكرن و گه‌شتیار ژ هه‌موو ئالیێن ئیراقێ و ده‌رڤه ژى قه‌ستا ڤى جهى دكه‌ن(19).
| عه‌لائه‌ددين سه‌ججادى ل سالا 1955ێ دبێژيت: خه‌لكێ ئامێدیێ كته‌كا دكاندارێن هه‌ژار نه‌بیت، هاڤینێ مالێن خوه ل كه‌لایێ دهێلن و دچنه رووبارى، وان خانى و كه‌پر ل وێرێ هه‌نه، هاڤینێ ل وێرێ دبۆرینن و خزمه‌تا چه‌م و بیستانێن خوه دكه‌ن. |
هه‌مان رۆژ سه‌ججادى دگه‌هیته ئامێدیێ و ل رووبارى ل مفتیێ ئامێدیێ (محه‌مه‌د شوكرى ئه‌فه‌ندى) دبیته مێڤان، مفتی ل حه‌وشا خواندنگه‌ها قوبا پێشوازییه‌كا هه‌ژى لێ دكه‌ت. سه‌ججادى د په‌سنا مفتی دا دبێژیت: سه‌رێ چوارسه‌د ساله‌كانه ئه‌ركێ مفتیاتیێ تنێ یێ مالباتا وانه، به‌لێ دیاره ئه‌ڤ ئه‌ركه دێ ژ ده‌ستێن وان چیت، ژبه‌ركو كه‌س ژ كوڕێن خوه نه‌هنارتییه به‌ر خواندنا ئایینى كو بۆ مفتیاتیێ به‌رهه‌ڤ بیت، د به‌رده‌وامییا ئاخفتنا خوه‌دا ده‌رباره‌ى مفتى سه‌ججادى دبێژیت: مفتی چه‌ند مووچه‌یه‌كان ژ ده‌وله‌تێ وه‌ردگریت لهوما ره‌وشا وى یا ئابۆرى یا باشه.. د ئاخفتنێدا مفتى دڤێت باشتر سه‌ججادى بنیاسیت پرسیار ژێ دكه‌ت: تو كى و چ كار دكه‌ى؟ سه‌ججادى دبێژیت: دا كو ئه‌و پتر خوه ب منڤه نه‌وه‌ستینیت من د به‌رسڤێدا گۆتێ: ئه‌ز ده‌روێشه‌كم و من چ كار نینه.. ده‌ملده‌ست ئه‌ز پێ حه‌سیام ئه‌و ته‌نا بوو و ئه‌و گه‌رماتییا پێشوازیێ یا پێشتر ل من كرى نه‌ما. د ده‌مێ دانوستاندنان دا دگه‌ل مفتى ده‌رباره‌ى ئه‌ده‌بیات و شێعرا كوردى كرى مفتى دبێژیت: ئه‌م فه‌رمانبه‌رێن حكومه‌تێينه و هند گوهدارییا ڤان تشتان ناكه‌ین(20).
رۆژا پاشتر گه‌ڕیانا سه‌ججادى ل سیلاڤێ و پاشتر ئامێدیێ ده‌سپێدكه‌ت: د په‌سنا هه‌ردوواندا دبێژیت: خه‌لكێ ئامێدیێ كته‌كا دكاندارێن هه‌ژار نه‌بیت، هاڤینێ مالێن خوه ل كه‌لایێ دهێلن و دچنه رووبارى، وان خانى و كه‌پر ل وێرێ هه‌نه، هاڤینێ ل وێرێ دبۆرینن و خزمه‌تا چه‌م و بیستانێن خوه دكه‌ن، د هه‌مان ده‌مدا فه‌رمانگه‌هێن ده‌وله‌تێ ژى به‌ره‌ف پشكا ژوورى ژ سیلاڤێ دچن. د په‌سنا سیلاڤێدا دبێژیت: دكه‌ڤیته گه‌لیه‌كى ب گه‌لیێ مزویركا دهێته ناڤكرن، (1150) مه‌تران ژ ئاستێ ده‌ریاى بلندتره، ل سیلاڤێ ئوتێل و گازینۆ و خوارنگه‌هـ و یانه‌یا فه‌رمانبه‌ران هه‌نه. هه‌ر د ڤێ رۆژێدا سه‌ججادى سه‌ره‌دانا (حسم الدین العمري) قائیمه‌قامێ ئامێدیێ و دادوه‌ر ئه‌حمه‌د دزه‌یى دكه‌ت. رۆژا پاشتر 2 ى ئه‌یلوولێ سه‌ججادى دگه‌ل مفتى دچنه مالا وى یا ل ناڤ كه‌لایێ سه‌را په‌رتووكخانه‌یا وى دده‌ت كو به‌رمایێ په‌رتووكخانه‌یا قوبا یا دیرۆكى بوو، وه‌ك ڤه‌دگێڕیت: په‌رتووكخانه د دو دولابێن كه‌ڤندا بوو، بهایێ ڤێ په‌رتووكخانه‌یێ د وێ چه‌ندێدایه كو هه‌موو ده‌ستنڤیسن نێزیكى دوسه‌د په‌رتووكانه، په‌رتووكێن (التفسير و الحديث، و الاصول و الفقه و النحو و البلاغة و التاريخ و الادب) ب خوه‌ڤه دگرن، گه‌له‌ك د كه‌ڤنن، یه‌ك ژ وانا (تفسير الرازي الكبير) به‌رگه‌كێ مه‌زنه، سالا 698 مشه‌ختى هاتییه‌نڤیسین، هنده‌ك ده‌ستنڤیس تێدا هه‌نه بێ خال هاتینه نڤیسین، ئه‌ڤ هه‌موو ده‌ستنڤیسه وه‌قفا خواندنگه‌ها قوبا بوون.
پشتى ژ مالا مفتى ده‌ردكه‌ڤیت سه‌را ئاڤاهیێ میرگه‌هێ یێ كه‌ڤن (سه‌رایا حكومه‌تێ) دده‌ت و دبێژیت: ڤى ئاڤاهى رۆله‌كێ گرنگ د رێڤه‌برنا كاروبارێن ده‌ڤه‌رێدا دگێڕا هه‌تا ل سه‌رده‌مێ مه‌لكى ژى كۆمه‌لگه‌ها فه‌رمانبه‌رێن حكومه‌تێ بوو، ل ڤێ داویێ هاتییه هه‌ڕفاندن و ل شوونا وێ ئاڤاهيیه‌كێ (سه‌رایه‌كا) نوو هاتییه ئاڤاكرن، ژ ئاڤاهیێ كه‌ڤن تنێ ده‌رگه‌هـ و سه‌رده‌رگه‌هـ ماینه، ده‌رگه‌هه‌كێ مه‌زنه و ب نه‌خشێ ئه‌لهۆیه‌كى وه‌ك هێمایێ سه‌ركه‌تنێ هاتییه‌خه‌ملاندن(21).
ده‌رباره‌ى باژێڕێ ئامێدیێ دبێژیت: ژ دو تاخان سه‌رده‌بكان و مه‌یدانێ پێكهاتییه، پرانییا خانیێن وان ژ به‌رى و ئاخا سپی هاتینه ئاڤاكرن، دوازده مزگه‌فت (مسجد) و مزگه‌فته‌كا مه‌زن لێ هه‌نه، كێمه‌ك خانیێن نوو د قۆناغا ئاڤاكرنێدانه، پڕۆژێ كاره‌بێ لێ هه‌یه، هژمارا خه‌لكێ باژێڕى (2887) كه‌سه و یا ته‌بایى قه‌زایێ (47649) كه‌سه، دو خواندنگه‌هـ لێ هه‌نه (550) خویندكار لێ دخوینن، سالا پار خواندنگه‌هه‌ك ناڤنجى لێ هاته ڤه‌كرن به‌لێ ئه‌ڤ ساله هاته گرتن(22).
رۆژا 3 ئه‌یلوولێ ژى ل سیلاڤێ دمینیت، وه‌ك ڤه‌دگێڕیت وێ ئێڤارێ: ل چایخانه‌كا سیلاڤێ ده‌مه‌كێ خۆش دبۆرینیت و دبینیت ئامێدیێ ب رۆناهییا گلۆپان دخه‌ملیت به‌لێ سیلاڤ ب لۆكسان دهێته رۆهنكرن، دیاره د وی ده‌میدا هێژ كاره‌ب نه گه‌هشتییه سیلاڤێ. رۆژا 4 ئه‌یلوولێ كارێ چوونێ بۆ بامه‌ڕنێ دكه‌ت، به‌لێ ژبه‌ر نه‌بوونا ترۆمبێلێ ب نه‌چارى دمینته ل وێرێ و وه‌ك رۆژا پێشتر ده‌مێ خوه دبۆرینیت.
| سه‌ججادى ل سه‌ر ره‌وشا ئامێديێ دبێژيت: من زه‌لامه‌ك ل ئامێديێ نه‌دیت ژ ده‌هـ پنیێن ره‌نگاوره‌نگ كێمتر ب جلكێن وى ڤه بن.. زۆردارییا ئاغایان لێ هه‌یه و پڕانییا ئاریشه‌یان ل سه‌ر عه‌ردى و ئاڤێیه، ره‌ڤاندنا ژنان هه‌یه.. ب چ ره‌نگان جڤینان (خه‌به‌ران) نابێژن. |
رۆژا 5 ئه‌یلوولێ ده‌مژمێر 2.45 به‌ره‌ف بامه‌ڕنێ دكه‌ڤیته رێ، به‌لێ د داوى په‌یڤێن خوه‌دا ل سه‌ر ره‌وشا ئامێدیێ ڤان په‌یڤان تۆمار دكه‌ت: خه‌لكێ ئامێدیێ و ده‌وروبه‌ران دهه‌ژارن، ب تایبه‌ت یێن ده‌ورو به‌ران، من زه‌لامه‌ك نه‌دیت ژ ده‌هـ پنیێن ره‌نگا و ره‌نگ كێمتر ب جلكێن وى ڤه بن… دزى ل ڤى جهى یا ده‌گمه‌نه، به‌لێ زۆردارییا ئاغایان هه‌یه، پڕانییا ئاریشه‌یان ل سه‌ر عه‌ردى و ئاڤێیه، ره‌ڤاندنا ژنان هه‌یه، زاڕۆكێن وان ب باشى هاتینه په‌روه‌رده‌كرن، ب چ ره‌نگان جڤینان (خه‌به‌ران) نابێژن، ب خۆرسكى هاتینه مه‌زنكرن، ده‌رمانێن هه‌ڤچه‌رخ گه‌له‌ك دكێمن(23).
ده‌مژمێر چوارێ ئێڤارا 5 ئه‌یلوولێ دگه‌هیته بامه‌ڕنێ و ل ته‌كیا بامه‌ڕنێ دبیته مێڤان، ل بامه‌ڕنێ ژى دیدارێن وى دگه‌ل شێخ مه‌سعود و شێخ موصلح نه‌قشه‌به‌ندى و شێخ مه‌زهه‌رێ مایى بوون، دیاره سه‌ججادى ل بامه‌ڕنێ پتر ژ ئامێدیێ چوویه د سه‌قایه‌كێ ئه‌ده‌بى و جیهانا شێعرێدا، وه‌ك ڤه‌دگێڕیت: دیوانه‌كا شێعرێن حافزێ شیرازى د ده‌ستێن روونشتییاندا بوو و د ناڤبه‌را خوه‌دا دخواند. پشتى نڤێژا شه‌ڤێ یا هه‌مان رۆژێ ل مێڤانخانا شێخى بن گویزان، گه‌نگه‌شه ل سه‌ر ئه‌ده‌ب و شێعر و هۆنه‌ر و خواندنا كوردى هاتییه كرن، به‌لێ وى خه‌لكى گرنگى ب ڤێ مژارێ نه ددا، هندیكه شێخ مه‌سعوده مژارا خواندنا كوردى سه‌رنجا وى راكێشا بوو. به‌لێ دگۆت خواندن و نڤیسین ب زارێ سۆرانى بۆ مه یا ب زه‌حمه‌ته، سه‌ججادى د به‌رسڤێدا دبێژیتێ: ئه‌ڤه نه ئاریشه‌یه بلا خواندن ل ده‌ڤه‌را هه‌وه ب زارێ هه‌وه بیت. هه‌روه‌ك سه‌ججادى بۆ دیرۆكێ شاهده‌یێ دده‌ت كو ل وێ دیوانێ هه‌بوون شاره‌زایى د شێعرێدا هه‌بوو و هنده‌ك ژى ژبه‌ر كربوون، وه‌ك شێخ مه‌زهه‌رى گه‌له‌ك داستانێن شێعری ژبه‌ركربوون هه‌روه‌سا شێخ محه‌مه‌دێ خه‌لیفێ شێخ مه‌سعودى. هه‌روه‌سا ئاماژه ب كه‌سه‌كى دكه‌ت ب ناڤێ مه‌لا ئه‌نوه‌رێ به‌روارى چه‌ند پرسیار ژ سه‌ججادى كرینه و سه‌ججادى په‌یمان دایێ پشتى ئه‌و دزڤڕیته‌ڤه به‌غدا دێ نڤیسكى به‌رسڤا وى ده‌ت، ژ پرسیارێن مه‌لا ئه‌نوه‌رى ژێ كرین: هژمارا كوردان چه‌نده؟ بۆچى كوردان مه‌زهه‌بێ شافعى گرتییه به‌ر؟
پشتى سه‌ججادى زڤڕیه‌ڤه به‌رسڤا پرسیارێن مه‌لا ئه‌نوه‌رى ب نڤیسین دایه و هه‌مان به‌رسڤ د په‌رتووكێدا به‌لاڤكرینه(24).
دیاره گه‌ڕیانا سه‌ججادى ل بامه‌ڕنێ پتر د ناڤا ته‌كیایێدا بوو و دانوستاندنێن وى ژى هه‌ر دگه‌ل شێخ و كه‌سایه‌تى و مێڤانێن ته‌كیایێ بوویه، لهوما زانیاریێن به‌رفره‌هتر ل سه‌ر بامه‌ڕنێ به‌رچاڤ نه‌كرینه، ژ دیاردێن سه‌رنجا وى راكێشاى دانانا خوارنێیه بۆ ئاماده‌بوویێن ته‌كیایێ، د ڤى واریدا ڤه‌دگێڕیت: پشتى نڤێژا مه‌غره‌ب ل دۆر بركا ئاڤێ بۆ خوارنا شیڤێ هه‌ر ئێك ل جهێ خوه روونشتین، شێوازێ خوارنێ ب ڤى ره‌نگى بوو، سێنییه‌كا مه‌زن يا پڕى خوارن دئینا ئه‌و سێنى د سێنییه‌كا مه‌زنتر دا بوو و چه‌ند كه‌ڤچك تێدا بوون، مێڤان ل دوورێن سێنیێ دروونشتن و دخوار، پاش ئه‌وه‌ى كه هه‌ڵده‌گیرا ئه‌برایه ئه‌ولاوه مورید و خزمه‌تكاره‌كان ئه‌وانیش تێریان لێ ئه‌خوارد. ب هه‌مان شێوه دانێ سپێدێ ژى شێخى و مێڤانێن خوه دخوار یا ماى ددانا به‌ر مورید و خزمه‌تكاران(25).
| زانیاریێن سه‌ججادى ده‌رباره‌ى بامه‌ڕنێ تۆماركرین گوند نێزیكى (400) مالانه، هژمارا خه‌لكێ وى نێزیكى (2000) كه‌سانه، خواندنگه‌هه‌كا سه‌ره‌تایى ب (240) خویندكاران لێ هه‌یه، پترییا مامۆستایێن وێ خه‌لكێ وێرێ نه. |
زانیاریێن سه‌ججادى ده‌رباره‌ى بامه‌ڕنێ تۆماركرین گوند نێزیكى (400) مالانه، هژمارا خه‌لكێ وى نێزیكى (2000) كه‌سانه، خواندنگه‌هه‌كا سه‌ره‌تایى ب (240) خویندكاران لێ هه‌یه، پترییا مامۆستایێن وێ خه‌لكێ وێرێ نه، فه‌رمانگه‌ها پۆسته و برووسكه و ته‌له‌فۆنان و بنگه‌هه‌كێ پۆلیسان و فه‌رمانبه‌ره‌كێ ته‌ندروستى لێ هه‌نه، تشتێ پێدڤى دبیێ ل دكانێن گوندى هه‌نه و ب دووراتییا چارێكه‌كێ فرۆكه‌خانه‌یه‌ك لێ هه‌یه. هندى په‌یوه‌ندى ب ته‌كیایێ و خواندنێن ئایینیڤه هه‌ى دبێژیت: شێخى نێزیكى پێنج هزار موریدان هه‌نه، به‌لێ رۆژ ل دووڤ رۆژێ هژمارا مه‌لا و فه‌قییان ل كێمیێ دده‌ت، هه‌موو ده‌ڤه‌رێن به‌هدینان گه‌ڕیام من پتر ژ پێنجى فه‌قییان نه‌دیتن، پترییا وان كوردێن تركیا بوون، ره‌وش گه‌هشتییه ئاسته‌كى شێخ و مه‌لایێن ده‌ڤه‌رێ ژى بچووكێن خوه ناڤرێكه‌نه خواندنگه‌هێن ئایینى به‌لكى دهنێرنه به‌ر خواندنا ره‌سمى نه ب مه‌ره‌ما زانستى به‌لكى بۆ ده‌ستڤه‌ئینانا كارێن باشتر و داهاته‌كى بكارن خوه خێزانێن خوه پێ برێڤه ببه‌ن(26).
ده‌مژمێر 10.30 ى سپێده‌یا 7 ئه‌یلوولێ سه‌ججادى خاترا خوه دخوازیت و شێخ موصلح و شێخ عه‌بدوللا هه‌تا به‌ر ترۆمبێلێ دگه‌ل دهێن و دده‌ته رێ، ده‌مژمێر 3.30 دگه‌هیته مووسل و د هه‌مان رۆژدا ده‌مژمێر 7.30 دگه‌هیته هه‌ولێرێ و ل ڤێرێ گه‌شتا وى بۆ به‌هدینان ب داوى دهێت.
به‌رى ده‌ست ب هه‌لسه‌نگاندنا زانیاریێن د ناڤا هه‌ردو په‌رتووكاندا ده‌رباره‌ى به‌هدینان هاتین بكه‌ین، پێویسته بێژین گه‌ورانى د گه‌شتا خوه‌دا نه‌هاتییه ئاكرێ و زاخۆ لێ زانیاریێن به‌رفره‌هـ ل دووڤ ژێده‌رێن وى سه‌رده‌مى ده‌رباره‌ى هه‌ردو قه‌زایان تۆمار كرینه، به‌لێ ده‌سپێكا گه‌شتا سه‌ججادى ژ مووسلێ بۆ ئاكرێ ده‌سپێكریه، ده‌مژمێر 1.40 رۆژا 24 ته‌باخێ گه‌هشتیه ئاكرێ و ل ئوتێلا (سورچى) بوویه مێڤان، پاشتر بوویه مێڤانێ شاكر فه‌تاحێ قائیمه‌قامێ ئاكرێ ، د بنیاتدا بۆ گه‌شتا خوه پشتگه‌رمێ شاكر فه‌تاحى بوو، ل دووڤ زانیاریێن سه‌ججادى ده‌رباره‌ى ئاكرێ تۆمار كرین: هژمارا خه‌لكێ باژێڕى (6415) كه‌س بوو و یێ ته‌بایى قه‌زایێ (35264)كه‌س بوو(27). دانێ ئێڤارى دگه‌ل شاكر فه‌تاحى دچنه یانه‌یا فه‌رمانبه‌ران ل سه‌رێ گری، كو ئاڤاهییه‌كێ نوو بوو و ژ هه‌موو ئالییانڤه دكه‌فته هنداڤ باژێڕى و خه‌تا ئاڤێ و كاره‌بێ لێ هه‌بوون، ژ چه‌ند ژووره‌كان، هۆله‌كێ و ژووره‌كا خواندنێ و ئێكا وێنه‌گرتنێ و ئێكا خوارنێ و ژووره‌كا دى پێكدهات، ل ژوورا خواندنێ چه‌ند كتێب و كۆڤاره‌ك د ناڤ واندا رۆژنامه‌یا (ژین)یا كوردى هه‌بوون. رۆژا پاشتر 25 ته‌باخێ دگه‌ل قائیمه‌قامى و چه‌ند مامۆستایه‌كان سه‌را (باژێڕكێ) دینارته سه‌نته‌رێ ناحیا بیره‌كه‌پرا دده‌ن و دانێ ئێڤارى ل ئاكرێ سه‌ره‌دانا جهێن گه‌شتیارى وه‌ك كانى زه‌ركێ و سیپه‌ى دده‌ن. رۆژا پاشتر ب هه‌مان شێوه دگه‌ل شاكر فه‌تاحى و دادوه‌ر جه‌وهه‌ر دزه‌یى به‌رده‌وامیێ ب گه‌شتا خوه ل جهێن جودایێن ئاكرێ و دیداره‌كان دگه‌ل چه‌ند كه‌سێن ره‌وشه‌نبیر ل باژێڕى دبۆرینیت و رۆژا 27 ته‌باخێ به‌ره‌ف مووسل و ژ مووسلێ به‌ره‌ف ئاسهێ دچیت.
| سه‌ججادى ده‌رباره‌ى ئاكرێ دبێژيت: ژ 1125 خانییان پێك دهات، حه‌فت مزگه‌فت و مزگه‌فته‌كا مه‌زن و 246 دكان لێ هه‌بوون، هه‌روه‌سا گه‌رماڤه‌كا نوو و دو ئۆتێل و دو سه‌یرانگه‌هـێن مه‌زنان و ئێكا بچووكان لێ هه‌بوون. |
زانیاریێن سه‌ججادى ده‌رباره‌ى ئاكرێ تۆمار كرین، ژ 1125 خانییان پێك دهات، حه‌فت مزگه‌فت و مزگه‌فته‌كا مه‌زن و 246 دكان لێ هه‌بوون، هه‌روه‌سا گه‌رماڤه‌كا نوو و دو ئۆتێل و دو سه‌یرانگه‌هـ (منتزه)ێن مه‌زنان و ئێكا بچووكان و دو مه‌یدان و دو بازار و پڕۆژه‌یێن ئاڤێ و كاره‌بێ لێ هه‌بوون. هه‌روه‌سا د په‌سنا خه‌لكێ ئاكرێ دا دبێژیت: خه‌لكه‌كێ لێبۆرده رووگه‌ش و جوامێرن، كه‌سێن ره‌وشه‌نبیرن، مرۆڤدوست و ته‌نانه و حه‌ز ژ كه‌سێن بیانى دكه‌ت، جهێ وێ یێ جوگرافى هاریكاره ببیته هاڤینگه‌هـ و گه‌شتیار قه‌ستكه‌نێ. هندی په‌یوه‌ندی ب زمانێ ده‌ڤه‌رێڤه هه‌ى دبێژیت: خه‌لكێ وێ پتر ژ ده‌ڤه‌رێن دى یێن كوردى حه‌ز ژ زمانێ كوردى دكه‌ن و حه‌ز دكه‌ن فێرى خواندنا وى ببن()28.
27 ته‌باخێ سه‌ججادى ژ ئاكرێ دزڤڕيته‌ڤه مووسلێ و ژ وێرێ بۆ ئاسهێ و ده‌مژمێر پێنجێ ئێڤارى دگه‌هیت و ل كانه‌بى رێڤه‌به‌رێ ناحیێ دبیته مێڤان و پشتى گه‌هشتنا وى ب ده‌مه‌كێ كورت چه‌ند مرۆڤه‌كێن رێڤه‌به‌رێ ناحیێ دهێن، ئه‌و ژى لێ دبنه مێڤان، بۆ نڤستنێ بۆ وانا نڤین ل سه‌ر بانێ خانیێ مامۆستایان وه‌ك ئه‌و ڤه‌دگێڕیت مینا نه‌خۆشخانه‌یێ دهێنه رائێخستن، رۆژا پاشتر 28 ته‌باخێ ژ ئاسهێ دهێته سه‌ر جادا سه‌ره‌كییا دچیته زاخۆ و ژبه‌ر نه‌بوونا ترۆمبێلان ب سوارییا لورییه‌كێ دچیته زاخۆ و ل حاجى ئاغاى ژ مالا شه‌مدینى دبیته مێڤان، ئه‌و ژى ل دووڤ ته‌له‌فۆن و راسپارده‌یا رێڤه‌به‌رێ ناحیا ئاسهێ ب ئه‌ركێ مێڤانداریێ رادبیت(29). دانێ ئێڤارى دگه‌ل عه‌بدولحه‌كیم ئه‌فه‌ندى(30) ب ترۆمبێلا جێبا حاجى ئاغاى گه‌ڕیانه‌كێ ل زاخۆ دكه‌ن سه‌ره‌دانا پرا به‌رى (پرا ده‌لال) و جووا حازم به‌گێ دكه‌ن، سه‌ججادى ل دۆر جووا به‌گى دبێژیت: پڕۆژه‌كێ ئاڤدێرییه حازم به‌گێ ئاڤاكریه، لقه‌كه ژ رووبارێ خابیرى ب مه‌ره‌ما ئاڤدانا رووبه‌رێن به‌رفره‌هێن عه‌ردى و كارپێكرنا ئاشێن ئاڤێ هاتییه‌ئاڤاكرن، د ئه‌ڤ ساله‌دا هه‌رچه‌نده ئاڤا كێمه لێ بخێرا ڤێ جووێ تێرا پێدڤى ئاڤ د پڕۆژه‌یدا هه‌یه، ئه‌ڤ پڕۆژه‌یه پڕۆژه‌یه‌كێ گشتییه، ئانكو پڕۆژه نه‌هاتییه ئاڤاكرن تنێ ئه‌و مفاى ژێ وه‌رگریت، كه‌سه‌ك باوه‌ر ناكه‌ت پڕۆژه‌كێ خێرخوازیێ ئه‌هلیێ ب ڤى قه‌باره‌ى نه یێ حكومه‌تێ هه‌بیت، چێكرنا پڕۆژه‌ى 30 سالان ڤه‌كێشایه، گۆژمه‌یه‌كێ زه‌خمێ پاره‌ى لێ مه‌زاختییه، سالا 1952ێ ب دواى ئینایه ئانكو دو سالان به‌رى مرنا وى(31).
وه‌ك رۆژا پێشتر سه‌ججادى رۆژا 29 ته‌باخێ ژى د ناڤا زاخۆ دا دبۆرینیت، د ڤێ گه‌ڕيانێدا سه‌را سه‌رایا زاخۆ (قشلا زاخۆ، ئاڤاهیێ قائیمه‌قامیێ یێ كه‌ڤن) دده‌ت، ژبه‌ر نه‌بوونا قائیمه‌قامى هاریكارێ (معاون)ێ پۆلیسان حسێن بامه‌ڕنى(32)وه‌ك جێگرێ قائیمه‌قامى پێشوازییا وى دكه‌ت د ناڤ پشكێن كه‌لایا زاخۆ یا كه‌ڤندا دگێریت و دپه‌سنا جێگرێ قائیمه‌قامیدا دبێژیت: من دیت كه‌سه‌كێ دلۆڤان و خوشتڤییه. د به‌رده‌وامییا گه‌ڕیانا خوه‌دا سه‌را مزگه‌فتا مه‌زنا زاخۆ دده‌ت و دگه‌ل ئیمامێ مزگه‌فتێ دۆر ره‌وشا فه‌قییان (قوتابیێن ئایینى) دپه‌یڤیت و ئیمام دبێژیت: هه‌تا نها من ده‌ستووريیا زانستيیا مه‌لاتیێ دایه (45) فه‌قییان، ل دۆر ژیارا فه‌قییان ژى دبێژیت: وى ب هاریكارییا حاجى ئاغاى گۆژمه‌كێ پاره‌ى ژ كه‌سانێن هه‌یى كۆمكریه و دانایه نك كه‌سه‌كى و هه‌یڤانه ل فه‌قییان و پێویستیێن وان دهێته‌مه‌زاختن، ئه‌ڤ كاره جهێ رازیبوون و ده‌ستخوشییا هه‌مییان بوو و قوتابیێن زانستێن ئایینى ل زاخۆ ب ڤى ره‌نگى دژین(33).
| سه‌ججادى ل سالا 1955ێ د سه‌ره‌دانا خۆ دا بۆ زاخۆ دبێژيت: خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ نزانن ب كوردى بخوینن، نه خه‌مێ ژى ژ ڤێ مژارێ دخۆن، ده‌مێ من نڤیسینا كوردى نیشا هنده‌كان ددا پشتا خوه ددا من، ئه‌ڤ كاره ب دلێ وان نه‌بوو، لێ ئه‌ڤه كته‌كا كێم بوون ژ خوانده‌ڤایان، به‌لكى پترییا وان حه‌ز ژ خواندن و نڤیسینا كوردى دكر. |
ل زاخۆ ژى وه‌ك جهێن دیتر سه‌ججادى ڤیایه ئاستێ شاره‌زایى یا خوانده‌ڤا و زانایێن ئایینیێن ده‌ڤه‌رێ د شێعر و ئه‌ده‌بیاتا كوردیدا بزانیت، لهوما ئه‌ڤ پرسیاره ژ مه‌لا ئه‌حمه‌دى كریه، لێ د به‌رسڤێدا دیاركریه نه ئه‌و تشته‌كى ژ شێعر و شاعرێن كوردان دزانیت و نه به‌رهه‌مێن وان ل نك وى هه‌نه. هه‌ر د وارێ زمانێ خواندنێدا سه‌ججادى دبێژیت: خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ نزانن ب كوردى بخوینن، نه خه‌مێ ژى ژ ڤێ مژارێ دخۆن، هۆسا راهاتینه، ده‌مێ من نڤیسینا كوردى نیشا هنده‌كان ددا پشتا خوه ددا من، ئه‌ڤ كاره ب دلێ وان نه‌بوو، لێ ئه‌ڤه كته‌كا كێم بوون ژ خوانده‌ڤایان، به‌لكى پترییا وان حه‌ز ژ خواندن و نڤیسینا كوردى دكر، هه‌ستا نه‌ته‌وه‌یى ل نك وان هه‌بوو و ل ئاسته‌كێ باشدا بوو، لێ ئه‌گه‌رێ گیرۆبوونا وان د ڤى واریدا ئه‌و بوو كو ئه‌و شێوه‌زارێ سۆرانى ب خواندن و نڤیسین نزانن، ئه‌ڤه ئه‌گه‌رێ دووركه‌تنا وانه، من ژى دگۆت: ئه‌ڤه نه ئاریشه‌یه ب شێوه‌زارێ خوه بنڤیسه ئه‌ڤ نڤیسینه دێ گه‌هنه ده‌ڤه‌رێن سۆران، یێن وان ژى دێ گه‌هنه ده‌ڤه‌رێن هه‌وه، گوهۆڕینا زانیارى و په‌یڤان دێ دروست بیت، تێكه‌لى و هه‌ڤگرتنا زمانى دێ چێبیت، هه‌تا دگه‌هینه شێوه‌زاره‌كێ كوردیێ هه‌ڤگرتى.
د به‌رده‌وامییا گۆتنێن خوه‌دا سه‌ججادى دبێژیت: زمانێ كوردى ب یه‌كجارى ل خواندنگه‌هێن وان ناهێته‌خواندن، ده‌گمه‌ن نه‌بیت گوهدارییا ئێزگه‌یێ كوردى (مه‌ره‌م پێ رادیۆوا كوردى یا به‌غدا) ناكه‌ن، ده‌مێ ل دۆر شِیعر و ئه‌ده‌بێ كوردى بۆ وان دئاخفتم دگۆتن ئه‌و چ ژێ نزانن، هنده‌كان ئاره‌زوو هه‌بوو گوهدارییا شێعر و ئه‌ده‌بێ كوردى بكه‌ن، ده‌مێ من بۆ وان دخواند من وه‌سان هزردكر كو حه‌ز ژێ دكه‌ن، به‌لێ ئه‌ز بێ هیڤى دكرم ده‌مێ دگۆت: ((ئه‌زبه‌نى ئه‌ز نزانم ته چ دبێژى)).
هه‌ژییه بێژین رۆژا پێشتر سه‌ججادى هه‌مان مژارا زمانى ل دیوانا حاجى ئاغاى ئازراندییه و وى ژى د به‌رسڤێدا گۆتیێ: د ده‌مه‌كێ زوودا حازم به‌گێ ئه‌ڤ هزره هه‌بوو، رازیبوونا هه‌مییان ژى ل سه‌ر بوو، به‌لێ هه‌تا نها نه‌هاتییه بجهئینان، ئه‌ز وه‌ك كورده‌ك پشته‌ڤانیێ ل ڤێ چه‌ندێ دكه‌م ب زمانێ كوردى بێته خواندن و نڤیسین، بۆ من خه‌مه‌كا گرانه ئه‌ز كه‌سه‌كى نابینم بشێت بخوینیت و بنڤیسیت (دیاره مه‌ره‌ما وى ب كوردى بخوینیت و بنڤیسیت) (34).
د داوى په‌یڤێن تایبه‌ت ب زاخۆ دیار دكه‌ت باژێڕ ژ: 1250 خانییان پێكهاتییه، خه‌لكێ وى 8225 كه‌سن سه‌رانسه‌رى قه‌زایێ 39774 كه‌سن، پڕۆژێ ئاڤێ و كاره‌بێ و چه‌ند پیشه‌یێن مللى وه‌ك چێكرنا شه‌ل و شه‌پكان لێ هه‌نه، خواندنگه‌هـ و فه‌رمانگه‌ها پۆسته‌ى و نه‌خۆشخانه‌يه‌‌ك ب نوشداره‌كى لێ هه‌نه، ئه‌ز نه‌شیام هژمارا خویندكارێن خواندنگه‌هێ بزانم (35).
هندیكه گه‌ورانییه زانیارییێن خوه ده‌رباره‌ى قه‌زایێن زێبار، ئاكرێ و شێخان ژ ژێده‌ران و زارده‌ڤ وه‌رگرتینه، مژارا د ڤێ ڤه‌كۆلینێدا وان جهان ڤه‌دگریت یێن وى سه‌ره‌دانا وان كرین.
هه‌ردو گه‌شتنامه د چه‌ندین مژاراندا دگه‌هنه ئێك و هه‌ردووان سه‌ره‌راى جوداهییا ده‌مى د ده‌مێ سه‌ره‌دانێدا ئاماژه پێكرینه، لێ مژاره‌كا هه‌ڤچه‌رخ یا هه‌ردووان ئاماژه پێكرى روودانێن شۆرشێن بارزانن ل نیڤا ئێكێ ژ سه‌دسالییا بیستێدا، هه‌رچه‌نده ب ده‌هان ژێده‌ران ئاماژه ب ڤان روودانان كریه و ئه‌وا د ڤان ژێده‌راندا هاتى زانیاریێن ساده و سه‌ره‌تایینه، لێ ئاماژه‌پێكرنا ڤان دو ژێده‌ران تایبه‌تمه‌ندییه‌ك خوه هه‌یه. ده‌مێ ل ته‌باخا 1955ێ سه‌ججادى ل دهۆكێ مژارا پشتگوهڤه‌هاڤێتنا شێعر و ئه‌ده‌بێ كوردى و گرنگییا گرنگیدانێ ب ڤێ مژارى ل جه‌م شێخ نور محه‌مه‌دى به‌رچاڤ دكه‌ت، شێخ تفا خوه دادعوریت و ب ئاخینكڤه دبێژیت: مامۆستا ما سه‌رده‌مێ سولتان عه‌بدولحه‌میدى (سلێمان نه‌زیف) والیێ مووسلێ تشته‌ك بۆ مه هێلایه بابێ من (شێخ نور محه‌مه‌دێ مه‌زن) پیره‌مێره‌كێ ردێن سپی بوو دگه‌ل شێخ به‌هائه‌دینێ بامه‌ڕنى و شێخ عه‌بدولسه‌لامێ بارزانى(36) هه‌رسێ شێخێن ته‌ریقه‌تێ بوون و تنێ به‌رێ خه‌لكى ددا رێكا خێرێ و چاكى و سه‌ركه‌تنێ، گرتن و برنه مووسلێ، ل وێرێ شێخ عه‌بدولسه‌لام سێدارێ دا، شێخ به‌هائه‌دین ئازادكر، بابێ من شێخ نور محه‌مه‌دێ مه‌زن هێلا د كونجێ تاریێ زیندانێڤه، د وى ته‌مه‌نیدا نه‌شیا خوه ل به‌ر بگریت و هه‌ر ل وێرێ مر و نه‌هێلا ته‌رمێ وى ژی بینینه‌ڤه و ل مووسلێ هاته ڤه‌شارتن، تنێ گونه‌ها وان ئه‌و بوو یاداشتنامه‌ك (بیرئینانه‌ك) دابوو ده‌سته‌لاتێ بلندێ ئوسمانى (باب العالي) تێدا داخوازا چه‌سپاندنا بنه‌مایێن شه‌ریعه‌تى ل ڤى وه‌لاتى و زمانێ كوردى بێته‌خواندن. داكو (سلێمان نه‌زیف) پله‌كا بلندتر ده‌ستڤه‌بینیت ئه‌و تاوانه ئه‌نجامدا(37).
هندیكه گه‌ورانى یه روودانه‌كا دى یا په‌یوه‌ندیدار ڤه‌دگێڕیت، به‌لێ یا سه‌رده‌مێ شێخ ئه‌حمه‌دێ بارزانى كوڕێ شێخ عه‌بدولسه‌لامى یه، وى ب خوه ژ زارده‌ڤێ وه‌سیێ ئیراقێ (سه‌میانێ شاهێ ئیراقێ) عه‌بدولئیلاهى بهیستییه. گه‌ورانى پشتى گه‌شتا بامه‌ڕنێ ل 10 ته‌باخێ ب مه‌ره‌ما په‌یداكرنا ترۆمبێله‌كێ پێ بزڤڕیته‌ڤه مووسلێ دهێته سیاره‌تیكا ل وێرێ ب هاریكارییا ماجد مسته‌فایێ قائیمه‌قامێ ئامێدیێ میر عه‌بدولئیلاهى دبینیت و دگه‌ل وى دروونیت و دانوستاندنێ دكه‌ن و ئاماژه ب ره‌وشا ته‌ناهیێ ل رۆژهه‌لاتێ ئوردنێ دكه‌ن، گه‌ورانى ژى ل دووڤ زانیاریێن خوه به‌رسڤا پرسیارێن وى دده‌ت و ره‌وش ژى یا هاریكار بوو و دبێژته میر عه‌بدولئیلاهى: ره‌وشا ته‌ناهیێ ل رۆژهه‌لاتێ ئۆردنێ یا ئارامه، ده‌مێ رێزدار میر عه‌بدوللایێ(38) مامێ هه‌وه ب ترۆمبێلا خوه ده‌ردكه‌ڤیت نه هێزه‌كا له‌شكه‌رى دگه‌لدایه، نه ژى زێره‌ڤانێن تایبه‌تێن پارێزڤانییا وى، به‌لێ ل ڤێرێ ئه‌ز دبینم هژماره‌كا سه‌ربازێن چه‌كدار دۆرێن ته گرتینه دگه‌ل دو ترۆمبێلێن زێره‌ڤانیێ پڕى سه‌رباز ئه‌رێ چ پێدڤى ب ڤان دكه‌ت؟ میر ب چاڤه‌كێ سه‌رسۆرمانێ ل گه‌ورانى دنێٍڕیت و ب ده‌نگه‌كێ نزم دبێژیتێ: ئه‌رێ ته گوهـ ل شۆڕشێن كوردان نه‌بوویه؟ ئه‌رێ ته گوهـ ل ناڤێ شێخ ئه‌حمه‌دێ بارزانى نه‌بوویه؟ له‌شكه‌رێ مه یێ ئازا به‌رى ده‌مه‌كێ كێم شۆڕشا وى ژناڤبرییه؟ گه‌ورانى د به‌رسڤێدا دبێژیتێ: نه‌خێر. میر دبێژیتێ ئه‌ڤه ئه‌گه‌رێ هندێیه ئه‌م خوه بپارێزین، هێژ ئه‌م یێ ل ده‌ڤه‌ره‌كێ هه‌ڤسنووره دگه‌ل وه‌لاتێ بارزان (39). هندى په‌یوه‌ندى ب ڤه‌كۆلینا مه و جهێ ڤه‌كۆلینێڤه هه‌ى گرنگه د هه‌لسه‌نگاندنێدا پتر رۆناهیێ به‌رده‌ینه سه‌ر مژارا په‌یوه‌ندى ب ڤان دو ڤه‌گێڕانانڤه هه‌ى.
خواندنه‌ك بۆ ره‌وشا ده‌ڤه‌رێ ل ژێرسیهوانا هه‌ردو ژێده‌ران
هه‌ركه‌سه‌ك ره‌وشه‌نبیر، ڤه‌كۆله‌ر یان گه‌شتیار ده‌مێ دچیته هه‌رجهه‌كى دێ دگه‌ل ته‌خا بژاره و به‌رچاڤا وى جڤاكى و روونیت و د رێكا وانرا خوه نێزیكى ته‌خێن دى یێن جڤاكى كه‌ت، هه‌ردو نڤیسكارێن مه گه‌ورانى و سه‌ججادى كه‌سێن نامۆ و كێم دۆست و هه‌ڤال بوونه ل ده‌ڤه‌رێ، تایبه‌ت گه‌ورانى ب یه‌كجارى یێ نامۆ بوویه، وى ده‌می وه‌ك نها سازییه‌ك نه‌بوویه خه‌لكه‌ك د ده‌مێن هوساندا په‌نایێ ببه‌ته به‌ر. د ئه‌نجامدا هه‌ردو نڤیسكارێن مه په‌نا بریه به‌ر ته‌خا بژاره كو به‌رپرسێن كارگێڕى یێن جهینه و ته‌خا خوه‌دی شیان و جێگه و رێ كو مه‌زنێن ده‌ڤه‌رێ یان شێخ و زانایێن ئایینى نه. ده‌مێ گه‌ورانى ب هه‌ڤالینییا ره‌فیق حلمى دگه‌هیته مووسلێ ل دووڤ پێشنیازا ماجد مسته‌فایێ قائیمه‌قامێ ئامێدیێ سه‌ره‌دانا ئامێدیێ، د رێكا خوه‌دا ل دهۆكێ دبیته مێڤانێ مه‌كى به‌گێ قائیمه‌قامێ قه‌زا دهۆكێ. دیاره ل دهۆكێ كه‌سه‌كێ دى یێ به‌رچاڤ نه‌دیتییه و تاكه ژێده‌رێ زانیاریێن وى ل سه‌ر قه‌زا دهۆكێ تنێ قائیمه‌قام و ئه‌نجامێ كورته گه‌ڕیانا وى بوویه ل باژێڕكى، لهوما ژى زانیاریێن وى ده‌رباره‌ى دهۆكێ ژ سنوورێ زانیاریێن فه‌رمى و كارگێڕى و هنده‌ك زانیاریێن ساده ده‌رباز نابن(40).
پشتى وى ب 24 سالان ل 29 ته‌باخا 1955ێ سه‌ججادى دگه‌هیته دهۆكێ ل شێخ نور محه‌مه‌دى دبیته مێڤان، دانێ ئێڤارى ب هه‌ڤرا دچنه یانه‌یا فه‌رمانبه‌ران و خه‌لكه‌كێ دیتر ل وێرێ دبینیت وه‌ك: ئه‌حمه‌د شالی یێ رێڤه‌به‌رێ ناحیا دهۆكێ و (عبدالرحمن العطار) قائیمه‌قامێ باژێڕى. رۆژا پاشتر ده‌لیڤه‌كا باشتر بۆ گه‌ڕيانێ ل ناڤ دهۆكێ و كۆمكرنا زانیارییان ل سه‌ر باژێڕى بۆ هه‌لدكه‌ڤیت و ل ناڤ كولانكێن باژێڕى دا دگه‌ڕیت و سه‌ره‌دانا مزگه‌فتا مه‌زنا دهۆكێ و دێرا مه‌سیحییان دكه‌ت و دگه‌ل پێشنڤێژێ مزگه‌فتێ و قه‌شه‌یێ دێرێ دانوستاندنه‌كێ دكه‌ت(41).
| ژێده‌رێن زانياريێن گه‌ورانى ل سه‌ر قه‌زا ئامێديێ قائیمه‌قامێ وێ ماجد مسته‌فا به‌گ و ژێده‌رێن زانياريێن وى ل سه‌ر بامه‌ڕنێ مێڤانێن ته‌كيا شێخێ بووینه. |
ده‌مێ گه‌ورانى ل رۆژا 6 ته‌باخا 1931ێ دگه‌هیته ئامێدیێ ل ماجد مسته‌فا به‌گێ قائیمه‌قام دبیته مێڤان، هه‌تا رۆژا 8 ته‌باخێ كو به‌ره‌ف بامه‌ڕنێ دچیت تێكه‌لییا وى پتر دگه‌ل قائیمه‌قامى بوویه و و ژێده‌رێ زانیاریێن وى ل سه‌ر قه‌زایێ هه‌ر قائیمه‌قام بوویه(42) و ده‌مێ دچیته بامه‌ڕنێ ژى ل شێخى و ته‌كیا بامه‌ڕنێ دبیته مێڤان و ل وێرێ ژى ژێده‌رێ زانیاریێن وى تنێ مێڤانێن ته‌كیا شێخى نه (43).
ل 31 ته‌باخا 1955ێ سه‌ججادى دگه‌هیته ئامێدیێ ئه‌و ژى هه‌ر ل رووبارى ل مفتیێ ئامێدیێ محه‌مه‌د شوكرى دبیته مێڤان و رۆژا پاشتر ب رێكا وى سه‌ره‌دانا (حسام الدین العمري) قائیمه‌قامێ ئامێدیێ و ئیبراهیم دزه‌یى دادوه‌رێ ئامێدیێ دكه‌ت و دیاره ل ڤێرێ ژى مفتیێ ئامێدیی و پشتى وى ژى قائیمه‌قام و دادوه‌ر ژێده‌رێ سه‌ره‌كیێ زانیاریێن سه‌ججادى نه(44).
مه ئاماژه پێ كر گه‌ورانى نه‌شیایه سه‌ره‌دانا ئاكرێ و زاخۆ بكه‌ت، به‌لێ د ده‌مێ سه‌ره‌دانا سه‌ججادیدا ره‌وش و ده‌م پتر هاریكار بووینه و سه‌ره‌دانا خوه بۆ ب ئاكرێ ده‌سپێكرییه. ل 24 ته‌باخێ – 27 ته‌باخێ سه‌ره‌دانا ئاكرێ كریه و ل قائیمه‌قامێ ئاكرێ شاكر فه‌تاحى بوویه مێڤان و ژێده‌رێ سه‌ره‌كیێ زانیاریین وى ژى ل سه‌ر ئاكرێ شاكر فه‌تاح بوویه ب تایبه‌ت وى د وێ قۆناغێدا په‌رتووكه‌ك ل سه‌ر ئاكرێ نڤیسییه ده‌ستنڤیسا وێ دانایه به‌رده‌ستێن سه‌ججادى(45).
27 ته‌باخێ سه‌ججادى ژ ئاكرێ چوویه مووسلێ، ژ وێرێ بۆ ئاسهێ، ل رێڤه‌به‌رێ ناحیێ كانه‌بى بوویه مێڤان رۆژا پاشتر چوویه زاخۆ و ل حاجى ئاغاى بوویه مێڤان هه‌تا 29 ته‌باخێ ل زاخۆ مایه(46).
ده‌مێ گه‌ورانى ل دهۆكێ ل دووڤ ته‌خمینا قائیمه‌قامى هژمارا خه‌لكێ دهۆكێ (4000)كه‌س بوون و یێ ده‌رڤه‌ى سه‌نته‌رێ دهۆكێ (58500)كه‌س و دگه‌ل چوار هزارێن دهۆكێ دبوونه 62500كه‌س(47). ئه‌گه‌ر ڤان زانیارییان دگه‌ل یێن سه‌ججادى پشتى 24 سالان تۆماركرین به‌راور دكه‌ین دێ بینین هژمارا خه‌لكێ باژێڕێ دهۆكێ 6464 كه‌سه و یێ قه‌زایێ 43172 كه‌سه(48). ل ڤێرێ دیار دبیت هژمارا قائیمه‌قامێ دهۆكێ ل سالا 1931ێ به‌رچاڤكرى نه ته‌خمینه‌كا دروسته و وه‌ك دبێژن به‌رئاقل هاتییه ته‌خمینكرن و راستى ژ بۆ نینه، ژبه‌ركو ل دووڤ سه‌رژمێرییا ئیراقێ یا سالا 1957ێ تنێ هژمارا خه‌لكێ باژێڕێ دهۆكێ 7680 كه‌س بوو(49).
| ل رۆژا 24 چریا ئێكێ 1956ێ ناحیا مزوورى ژ قه‌زا دهۆكێ هاتییه ڤه‌قه‌تاندن و داینه دگه‌ل قه‌زا شێخان و ده‌سپێكا سالا 1957ێ ئه‌ڤ بڕیاره هاتییه بجهئینان50. ئانكو سه‌رده‌مێ هاتنا سه‌ججادى دهۆك وه‌ك پێشتر هه‌ر سێ ناحیه بوو. |
هندى په‌یوه‌ندی ب پێكهاتا كارگێڕیڤه هه‌ى سه‌ججادى ئاماژه پێنه‌كریه كا قه‌زا دهۆكێ ژ چه‌ند ناحیه‌یان پێكدهات، به‌لێ دیاره ناحیا سه‌نته‌رى هه‌ر مابوو و ریڤه‌به‌رێ وى ئه‌حمه‌د شالى بوو، یا دهێته‌زانین مه د ژێده‌راندا ئاماژه پێكرییه، ل 24 چریا ئێكێ 1956ێ ناحیا مزوورى ژ قه‌زا دهۆكێ هاتییه ڤه‌قه‌تاندن وداینه دگه‌ل قه‌زا شێخان و ده‌سپێكا سالا 1957ێ ئه‌ڤ بڕیاره هاتییه بجهئینان(50). ئانكو سه‌رده‌مێ هاتنا سه‌ججادى دهۆك وه‌ك پێشتر هه‌ر سێ ناحیه بوو.
هندى په‌یوه‌ندى ب قه‌زا ئامێدیێ ڤه هه‌ى، گه‌ورانى ژ زارده‌ڤێ ماجد به‌گێ قائیمه‌قام ڤه‌دگوهێزیت كو هژمارا سه‌رانسه‌رى قه‌زا ئامێدیێ (42865) كه‌سه، به‌لێ د مژارا پێكهاتا قه‌زایێدا دیاركریه قه‌زا ئامێدیێ ژ سێ ناحیه‌یان: ئامێدیێ، نێروه‌رێكان و به‌روارى بالا مه‌لبه‌ندێ وێ كانى ماسێ پێكدهێت، ناحیا ئامێدیێ ژ 173 گوندان، ناحیا نێروه‌رێكان ژ 79 گوندان و ناحیا به‌روارى ژ 83 گوندان پێكدهێن(51).
به‌لێ سه‌ججادى ل سالا 1955ێ هژمارا خه‌لكێ سه‌نته‌رێ ئامێدیێ ب 2887 كه‌سان و یا سه‌رانسه‌رى قه‌زایێ ب 47649 دیاركریه(52)، به‌لێ ئاماژه ب پێكهاتا وێ یا كارگێڕى نه‌كریه، هه‌ژییه بێژین: ل دووڤ سه‌رژمێرییا ئیراقێ سا سالا 1957ێ هژمارا خه‌لكێ سه‌نته‌رێ قه‌زا ئامێدیێ 5701 كه‌س بوو(53).
| د ده‌مێ سه‌ره‌دانا گه‌ورانى دا ل سالا 1931ێ، قائیمه‌قامێ دهۆكێ عه‌ره‌ب و یێ ئامێدیێ كورده‌كێ سلێمانیێ بوو، سالا 1955ێ ده‌مێ سه‌ره‌دانا سه‌ججادى قائیمه‌قامێ زاخۆ و دهۆكێ و ئامێدیێ عه‌ره‌ب بوون و تنێ یێ ئاكرێ شاكر فه‌تاح كورد بوو. |
د ناڤبه‌را هه‌ردو گه‌شتاندا چه‌ند گوهۆڕينكاريێن گرنگ ل ئامێدیێ رووداینه، سالا 1932ێ رێكا ترۆمبێلێ گه‌هشتییه ئامێدیێ، رۆژا 24 ته‌باخا 1932ێ مه‌لك فه‌یسه‌لێ ئێكێ شاهێ عیراقێ ب فه‌رمى ئه‌ڤ جاده‌یه ڤه‌كریه(54). لێ د ناڤبه‌را ڤان دو گه‌شتاندا و پشتى وان ژى ب ده‌هان سالان گوهۆڕین تێدا روونه‌داى ره‌وشا كارگێڕییه ل ده‌ڤه‌رێ، ل هه‌ر چوار قه‌زایێن د ڤان گه‌شتاندا ئاماژه پێهاتییه كرن به‌رپرسێن كارگیڕی ل هه‌ر چوار قه‌زایان قائیمه‌قام، رێڤه‌به‌رێن ناحیان، دادوه‌ر عه‌ره‌ب بوونه ئه‌گه‌ر كته‌كا كوردان ژى د ناڤدا هه‌بیت نه ژ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ بوون، د ده‌مێ سه‌ره‌دانا گه‌ورانى دا ل سالا 1931ێ قائیمه‌قامێ دهۆكێ عه‌ره‌ب و یێ ئامێدیێ كورده‌كێ سلێمانیێ بوو، سالا 1955ێ ده‌مێ سه‌ره‌دانا سه‌ججادى قائیمه‌قامێ زاخۆ و دهۆكێ و ئامێدیێ عه‌ره‌ب بوون و تنێ یێ ئاكرێ شاكر فه‌تاح كورد بوو، هه‌ر ب ڤى ره‌نگى دادوه‌ر و ریڤه‌به‌رێن ناحیان یێن ناڤێن وان هاتین یان عه‌ره‌ب یان كوردێن نه خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ بوون. ئه‌گه‌ر هه‌لسه‌نگاندنه‌كا ڤێ ره‌وشێ بكه‌ین ئه‌م دكارین بێژین ئه‌ڤه ئه‌نجامێ كێمییا خواندنگه‌هان بوو ل ده‌ڤه‌رێ ب تایبه‌ت قۆناغا پشتى سه‌ره‌تایى، د وێ قۆناغێدا كته‌كا كێم ژ خه‌لكێ به‌هدینان دكارین زاڕۆكێن خوه بۆ خواندنا ناڤنجى و دواناڤنجى و بلندتر ڤرێكه‌نه مووسلێ یان جهه‌كێ دیتر، هه‌روه‌ك دهێته زانین یه‌كه‌مین خواندنگه‌ها ناڤنجى ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ سالا 1945 – 1946ێ ل دهۆكێ هاتییه ڤه‌كرن(55).
هندى په‌یوه‌ندى ب وارێ خواندنێ ڤه هه‌بیت، گه‌ورانى ئاماژه ب ڤێ مژارێ ل دهۆكێ و ئامێدیێ كریه، ل دووڤ زانیاریێن وى د سالا 1931ێدا ل قه‌زا دهۆكێ سه‌نته‌رێ باژێڕى خواندنگه‌هه‌كا سه‌ره‌تاییا كوڕان شه‌ش رێزى و خواندنگه‌هه‌كا سه‌ره‌تاییا كچان دو رێزى و ل ناحیا مزوورى مه‌لبه‌ندێ ناحیێ خواندنگه‌هه‌ك و گوندێ پێده خواندنگه‌هه‌ك، مه‌لبه‌ندێ ناحیا دۆسكى مانگێشكێ خواندنگه‌هه‌ك و گوندێ سێمێلێ خواندنگه‌هه‌ك هه‌بوو(56). هندى په‌یوه‌ندی ب قه‌زا ئامێدیێ ڤه هه‌ى گه‌ورانى ئاماژه ب هه‌بوونا خواندنگه‌هه‌كا سه‌ره‌تایى ل ئامێدیێ و ئێكا چوار رێزى ل بامه‌ڕنێ و ئێكا دو رێزى ل گوندێ ئه‌ره‌دنا دكه‌ت(57).
هندیكه سه‌ججادى یه، ئاماژه ب خواندنگه‌هێن ئاكرێ، زاخۆ و دهۆكێ نه‌كریه، تنێ ل ئامێدیێ دبێژیت: دو خواندنگه‌هێن سه‌ره‌تایى ب (550) خواندكاران لێ هه‌نه و سالا چوویى خواندنگه‌هه‌ك ناڤنجى لێ هاتبوو ڤه‌كرن به‌لێ ئه‌ڤ ساله هاتییه گرتن(58). د ده‌مه‌كیدا سه‌ججادى پشتى گه‌ورانى ب 24 سالان هاتییه ده‌ڤه‌رێ و كوردیزان و شاره‌زا بوو و دۆستێن وى ل ده‌ڤه‌رێ پتر بوون، پێویست بوو زانیاریێن سه‌ججادى به‌رفره‌هتر بانه و پتر ل دووڤ ره‌وشا په‌روه‌ردێ ل ده‌ڤه‌رێ زانیارى تۆمار كربان. ل هنده‌ك باژێڕان خوه ب سه‌ر مژارا په‌روه‌ردێڤه نه‌بریه، لێ د هه‌مان ده‌مدا سه‌ججادى خه‌م ل دو مژاران خوارییه:
مژارا خواندنا كوردى: گه‌ورانى نێزیكى ڤێ مژارێ نه‌بوویه، هندیكه سه‌ججادى ل یه‌كه‌مین قۆناغا گه‌شتا خوه ل ئاكرێ، نێزیكى مژارا خواندنگه‌هان و زمانێ خواندنێ نه‌بوویه تنێ د چه‌ند په‌یڤه‌كاندا دبێژیت: خه‌لكێ وێ پتر ژ كوردێن دی یێن ڤى وه‌لاتى ئاشنایى دگه‌ل كوردى و خواندنا كوردى هه‌یه(59). یا پێویست بوو ب تایبه‌ت ئه‌و مێڤانێ شاكر فه‌تاحێ ره‌وشه‌نبیر و نڤیسكار بوو، زانیارییێن وى به‌رفره‌هتر بانه، ئه‌رێ هنده‌ك هه‌بوون د وى سه‌رده‌میدا حه‌ز ژ زمانێ خوه نه‌دكر..؟ و چ جوینێ خه‌لكى بوون و ئه‌گه‌ر چ بوون..؟ ئه‌رێ خه‌لكێ ئاكرێ پتر ژ كیژ ده‌ڤه‌ره‌كا دیتر پتر ئاشنایى دگه‌ل كوردى و خواندنا كوردى هه‌بوو..؟
ده‌مێ سه‌ججادى چوویه زاخۆ، پتر گرنگى ب مژارا خواندنا كوردى دایه، د ئه‌نجامێ گه‌ڕيانا خوه‌یا دو سێ رۆژى دا ل زاخۆ دبێژیت: زمانێ كوردى ل خواندنگه‌هێن وان ناهێته خواندن، هه‌تا كو ئه‌و گوهدارییا رادیۆوا كوردى ژى ناكه‌ن. هه‌ر د وارێ زمانێ خواندنێدا دبێژیت: خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ نزانن ب كوردى بخوینن، د ڤى واریدا گه‌له‌ك پاشڤه‌ماینه، هنده‌ك هه‌بوون ده‌مێ من مژارا ئاخفتنا خواندن و نڤیسینا كوردى دگه‌لدا دكر پاتكا خوه ددا من و ل نك وان تشته‌كێ سه‌یر بوو، هه‌روه‌ك چ جاران كوردى به‌ر گوهێن وى نه‌كه‌تبیت، لێ ئه‌ڤه كته‌كا كێم بوون ژ خوانده‌ڤانان، به‌لكى پترییا وان حه‌ز ژ خواندن و نڤیسینا كوردى دكر، هه‌ستا نه‌ته‌وه‌یى ل جه‌م وان هه‌بوو و یا بهێز بوو، لێ یا ئه‌و گیرۆ كرین ئه‌وه كو ئه‌و شێوه‌زارێ خواندنگه‌هان ب خواندن و نڤیسین نزانن(60). هه‌ر ئه‌ڤ مژاره ل دیوانا حاجى ئاغاى ئازراندییه و وى د به‌رسڤێدا گۆتییه: د ده‌مه‌كێ زوودا حازم به‌گێ ئه‌ڤ هزره هه‌بوو، خه‌لكى گه‌له‌ك پێخوش نه‌بوویه ژبه‌ر هه‌ر ئه‌گه‌ره‌كى بیت، ئه‌ز ب خوه كو كوردم دگه‌ل وێ هزرێمه كو زمانێ كوردى كو زمانێ نه‌ته‌وه‌ییه پێ بێته خواندن و نڤیسین، به‌لێ مخابن نه كه‌س دزانیت پێ بنڤیسیت و نه كه‌س دزانیت پێ بخوینیت(61).
| حازم به‌گ یه‌ك ژ وان شه‌ش نوونه‌رێن كورد بوویه د جڤاتا نوونه‌رێن ئیراقێدا یێن ل سالا 1929ێ داخوازا دامه‌زراندنا لیوا دهۆكێ یا پێكهاتى ژ قه‌زایێن كوردى یێن لیوا مووسلێ كرى و زمانێ كوردى ببیته زمانێ خواندنێ ل ڤێ لیوایێ. |
مژارا خواندنا كوردى ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان مژاره‌ك گرنگه و گرێدایى دیرۆكا ده‌ڤه‌رێیه د ناڤبه‌را سالا دامه‌زراندنا حكومه‌تا ئیراقێ ل 1921ێ هه‌تا سه‌ره‌دانا سه‌ججادى بۆ ده‌ڤه‌رێ، د پێشه‌كییا ڤه‌كۆلینێدا مه ئاماژه پێ كر كو ژ ئه‌نجامێ گرێدانا ده‌ڤه‌را به‌هدینان ب لیوا مووسلێ ڤه: ره‌وشا به‌هدینان هه‌مان ره‌وشا گرنگی پێنه‌دان و پشتگوهڤه هاڤێتنێ بوو یا سه‌رده‌مێ ئوسمانییان لێ ب ره‌نگه‌كێ دژوارتر ب ده‌ستێن عه‌ره‌بێن شوفێنیێن ده‌سته‌لاتدار ل سه‌نته‌رێ لیوایێ (ئانكو مووسلێ)، هند گرنگی ب ده‌ڤه‌رێ دهاته‌دان هندى به‌رژه‌وه‌ندییا ته‌خا ده‌وله‌مه‌ند و سه‌رمایه‌دارێن باژێڕێ مووسلدا، ژێر رۆناهییا ڤێ گۆتنێ دیاردبیت ده‌سته‌لاتدارییا لیوا مووسلێ چ خه‌مه‌ك ژ ویست و پێدڤییاتى و مافێن خه‌لكێ به‌هدینان نه‌خوارییه هه‌تا خه‌مه‌كێ ژ خواندنا زمانێ كوردى ل ده‌ڤه‌ری بخۆت، دگه‌ل دامه‌زراندنا سازیێن ده‌وله‌تا ئیراقێ ل مووسلێ و قه‌زایێن سه‌ر ب وێڤه (كو به‌هدینان پشكا هه‌ره سه‌ره‌كى بوون ژ لیوا مووسلێ) ده‌ملده‌ست خواندنا عه‌ره‌بى هاتییه سه‌پاندن ل وێ كتا كێما خواندنگه‌هێن ل ده‌ڤه‌رێ هه‌ین و ئه‌ڤه یه‌كه‌مین پێنگاڤا ب عه‌ره‌بیكرنا ده‌ڤه‌رێ بوو، هه‌رچه‌نده كته‌كا كێم ژ خه‌مخۆران خه‌م ژ ڤێ مژارێ خوارییه و حازم به‌گ یه‌ك ژ ڤان خه‌مخۆران بوویه، ل 5 چریا ئێكێ 1925 راپۆرته‌ك دایه سه‌رۆكاتییا جڤاتا نوونه‌رێن عیراقێ و داخوازا مامۆستایێن كوردیزمان بۆ كوردستانێ كریه و داخوازا وى ب پڕانى هاتییه قه‌بوولكرن و كه‌تیه ژێر بڕیارێ(62)، به‌لێ دیاره نه‌هاتییه بجهئینان. هه‌ر د ڤى واریدا حازم به‌گ یه‌ك ژ وان شه‌ش نوونه‌رێن كورد بوویه د جڤاتا نوونه‌رێن ئیراقێدا یێن ل سالا 1929ێ داخوازا دامه‌زراندنا لیوا دهۆكێ یا پێكهاتى ژ قه‌زایێن كوردى یێن لیوا مووسلێ كرى و زمانێ كوردى ببیته زمانێ خواندنێ ل ڤێ لیوایێ(63).
چه‌ند بزاڤه‌كێن دیتر د ڤى واریدا هاتینه كرن، به‌لێ دیاره به‌ره‌یا دژ ل لیوا مووسلێ بهێزتر بوویه و ب هزرا من ئه‌ڤ به‌ره‌یه ژ دو پێكهاتان پێكهاتییه: ده‌سته‌لاتدارێن هزر شوفێنى ل سه‌نته‌رێ لیوا مووسلێ و ده‌سته‌لاتدارێن قه‌زایێن كوردى یێن لیوا مووسلێ، ده‌سته‌لاتدارێن سه‌نته‌رى مه‌ره‌ما وان یا دیاره و یێن قه‌زایان ژى دو جوینن: ده‌سته‌لاتدارێن فه‌رمى كو نه خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ بووینه و نه خه‌م ژ پێویستیێن ده‌ڤه‌رێ خواریه، ده‌سته‌لاتدارێن نه فه‌رمى كو ته‌خا شێخ و ئاغابوونه هیچ ده‌مه‌كى خه‌م ژ پێویستیێن ده‌ڤه‌رێ كو خواندنا زمانى یا سه‌ره‌كى بوویه نه خواریه به‌لكى دژایه‌تى ژى كریه(64).
د ده‌مێ ئازراندنا مژارا زمانى ل زاخۆ سه‌ججادى ئاماژه ب دو خالێن دیتر كریه: ئه‌و شێوه‌زارێ سۆرانى ب خویندن و نڤیسین نزانن، ئه‌و ده‌گمه‌ن نه‌بیت گوهدارییا رادیۆوا كوردى ناكه‌ن. سه‌ججادى دڤێت خوه وه‌ك كه‌سه‌ك ڤه‌كرى دیاركه‌ت و بۆ خالا ئێكێ دبێژیت: ئه‌ڤه نه ئاریشه‌یه تو به شێوه‌كه‌ى خۆت بنووسه و بخوینه‌وه ئه‌م نوسینه‌ى تو به دوایى پرت ده‌بیت و ئه‌كه‌وێته ولآتى سۆرانه‌كان، هى ئه‌وانیش ئه‌كه‌وێته ئێره، له ئاخرا ئه‌م نووسینانه ئه‌بنه هۆى لێك تێگه‌یشتن(65).
ل ڤێرێ هه‌ژی ل سه‌ر راوه‌ستانه‌كێیه: سه‌ججادى دبێژیت بخوێنه‌وه..! به‌لێ نه گۆتییه ل خواندنگه‌هان ب چ شێوه‌زار یان زمان بخوینیت.. ئه‌رێ سه‌ججادى دگه‌ل وێ چه‌ندێ بوویه خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ب شێوه‌زارێ خوه بخوینن..؟ ئه‌ز مافى ناده‌مه خوه به‌رسڤا ڤێ پرسیارێ به‌م، لێ مه به‌لگه هه‌نه كو هنده‌ك نڤیسكارێن كوردێن سه‌رده‌مێ سه‌ججادى و به‌رى وى ژى دژایه‌تییا خواندنێ ل ده‌ڤه‌رێ ب شێوه‌زارێ خوه‌جهیێ ده‌ڤه‌رێ كریه، راپۆرتا محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كی یێ وه‌زیر و دیرۆكنڤیس ل به‌ر ده‌سته یا بلند كرى بۆ مه‌لكێ ئیراقێ چاوان كه‌تییه د چه‌په‌رێ دژایه‌تییا خواندنا كوردى ل ده‌ڤه‌رێ ب شێوه‌زارێ خوه‌جهیێ خه‌لكێ وێ هه‌روه‌ك د قانوونا زمانێن خوه‌جهی یا ژماره (74) سالا 1931ێدا هاتى(66). ئه‌ڤه مرۆڤى دئێخیته د گومانێدا ل سه‌ر گۆتنا سه‌ججادى: به شێوه‌كه‌ى خۆت بنووسه و بخوێنه‌وه..!!
د خالا دوێدا سه‌ججادى دبێژیت: ئه‌و زۆر ب كێمى گوهدارییا رادیۆوا كوردى دكه‌ن(67). ئه‌گه‌رێن ڤێ ره‌وشێ ژى هه‌مان ئه‌گه‌ر و فاكته‌رن یێن مژارا خواندنێدا مه ئاماژه پێكرى، ئه‌گه‌ر تو د تشته‌كى نه گه‌هى دێ چاوان گوهداريیێ كه‌ى و دێ چ مفا ژێ وه‌رگرى..؟ به‌رى سه‌ره‌دانا سه‌ججادى بۆ به‌هدینان ب هه‌یڤه‌كێ د ژماره 37 تیرمه‌ها 1955ێ كۆڤارا (هه‌تاو) یا هه‌ولێرێ دا ئه‌نوه‌ر مایى (1913- 1963) وێ گازنده‌یێ ژ خوانده‌ڤانێن سۆران دكه‌ت: برائێن من یێن سۆران دزانن كو تا نه‌كه رادیۆ به‌شێ كوردى گۆتار و بێژه و په‌یڤ و زاریكرن ستران و په‌ند و شیره‌ت ب لاكا سۆرانى به‌لاڤ دكه‌ت و چ رێكێ ناده‌ت لاكا باكوور ژ بلى چه‌ند سترانێن كێم، ژ ره‌خه‌كێ دیڤه گۆتار و نڤیساندن و تووره (ادب) نائێن به‌لاڤكرن تنێ به لاكا سۆران، چ پیته به تووره و گۆتار و نڤیساندنێن باكوور ناهێت كرن(68). نڤیسينا ئه‌نوه‌ر مایى وێ چه‌ندێ دیار دكه‌ت د وێ قۆناغێدا نه تنێ ده‌سته‌لاتدارێن مووسلێ به‌لكى هنده‌ك ژ ده‌سته‌لاتدار یان بریاربده‌ستێن كورد ژى ده‌ست د پاشڤه‌مانا خواندن و زمانێ كوردى ل ده‌ڤه‌ری هه‌بوویه.
| ده‌مێ گه‌ورانى ل سالا 1931 ێ هاتی ئاستێ ره‌وشه‌نبیرى و خوینده‌وارى ل ده‌ڤه‌رێ د نزمترین ئاستدا بوو، كته‌كا كێم يا خواندنگه‌هێن سه‌ره‌تایى ل هه‌ر چوار قه‌زایێن به‌هدینان هه‌بوون، لهوما د گه‌شتا خوه‌دا ل دووڤ ڤێ مژارێ نه‌گه‌ڕيایه. |
دیاره گه‌ورانى ده‌مێ هاتییه ده‌ڤه‌رێ وى ب خوه تشته‌ك وه‌سان ژ زمان و ره‌وشه‌نبیرییا كوردى نه‌زانییه و چ باكگراونده‌ك د ڤى واریدا نه‌بوویه، سه‌رده‌مێ ئه‌و هاتی ئاستێ ره‌وشه‌نبیرى و خوینده‌وارى ل ده‌ڤه‌رێ د نزمترین ئاستدا بوو، كته‌كا كێم يا خواندنگه‌هێن سه‌ره‌تایى ل هه‌ر چوار قه‌زایێن به‌هدینان هه‌بوون، لهوما د گه‌شتا خوه‌دا ل دووڤ ڤێ مژارێ نه‌گه‌ڕيایه، به‌لێ سه‌ججادى وه‌ك زانایه‌كێ ئایینى و نڤیسكار و ره‌وشه‌نبیره‌كێ كورد و به‌رى ڤێ گه‌شتێ ب دو سالان په‌رتووكا خوه‌یا ناڤدار (مێژووى ئه‌ده‌بى كوردى) به‌لاڤكربوو، د ڤێ گه‌شتێدا ل ئه‌ده‌بیاتا كوردى ده‌ستنڤیس و شێعرا كوردى گه‌ڕيایه، مخابن نه ل ئاكرێ، نه ل زاخۆ چ ده‌ستڤه نه‌ئینایه، ل زاخۆ تایبه‌ت بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ سه‌ره‌دانا پێشنڤێژێ مزگه‌فتا مه‌زن كریه و پرسیار ژێ كریه: تشته‌كى ژ شاعر و ئه‌دیبێن كورد دزانیت یان تشته‌ك ژ به‌رهه‌مێن وان هه‌یه..؟ به‌رسڤا وى نه‌خێر بوویه (69)..!! ل دهۆكێ ژى هه‌مان مژار دگه‌ل شێخ نور محه‌مه‌دى ڤه‌كریه، به‌لێ وى ژى هه‌روه‌ك بڤێت ژ به‌رسڤێ بره‌ڤیت ب چیرۆكا والى (سلێمان نه‌زیف)ى و سێداره‌دا شێخ عه‌بدولسه‌لامێ بارزانى مژار گوهارتییه. ده‌مێ سه‌ججادى سه‌ره‌دانا مزگه‌فتا مه‌زن يا ئاكرێ كرى و هه‌مان داخواز ژ پێشنڤێژێ مزگه‌فتێ كرى تشته‌ك ده‌ستڤه نه‌ئینایه. ل ئامێدیێ ژى ده‌مێ ئه‌ڤ پرسیاره ژ مفتیێ ئامێدیێ كرى د به‌رسڤێدا گۆتیێ: ئه‌م فه‌رمانبه‌رێن حكومه‌تێنه و مه چ په‌یوه‌ندى ب ڤان تشتانڤه نینه (70). ل ته‌كیا بامه‌ڕنێ و ل دیوانا شێخى ژى هه‌مان مژار به‌رچاڤكرییه، به‌لێ وه‌ك دبیژیت: وى خه‌لكى پویته ب ڤى وارى نه ددا، هه‌رچه‌نده سه‌ججادى ئه‌و ب خوه بۆ دیرۆكێ دبێژیت: ل ڤێ دیوانێ هنده‌ك هه‌بوون زانیارى دۆر شێعرێ هه‌بوون و هنده‌ك ژبه‌ربوون، به‌لێ نه گۆتییه ئه‌ڤ شێعره ب كیژ زمانى بوون، و ئاماژه ب شێخ مه‌زهه‌رێ مایى دكه‌ت كو گه‌له‌ك داستانێن شێعرى ژبه‌ر بوون، هه‌روه‌سا (شێخ محه‌مه‌دێ) خه‌لیفێ شێخ مه‌سعودى، ل داویێ دبێژیت: زانایێن كه‌ڤن شیعرێن فارسى ژبه‌ردكرن(71).
ل ڤێری پرسیاره‌ك دهێته‌پێش، گه‌لۆ به‌رئاقله ژ ڤان ته‌كیا و مزگه‌فت و مه‌لا و شێخ و مفتییان، كه‌سه‌كى چوار به‌یت ژ شێعرا كوردى نه‌بن، یان هه‌ما مه‌ولوودنامه‌يه‌كا كوردى نه‌بیت یان نووبهاره‌كا خانى نه‌بیت؟؟ ئه‌م هه‌مى دزانین هه‌تا وێ قۆناغێ ل خواندنگه‌هێن ئایینى و ل قورنه‌تێن ته‌كیا و مزگه‌فتان فه‌قی هه‌بوون، د ده‌رسێن خوه‌دا شێعرا كوردى و مه‌ولوودنامه‌یێن كوردى و نه‌وبهار و عه‌قیده‌یا خانى دخواندن، ئه‌رێ به‌رئاقله كه‌سه‌كى تشته‌ك ژ شێعرا ئه‌حمه‌دێ نالبه‌ند ل نك نه‌بیت و كو د وێ قۆناغێدا ئه‌حمه‌دێ نالبه‌ند ئه‌گه‌ر ل ئامێدیێ نه‌بیت یێ ل بامه‌ڕنێ بووى، ئه‌گه‌ر ل ته‌كیا بامه‌ڕنێ نه‌بیت یێ ل ته‌كیا مایێ یان قولاچكا مزگه‌فته‌كا نێزیك بوو. ئه‌ز دبینم ئه‌ڤ پرسیاره چه‌ند به‌رسڤه‌كان هه‌لدگرن، ئێك ژ وان به‌رسڤان وان كه‌سان یێن سه‌ججادى لێ بوویه مێڤان خوه ژ به‌رسڤا وى ڤه‌دزییه ب وێ نیه‌تی دووره به‌لا بن و پرسیارێن وى ژى ره‌نگه‌ك كوردینى تێدا هه‌بوویه، به‌رسڤا مفتیێ ئامێدیێ ده‌مێ دبێژیت: ئه‌م فه‌رمانبه‌رێن حكومه‌تێينه و مه چ په‌یوه‌ندى ب ڤان تشتانڤه نینه هه‌تا ئاسته‌كێ باش ڤێ بۆچوونێ پشتراست دكه‌ت(72). مگرتییه‌كا دى دبیت ڤان كه‌سان نه‌ڤیایه مه‌لایه‌كێ وه‌ك نالبه‌ندى یان كه‌سه‌كێ دى بده‌نه نیاسین و وان ب خوه تشته‌ك ڤێ نه‌ى. مگرتییه‌كا دیتر ژ سه‌ججادى ب خوه دگریت، كو ره‌نگه مژه‌ك د ده‌ربرینێن وى داهه‌یه، وه‌ك نموونه: ئاماژه ب قازیێ كه‌ڤنێ ئاكرێ خالد ئه‌فه‌ندى عه‌بدولحه‌كیم یێ هه‌شتێ سالى دكه‌ت: كه‌سه‌كێ بسپۆر و ره‌وشه‌نبیر و زانا بوو، هه‌روه‌سا شاعر و ئه‌دیبه‌كێ روحسڤك بوو، هه‌ستا نه‌ته‌وه‌یى هه‌بوو، به‌لێ دوێ باوه‌رێدا بوو ملله‌ت پێشناكه‌ڤیت ئه‌گه‌ر ب زانست و فێركرنێ نه‌بیت(73)، ئه‌رێ به‌رئاقله ڤى كه‌سى تشته‌ك ژ شێعرا كوردى نه‌بیت و سه‌ججادى ژى ئاماژه ب ڤێ چه‌ندێ نه‌كریه. سه‌ججادى ل بامه‌ڕنێ دگه‌ل شێخ مه‌زهه‌رێ مایى یێ چه‌ند داستانێن شێعرى ژبه‌ر روونشتییه و دانوستاندن كریه، ئه‌رێ به‌رئاقله شێخ مه‌زهه‌ری چ ژ شێعرا كوردى نه‌زانیبیت ئان نه‌بن..؟ دده‌مه‌كیدا دناڤ مالباتا واندا چه‌ند شاعرێن كورد هه‌نه و خوه‌دیێن چه‌ندین ده‌ستنڤیسان بوون. د هه‌مان رۆژدا سه‌ججادى مه‌لا ئه‌نوه‌رێ به‌روارى (ئه‌نوه‌رێ مایى) دیتییه(74)، مایى د وى ده‌میدا شاعر بوویه و شێعر د چه‌ند كۆڤارێن كوردیێن وى سه‌رده‌مى وه‌ك (هاوار HAWAR) و گه‌لاوێژ و هه‌تاو دا به‌لاڤكرینه، ئه‌رێ چما سه‌ججادى پرسیارا شێعرا كوردى ژ وى نه‌كریه..؟ ئه‌ڤ به‌رسڤه چه‌ند مگرتییه‌كێن دى ژى هه‌لدگرن هه‌موو گرێداى ره‌وشا جڤاكى سیاسی و ره‌وشه‌نبیرییا ده‌ڤه‌رێنه د وێ قۆناغێدا، د هه‌مان ده‌مدا ئه‌ز دبینم سه‌ججادى ژى د ڤێ مژارێدا یێ رشد نه‌بوویه چ رێز ل مێڤاندارییا خوه‌گرتبیت یان وى ب خوه ئه‌ڤ مژاره هند ب گرنگ وه‌رنه‌گرتبیت.
ده‌مێ گه‌ورانى ل سالا 1931ێ سه‌ره‌دانا تنێ دهۆك و ئامێدیێ كرى و ل دووڤ ڤه‌گێرانێن وى هه‌ردو باژێڕ د پاشڤه‌ماى و چ سیمایێن باژێڕان و باژێڕبوونێ ب تایبه‌ت ئامێديێ كو هێژ رێكا ترۆمبێلێ نه‌گه‌هشتبوویێ لێ نه‌بوون، به‌لێ د ناڤبه‌را سهردانا وى و یا سه‌ججادى دا هه‌ردو باژێڕان ره‌نگه پێشكه‌تنه‌ك ب خوه‌ڤه دیتیه، پڕۆژه‌یێن ئاڤێ و كاره‌بێ لێ هاتینه‌دامه‌زراندن، رێكا ترۆمبێلێ گه‌هشتییه ئامێدیێ و ڤێ رێكێ ده‌رگه‌هێ باژێڕبوونێ ل به‌ر ڤه‌كریه. ژ گۆرانكاریێن د ڤێ ناڤبه‌رێدا رووداین ڤه‌كرنا یانه (كلوب – نادى) یێن فه‌رمانبه‌رانه، د ڤێ قۆناغێدا ل هه‌رچوار باژێڕێن ئاكرێ، زاخۆ، دهۆكێ و ئامێدیێ یانه‌یێن فه‌رمانبه‌ران هاتینه ڤه‌كرن، یا ئاكرێ ل سه‌ر گره‌كێ بلند ل نیڤا باژێڕى، یا زاخۆ ل سه‌ر لێڤا خابویرى به‌رامبه‌رى ئاڤاهیێ حكومه‌تێ (سه‌رایێ)، ل دهۆكێ نیڤا باژێڕى و یا ئامێدیێ ل سیلاڤێ (75). خالا هه‌ڤپشك وه‌ك سه‌ججادى ئاماژه پێدكه‌ت، یانه تایبه‌ت ب فه‌رمانبه‌ران و كه‌سایه‌تیێن ماقویل بوویه، یاریین ده‌ستى وه‌ك تاوله و په‌ڕكانێ لێ دهاتنه‌كرن، ئاسایى بوو كه‌سێن ئایینى وه‌ك سه‌ججادى و شێخ نور محه‌مه‌د ل وێرێ ب روونن، دهه‌مان ده‌مدا جهێ هه‌ڤدیتن و دیدارێن كه‌سێن ماقوویل و فه‌رمانبه‌رین باژێڕى بوو، دیاره باشترین جهێ ده‌مبۆراندنێ بوون بۆ فه‌رمانبه‌ران و هه‌تا ئاسته‌كى و ل دووڤ سه‌ربه‌رێ وى چاخى ئاڤاهیێن پووته‌پێكرى و جهێن بژاره‌یێن باژێڕى بوون. هه‌ژییه بێژین یانه‌یا فه‌رمانبه‌ران یا زاخۆ كه‌ڤنترین یانه‌یا فه‌رمانبه‌رانه ل سنوورێ ده‌ڤه‌رێ هاتییه‌دامه‌زراندن، یانه‌یا زاخۆ ل سالا 1930ێ ب بریارا قائیمه‌قامێ زاخۆ یێ وى چاخى (مسته‌فا به‌گ ئه‌لعومه‌رى) هاتییه‌دامه‌زراندن، دیاره ده‌رگه‌هێ ڤێ یانه‌یێ د قۆناغه‌كێدا هاتییه گرتن و ل گولانا 1944ێ سه‌رژنوو هاتییه ڤه‌كرن(76).
هه‌تا سالا 1944ێ چ یانه ل دهۆكێ نه‌بوون، ل مه‌ها ئادارا ڤێ سالێ پێنج فه‌رمانبه‌رێن بژاره یێن قه‌زا دهۆكێ داخوازا ڤه‌كرنا یانه‌یا فه‌رمانبه‌ران پێشكه‌شى قائیمه‌قامى كریه، وى ژى داخواز بلندكریه بۆ موته‌سه‌رفێ (پارێزگارێ) مووسلێ وى ژى بلندكریه بۆ وه‌زاره‌تا ناڤخوه‌یى و وه‌زاره‌تێ ژى ب نڤیساره‌كێ ل 16/10/1944ێ ره‌زامه‌ندى ل سه‌ر ڤه‌كرنا ڤێ یانه‌یێ ل دهۆكێ دایه. پشتى دوباره هنارتنا په‌یره‌وه‌ێ ناڤخوه‌یێ هه‌مواركریێ یانه‌یێ بۆ وه‌زاره‌تا ناڤخوه‌یى، وه‌زاره‌تێ ل 21 چریا ئێكێ
| وه‌زاره‌تا ناڤخۆيا عيراقێ ل رۆژا 21 چریا ئێكێ 1944ێ ره‌زامه‌ندییا داویێ ل سه‌ر ڤه‌كرنا يانه‌يا فه‌رمانبه‌ران ل دهۆكێ دایه.. ل سه‌نته‌رێ ئاكرێ ژى ل 3 كانوونا دووێ 1952ێ يانه‌يا فه‌رمانبه‌ران ل جهێ دبێژنی سه‌رێ گرى هاتییه ڤه‌كرن. |
1944ێ ره‌زامه‌ندییا داویێ ل سه‌ر ڤه‌كرنا ڤێ یانه‌یێ ل دهۆكێ دایه و یانه ل ئاڤاهیێ به‌رى چه‌ند
ساله‌كان یێ ئێكه‌تییا نڤیسه‌رێن كورد – تایێ دهۆكێ هاتییه‌ڤه‌كرن و ده‌ست ب كارێ خوه كریه(77). ل سه‌نته‌رێ ئاكرێ ل 3 كانوونا دووێ 1952ێ ب ده‌سپێشخه‌رییا شاكر فه‌تاحێ قائیمه‌قامێ ئاكرێ (1950 – 1951) یانه‌یا فه‌رمانبه‌ران ل جهێ دبێژنی سه‌رێ گرى هاتییه ڤه‌كرن(78).
د هه‌ردو گه‌شتانه‌مه‌یاندا ئاماژه ب دو بزاڤێن نه‌ته‌وه‌یى ل ده‌ڤه‌رێ هاتییه‌كرن بزاڤا شێخ عه‌بدولسه‌لامێ بارزانى 1907 – 1914 و بزاڤا شێخ ئه‌حمه‌دێ بارزانى 1931 – 1932ێ، هه‌ردو بزاڤان په‌یوه‌ندییه‌كا راسته‌وخوه ب ده‌ڤه‌را به‌هدینانڤه هه‌بوو، ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره كووراتییا ستراتیژییا شۆرشێن بارزان یێن به‌رى وان و پشتى وان بوون، خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ پشكه‌ك ژ جه‌نگاوه‌رێن ڤان بزاڤان بوون، لهوما ژى باندۆرا روودانێن شۆرشێ ل ده‌ڤه‌رێ یا دیاربووو. هندیكه بزاڤا شێخ عه‌بدولسه‌لامى یه ده‌سپێكا وێ دزڤڕيته‌ڤه سالا 1902ێ (د هنده‌ك ژێده‌راندا 1903) ده‌مێ شێخ عه‌بدولسه‌لامى پشتى مرنا بابێ خوه شێخ محه‌مه‌دى شێخاتییا ته‌كیا بارزان وه‌رگرتى(79)، ده‌سپێكا شێخاتییا شێخ عه‌بدولسه‌لامى هه‌ڤده‌م بوو دگه‌ل ده‌سپێكا سه‌دسالییا بیستێ، ئه‌ڤ ده‌سپێكا قۆناغا هشیاریێ و هه‌مبێزكرنا هزرێن نه‌ته‌وه‌یى و ئازادیێ و مافێن نه‌ته‌وه‌یى بوو د ناڤ گه‌ل و پێكهاته‌یێن ژێر ده‌سته‌لاتێ ده‌وله‌تا ئوسمانى. د ڤێ قۆناغێدا شێخ عه‌بدولسه‌لامى به‌رده‌وامى ب وێ بزاڤێدا یا بابێ وى شێخ محه‌مه‌دى ده‌سپێكرى، ئه‌و ژى بزاڤا چاكسازیێ ل ده‌ڤه‌رێ و دامه‌زراندنا هه‌ڤگرتنا ئه‌شیره‌تێن بارزان كو ئه‌شیره‌تێن (شێروانى، دۆله‌مه‌رى، مزوورى، به‌رۆژى، نزارى، گه‌ردى و هه‌ركى بنه‌جى) ب خوه‌ڤه گرتن ل سه‌ر بنیاتێ وه‌كهه‌ڤیێ د ماف و ئه‌ركاندا(80)، وه‌ك ژ زارده‌ڤێ باسیل نیكیتينى هاتییه ڤه‌گوهاستن شێخى هه‌رده‌م ئامۆژگارى ل ئالیگر و موریدێن خوه دكرن و دگۆت: هندى د هه‌ڤگرتى و هه‌ڤكاربن دگه‌ل هه‌ڤدو وى ده‌مى كه‌س نه‌شێته هه‌وه. هه‌مان ژێده‌ر دبێژیت: شێخى ده‌مێ خوه بؤ سێ مه‌ره‌مان: هشیاركرن و ده‌رسدان، جێبه‌جێكرنا پێویستیێن خه‌لكى و چاره‌سه‌ركرنا ناكوكیێن ناڤبه‌را عه‌شیره‌تا و ئاریشه‌یێن وان ته‌رخانكربوو(81). ڤان ره‌فتارێن شێخ عه‌بدولسه‌لامى سه‌رنجا خه‌لكه‌كى ل ده‌رڤه‌ى سنوورێن ئه‌شیره‌تێن بارزان بۆ خوه راكێشا بوو، د قۆناغا پشتى كوده‌تایا ده‌ستوورییا ئوسمانی یا سالا 1908ێ رێكخستنێن كوردییێن نه‌ته‌وه‌یى ژ سته‌نبۆلێ به‌لاڤۆكێن خوه د هنارتنه بارزان و د ناڤا وى خه‌لكیدا به‌لاڤه دكرن(82). د هه‌مان ده‌مدا شێخ به‌رده‌وام د په‌یوه‌ندییاندا بوو دگه‌ل كه‌سایه‌تیێن ده‌ڤه‌را به‌هدینان و ژێ دخواست پشته‌ڤانیێ ل پڕۆژه‌یێ وى یێ چاكسازیێ بكه‌ن، د ڤێ بزاڤێدا هنده‌كان پشته‌ڤانی لێ دكر و هنده‌كان ژى خوه لێ ڤه‌ددزى و پشتا خوه ددایێ، شێخ نورمحه‌مه‌دێ قادریێ دهۆكى ژ وان كه‌سان بوو یێن پشته‌ڤانى لێ دكر. گه‌ڕيان و په‌یوه‌ندیێن شێخ عه‌بدولسه‌لامى دگه‌ل كه‌سایه‌تى و مه‌زنێن ده‌ڤه‌رێ كۆمبوونا به‌رفره‌ها ڤان كه‌سایه‌تییان ل ته‌كیا شێخ نور محه‌مه‌دى ل دهۆكێ دووڤرا هات، و د ڤێ كۆمبوونێدا ئاماده‌بوویى پێكهاتن ل سه‌ر هه‌ڤگرتنه‌كێ و ده‌سنیشانكرنا كه‌سه‌كی وه‌ك په‌یڤدار و ئاخفتنكه‌رێ ره‌سمیێ ڤێ هه‌ڤگرتنێ ل جه‌م ئالیێن ره‌سمى و د هه‌مان كۆمبۆنێدا ل سه‌ر یاداشتنامه حه‌فت خالى پێكهاتن و ده‌ملده‌ست ئه‌و یاداشتنامه بلندكر بۆ ده‌سته‌لاتێ بلندێ ئوسمانى ل سته‌نبۆلێ كو چه‌ند داخوازێن گرنگ و گرێدایى ب مافێن خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێڤه تێدا بوون و د خالا ئێكێ یا ڤێ یاداشتنامه‌یێدا هاتییه: زمانێ كوردى ببیته زمانێ ره‌سمیێ پێنج قه‌زایێن كوردى یێن مووسلێ (دهۆك، زاخؤ، ئامێدیێ، ئاكرێ و شنگال) و دخالا دووێدا هاتییه: دڤێت زمانێ فێركرنێ زمانێ كوردى بیت(83).
د ئه‌نجامێ ڤان بزاڤ و چاكسازییاندا شێخ روو ب رووى دو دوژمنكارییان بوو ئێك ژ ئالیێ ده‌وله‌تا ئوسمانى، یا دیتر ژ ئالیێ هنده‌ك ئاغا و مه‌زنێن ده‌ڤه‌رێ و به‌رژه‌وه‌ندخوازێن ئورستوقراتى ل مووسلێ، هه‌ردو ئالى بوونه رێخوشكه‌ر و هاریكار بۆ هێرشێن له‌شكه‌ریێن ئوسمانى بۆ سه‌ر شێخ عه‌بدولسه‌لامى و ده‌ڤه‌را بارزان. د ئه‌نجامێ ڤان هێرشان یێن هه‌تا دووماهییا 1914ێ ڤه‌كێشاى شێخ عه‌بدولسه‌لام مشه‌خت دبیت و هه‌ر ده‌مه‌كى ل جهه‌كی دژیت، د قۆناغێن مشه‌ختیێدا ژى به‌رده‌وام بوویه د په‌یوه‌ندییاندا دگه‌ل ئالیێن كوردستانى و بیانى سه‌خمه‌رات وێ دۆزێ یا وى نوونه‌راتییا وێ دكر و بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ ل مه‌ها ته‌باخا 1913ێ گه‌هشتییه باژێڕێ تبلیسێ و دیداره‌ك دگه‌ل نوونه‌رێ قه‌یصه‌رێ رووسیا كر(84).
شێخ ژ تبلسێ زڤڕيڤه ده‌ڤه‌رێن سنووریێن ناڤبه‌را رۆژهه‌لات و باكوورێ كوردستانێ، د ڤێ قۆناغێدا والیێ وانێ یێ ئوسمانى فه‌رمانا گرتنا شێخى زیندوو یان مرى راگه‌هاندبوو و خه‌لاته‌ك بۆ ڤێ چه‌ندێ ته‌رخان كربوو، ئه‌وبوو كه‌سه‌كێ شكاك ب ناڤێ سۆفى عه‌بدوللا د پیلانه‌كا خیانه‌تكارییدا وى ده‌سته‌سه‌ردكه‌ت و راده‌ستى ده‌وله‌تا ئوسمانى دكه‌ت و دهێته‌ڤه‌گوهاستن بۆ مووسلێ ل شه‌ڤا ½ كانوونا دووێ 1914ێ ل باژێڕێ مووسلێ دهێته سێداره‌دان(85)، د ژێده‌ركێ دیدا رۆژا سێداره‌دانا شێخ عه‌بدولسه‌لامى ب 14/12/1914ێ هاتییه دیاركرن(86). هه‌ر د وێ شه‌ڤێدا سێ كه‌سێن دى ب ناڤێن: محه‌مه‌د ئاغا هیشه‌تى (رێكانى)، عه‌بدى ئاغایێ مزوورى و عه‌لى كورێ محه‌مه‌د ئه‌مین ئاغایێ مزوورى دگه‌ل شێخ عه‌بدولسه‌لامى هاتینه سێداره‌دان(87)، به‌لێ (صدیق الدملوجی) ل شوونا دو ناڤێن داویێ ئاماژه ب دو ناڤێن دى دكه‌ت: مه‌حموود خزمه‌تكارێ شێخ عه‌بدولسه‌لامى د ژیێ بیست سالیێدا و موسا كه‌سه‌كێ شێست سالى(88). هنده‌كێن دى ژ گرتییان ما نه د زیندانێڤه یێن ژ وان هاتینه نیاسین نورى خالێ شێخ عه‌بدولسه‌لامى و محه‌مه‌د ئه‌مین ئاغایێ بابێ عه‌لى گه‌نجێ دگه‌ل شێخى هاتییه سێداره‌دان هه‌ردو د زیندانێڤه مرن(89). گومان تێدا نینه روودانه‌كا ب ڤى ره‌نگى هه‌تا ده‌مێن درێژ دێ میننه د هزرا خه‌لكیدا، ده‌مێ شێخ نور محه‌مه‌دى ل دهۆكێ سالا 1955ێ ئه‌ڤ روودانه بۆ عهلائهددین سه‌ججادى ڤه‌گێراى، نیشانا باندۆرا روودانێیه هه‌ر چه‌نده چل ساله‌ك ب سه‌رڤه چووبوون.
هه‌روه‌ك د پشكا ئێكێدا ئاماژه پێ هاتییه‌كرن گه‌ورانى د سه‌ره‌دانا خوه‌دا نموونه‌كا زیندوو ڤه‌دگێڕیت ده‌مێ عه‌بدولئیلاهێ سه‌میانێ شاهێ ئیراقێ دبێژیتێ: ئه‌رێ ته گوه، ل شۆرشێن كوردان نه‌بوویه؟ ئه‌رێ ته گوه ل ناڤێ شێخ ئه‌حمه‌دێ بارزانى نه‌بوویه؟ له‌شكه‌رێ مه‌یێ ئازا به‌رى ده‌مه‌كێ كێم شۆرشا وى ژناڤبرییه؟… هێژ ئه‌م یێ ل ده‌ڤه‌ره‌كێ هه‌ڤسنووره دگه‌ل وه‌لاتێ بارزان(90). ئه‌ڤ روودانه 17 سالان پشتى شه‌هیدكرنا شێخ عه‌بدولسه‌لامى یه و ئه‌م دكارین بێژین به‌رده‌وامییا بزاڤا شێخ عه‌بدولسه‌لامى یه، ڤێ جارێ شێخ ئه‌حمه‌دێ برایێ وى سه‌ركردایه‌تییا ڤێ بزاڤێ كرییه كو ب سه‌رهلدانا ئێكێ یا بارزان 1931 – 1932 دهێته ناڤكرن و ده‌مێ گه‌ورانى هاتییه ده‌ڤه‌رێ و ل رۆژا 10 ته‌باخا 1931 ل سیاره‌تویكا دیدار دگه‌ل میر عه‌بدولئیلاهى كرى د گه‌رماتییا رووداناندا بوویه، هاتنا میرى ب خوه ژى هه‌رچه‌نده د بیرهاتنێن گه‌ورانیدا وه‌ك گه‌شته‌ك ئاماژا پێ هاتییه كرن، به‌س گومان تێدا نینه پتر په‌یوه‌ندى ب روودانێن بزاڤا شێخ ئه‌حمه‌دى ڤه هه‌یه و ده‌ڤه‌را به‌هدینان ژى پشكه‌ك جودانه‌كرى بوو ژ روودانێن وێ بزاڤێ، هه‌روه‌ك میر عه‌بدولئیلاهى گۆتیه گه‌ورانى: هێژ ئه‌م یێ ل ده‌ڤه‌ره‌كێ هه‌ڤسنووره دگه‌ل وه‌لاتێ بارزان(91).
| سه‌ججادى ل سالا 1955 ێ ل دۆر كوردێن مووسل دبێژيت: هژمارا وان ل باژێڕى گه‌له‌كه، به‌لێ ده‌لیڤێن كارى بۆ وان دكێمن، پڕانییا خه‌لكێ دۆرێن مووسل كوردن.. وه‌ك حه‌مال و شاگردێن ئوتێلان كار دكه‌ن. |
هه‌روه‌ك پێشتر ئاماژه پێ هاتییه‌كرن ره‌وشا گه‌شتا گه‌ورانى نه هند یا هاریكاربوویه كو ب كووراتى بچیته د ناڤا مژارێن په‌یوه‌ندى ب ره‌وش و ژیارا خه‌لكیڤه هه‌ى، به‌لێ سه‌رده‌مێ هاتنا سه‌ججادى ره‌وش پتر د به‌رژه‌وه‌ندییا وى دا بوویه، ئه‌و ب خوه كورد بوو و ب زمانێ كوردى دگه‌ل وى خه‌لكى د ئاخفت و د ده‌مێ سه‌ره‌دانا خوه‌دا پتر ده‌لیڤه بۆ هه‌لكه‌تییه تێكه‌لى خه‌لكى بیت، لهوما دێ بینین هێژ ئه‌و ل مووسلێ ده‌رباره‌ى كوردێن مووسلێ دبێژیت: هژمارا وان ل باژێڕى گه‌له‌كه به‌لێ ده‌لیڤێن كارى بۆ وان دكێمن، پڕانییا خه‌لكێ دۆرێن مووسل كوردن، پڕانییا وان زازایی (به‌هدینى)نه، وه‌ك حه‌مال و شاگردێن ئوتێلان كار دكه‌ن(92). ده‌مێ دگه‌هیته سیلاڤێ بچویكه‌ك جانتێ وى هه‌لدگریت هه‌تا مالا مفتى، بچیك گازندا ژ ره‌وشا خوه دكه‌ت و ئێتیمه و ئه‌و ب خوه یێ خوه خوداندكه‌ت(93). رۆژا پاشتر د ناڤ ئامێدیێ دا دگه‌ڕيت ده‌رباره‌ى ره‌وشا وێ دبێژیت:خه‌لكێ باژێڕى كه‌سێن جوامێرن به‌لێ هه‌ژاریێ خوه ب سه‌ر باژێڕیدا گرتییه. ل جهه‌كێ دى ژ ڤان بیرهاتنا دبێژیت: خه‌لكێ ئامێدیێ و ده‌وروبه‌ران د هه‌ژارن، ب تایبه‌ت یێن ده‌ورو به‌ران، من زه‌لامه‌ك نه دیت كێمتر ژ ده‌ه پنیێن ڕه‌نگا و ڕه‌نگ ب جلكێن وى ڤه هه‌بوون(94). ئه‌گه‌ر ئه‌ڤه ره‌وشا ئامێدیێ بێ گومان دێ گوند و ده‌ڤه‌رێن خرابتر بن، هه‌روه‌ك ل بامه‌ڕنێ هه‌ژارى خه‌لكه‌كى ناچار دكه‌ت بمیننه ل هیڤیێ هه‌تا شێخ و مێڤانێن خوه ژ خوارنێ ته‌واودبن دا ئه‌و به‌رمایكێن وان بخۆن(95). دیاره د وێ قۆناغێدا ره‌وشا ژیارا خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ تایبه‌ت قه‌زا ئامێدیێ یا دژوار بوویه، ئه‌ڤه ژى ئه‌نجامێ چه‌ند فاكته‌ره‌كانه كو ده‌رڤه‌ى مژارا مه‌نه.
ئه‌گه‌ر هه‌لسه‌نگاندنه‌كێ بۆ زانیاریێن هه‌ردو ژێده‌ران ب به‌رچاڤوه‌رگرتنا خودانێ گه‌شتنامه‌یێ و قۆناغا ئه‌و هاتیه ده‌ڤه‌رێ و ژێده‌رێن زانیاریێن وان بكه‌ین دكارین بێژین:
– گه‌ورانى پتر و به‌رفره‌هتر ل زانیارییان ده‌رباره‌ى وان ده‌ڤه‌را گه‌ڕيایه، ژێده‌رێ زانیاریێن وى كه‌سایه‌تیێن كارگێڕیێن پله‌بلندێن ده‌ڤه‌ری بوون، د هه‌مان ده‌مدا ده‌مێ په‌رتووكا خوه نڤیسی پشتگه‌رمێ چه‌ندین په‌رتووكێن جهێ باوه‌ریێ یێن وى سه‌رده‌مى بوویه.
– زانیاریێن سه‌ججادى هه‌تا ئاسته‌كى كورت و كرمانجینه، ب به‌رفره‌هى نه‌چوویه د ناڤ مژاراندا لێ خوه ل هنده‌ك مژاران كریه خودان وه‌ك خواندن و ره‌وشه‌نبیرییا كوردى و ره‌وشا ژیارا خه‌لكى ل ده‌ڤه‌رێن ئه‌و چوویێ گه‌ورانى نێزیكى ڤان مژاران نه‌بوویه، سه‌ججادى كێمتر مفا ژ ژێده‌ران وه‌رگرتییه و وه‌ك ئه‌و ب خوه‌دیاردكه‌ت بۆ هنده‌ك داتا و هژماران و زانینا رووبه‌رێ باژێڕ و ده‌ڤه‌ران پشتگه‌رمێ زانیاریێن خوه‌یێن كه‌سى و تۆمارێن ئامارا 1947ێ یا ئیراقێ و نڤیسین و تۆمارێن رێڤه‌به‌رییا رووبه‌رێ گشتى (مديرية المساحة العامة ببغداد) و (اطلس الدكتور احمد سوسه) بوویه (96).
– دگه‌ل هنده‌ك كێماسى و چه‌وتیێن د هه‌ردو ژێده‌راندا هه‌ى، بۆ چه‌ندین مژارێن گرێداى دیرۆك و ره‌وشا ئابۆرى و جڤاكى و ره‌وشه‌نبیرییا ده‌ڤه‌رێ وه‌ك ژێده‌ر دێ مفا ژێ هێته وه‌رگرتن، ب تایبه‌ت ده‌رباره‌ى ده‌ڤه‌رێن به‌هدینان كو كێمتر ژ باژێڕ و ده‌ڤه‌رێن دیتر ل سه‌ر هاتییه‌نڤیسین.
ژێده‌ر و ده‌همه‌ن:
1 – كامیران عبدالصمد احمد الدوسكي، بهدینان في أواخر العهد العثماني (1876 – 1914)، ص 195 – 196. (دهوك – 2007).
2 – خسرو گوران، الكورد في محافظة الموصل، (دهوك – 2006)، ص 48 – 49.
3 – عەلی سەیدۆ گەورانی، وەلاتییەكێ ئوردنیێ بنیات كوردە، سالا 1908ێ ل باژێڕێ عەممان پایتەختێ ئوردنێ هاتییە سەردنیایێ، قۆناغێن خواندنێ ل عەممان، قودسێ و بەیروتێ داوی ئیناینە، سالا 1928ێ باوەرناما بەكالۆریۆس د زانستێن سیاسی و ئابۆریدا ل زانكویا ئەمریكی یا بەیرۆتێ وەرگرتیە، سالا 1992ێ ل عەمان وەغەرا داویێ كریە. ل تیرمەها 1931ێ ژ عەممان بەرەف بەغدا، ژ وێرێ بەرەف باشوورێ كوردستانێ كەتیە رێ، ل نیڤا تەباخا وێ سالێ ژ مووسلێ بەرەف سوریێ و ژ وێری بۆ عەممانا ئوردنێ زڤڕيەڤە، بەرهەمێ ڤێ گەشتا وی پەرتووكەكە ب ناڤێ (من العمادیة الێ عمان او جولة في الكردستان الجنوبیة)، ئەڤ پەرتووكە زانیاری و دیتن و بیرهاتنێن وی یێن ڤێ گەشتێنە و ب هاریكارییا چەندین ژێدەران پەرتووك دەولەمەندتر لێكریە، پەرتووك سالا 1938ێ ل قاهیرە هاتییە چاپكرن، چاپا دووێ سالا 2012ێ ل هەولێرێ هاتییە چاپكرن. پەرتووك ژ ئالیێ مە ڤە هاتییە وەرگێران بۆ زمانێ كوردی و سالا 2021ێ ل دهۆكێ هاتییە چاپكرن، بۆ ڤێ ڤەكۆلینێ مە مفا ژ وەرگێرا كوردی وەرگرتیە.
4 – عەلائەدین سجادی: (1907 – 1948) زانایێ ئایینی و ئەدیب و نڤیسكار و رۆژنامەڤانێ ناڤدارێ كوردە، چەندین بەرهەمێن گرانبها نڤیسینە و چاپكرینە، ژ وانا مێژووی ئەدەبی كوردی –1953، رشتەی مرواری هەشت بەرگ 1952 – 1983، خۆشخوانی – 1978 و چەند بەرهەمێن دی، سالا 1955ێ گەریانەك ل باژێڕ و دەڤەرێن جودایێن باشوورێ كوردستانێ كریە و بەرهەمێ وێ گەریانێ پەرتووكەك بوو ب زمانێ كوردی ب ناڤێ (گەشتێك لە كوردستانا) و سالا 1956ێ ل بەغدا، سالا 2006 ل هەولێرێ و سالا 2020ێ ل سنە – رۆژهەلاتێ كوردستانێ هاتییە چاپكرن، بۆ ڤێ ڤەكۆلینێ مە مفا ژ ڤێ چاپێ وەرگرتیە، ئەندازیار بلند محمد شكری مفتی وەرگێرایە بۆ زمانێ عەرەبی و سالا 2023ێ ل دهۆكێ چاپكریه، بۆ ڤێ ڤەكۆلینێ مە مفا ژ چاپا سنە وەرگرتیە.
5 – رەفیق حلمی: 1898 – 1962 پەروەردەكار و نڤیسكار و دیرۆكنڤیسێ كورد، قۆناغێن خواندنێ ل كفری، سلێمانیێ و بەغدا خواندینە، خواندنگەها ئەندازەیا بلند ل ستەنبۆلێ داوی ئینایە، ل ستەنبۆلێ و پاشتر ل باشوورێ كوردستانێ تیكەلی دگەل بزاڤا سیاسییا كوردی كریە، پشكداری د شۆرشێن شێخ مەحموودێ نەمردا كریە، سالا 1939ێ بوویە سەرۆكێ كۆمەلەیا داركەر و هەر وی ناڤێ وێ گوهارتییە بۆ كۆمەلەیا (هیوا) كو دەسپێكا سالێن چلان چالاكترین و بەرفرەهترین رێكخستییا كوردی بوو ل ئیراقێ، بەردەوام د وارێ پەروەردە و فێركرنێ ل چەند باژێڕێن ئیراقێ كاركریە، چەندین پەرتووكێن بهادار هەنە ژ وانا پەرتووكا (یادداشت) د شەش بەرگاندا.
6 – ماجد مستەفا 1896 – 1974: ل سلێمانیێ هاتییە سەردنیایێ، دەسپێكا خواندنێ ل وێرێ خواندیە و كۆلیژا لەشكەری سەردەمێ ئۆسمانی ل ستەنبۆلێ تەواوكریە و بوویە ئەفسەر د لەشكەرێ ئوسمانی دا، پشكداری د شۆرشا شێخ مەحموودی دا كریە، پاشتر دگەل كارگێڕییا ئیراقێ بەردەوامی ب كارێ دەولەتێ دایە، ژ پلا رێڤەبەرێ ناحیێ دەسپێكریە هەتا قائیمەقامیێ و رێڤەبەرێ گشتی و وەزیریێ و ئەندامەتییا جڤاتا نوونەران، داوی ئەركێ وەرگرتی سالا 1953ێ بوویە وەزیرێ كاروبارێن جڤاكی یێ ئیراقێ، پاشتر دەست ب كارێن بازرگانی كریە، ل 2 تەباخا 1974ێ ل بەغدا وەغەرا داویێ كریە. بنێرە: الدكتور محمد علي الصویركي، معجم اعلام الكرد، (السلیمانیة – 2005)، ص 571.
7 – شاكر فەتاح: 1914 –1988ێ، رەوشەنبیر و نڤیسكارەكێ ناڤدارێ كوردە، سالا 1936 كولیژا ماف ل بەغدا ب داوی ئینایە، ل چەندین دەڤەران وەك رێڤەبەرێ ناحیێ، قائیمەقام، سەرۆكێ باژێڕڤانیێ كاركریە، د قۆناغا خواندنێدا دەست ب نڤیسینێ كریە، د زۆربەی وارێن رەوشەنبیریدا بەرهەم نڤیسینە و ب دەهان پەرتووكێن چاپكری هەنە، بۆ نموونە: مەم و زین لە تای تەرازوودا، زەردەشت، یەزیدییەكان و ئایینی یەزیدی و گەلەكێن دن، خوەدیێ پڕۆژەیێ رەوشەنبیریێ (پڕۆژەی خوێندەواری كورد) بوو كو 115 پەرتووكێن كوردی ب خوەڤە دگرتن، د ژیێ وی دا هندەك ژێ هاتینە چاپكرن، رۆژا 27 خزیرانا 1988ێ ل فەرمانگەها ئەمنا بەعسی ل هەولێرێ هاتییەسێدارەدان.
8 – عەلی سەیدو گەورانی، ژ عەممان بۆ ئامێدیێ یان گەشتەك ل كوردستانا ژێری، وەرگێران ژ عەرەبی موسەدەق تۆڤی، بپ 214، (دهۆك – 2021). سالا 1937ێ یەكەمین پڕۆژەیێ دابەشكرنا ئاڤێ ل دهۆكێ هاتییەدانان و سالا 1941 – 1942ێ یەكەمین پڕۆژەیێ كارەبێ ل دهۆكێ هاتییە دەینان، پڕۆژەیێ ئەهلی بوو، سالا 1952 – 1953 یەكەمین پڕۆژەیێ حكومەتێ یێ كارەبێ ل دهۆكێ هاتییەدانان. بنێرە: كۆڤارا دهۆك، هژمار 1 ئیلوونا 1997، دیدارەك دگەل كەڤنترین فەرمانبەرێ باژێڕڤانییا ل دهۆكێ.
9 – ئەو ئاڤاهی ئەو بوو یێ پاشتر نەخۆشخانا دهۆكێ لسەر هاتییە ئاڤاكرن و هەتا سەرهلدانا 1991ێ نەخۆشخانە و ئاڤاهیێن سەر ب رێڤەبەرییا ساخلەمیێ لێ بوون.
10- عەلی سەیدو گەورانی، هەمان ژێدەر، بپ 215 – 216. خواندنگەهێن گەورانی ئاماژە پێكری یێن ژێرینە: یەكەمین خواندنگەها دهۆكێ ئەوا ل سالا 1898 ل دووڤ ژێدەرەكی سالا 1900ێ هاتییە دامەزراندن، دەمێ گەورانی هاتییە دهۆكێ جهێ وێ ل ئاڤاهیێ كەڤن بوو یێ دكەفتە جهێ كوژیێ نهایێ پاركا نەورۆز یا دهۆكێ و پاشتر چوویە ئەو ئاڤاهیێ ل سالا 1950 – 1951ێ هاتییە ئاڤاكرن و نها ب ئاڤاهیێ پەیمانگەها هۆنەرین جوان دهێتەناڤكرن، نها خواندنگەها سەلاحەدین ئەوا دكەڤیتە تاخێ ئاشتی بەردەوامییا وێ خواندنگەهێ یە. خواندنگەها كچان ل سالا 1928ێ هاتییە ڤەكرن، خواندنگەها سەنتەرێ ناحیا مزووری ئانكو ئەترووشێ ل نیڤا ئێكێ ژ سالێن بیستان هاتییە ڤەكرن، خواندنگەها گوندێ پێدە ل سالا 1929 هاتییەڤەكرن، خواندنگەها سێمێلێ یەك ژ پێنج خواندنگەهانە یێن ل دەسپێكا سالا 1922ێ هاتینەڤەكرن، بەردەوام بوویە هەتا نیڤا ئێكێ ژ سالێن سیهان و هاتییەگرتن، ل سالا خواندنێ 1952 – 1953ێ سەر ژنووهاتییە ڤەكرن. بۆ زانیاریێن پتر بنێرە: موسەدەق تۆڤی، دیرۆكا پەروەردە و فێركرنێ ل پارێزگەها دهۆكێ، بەرگێ دووێ، (دهۆك – 2021) .
11 – عەلائەدین سەججادی، گەشتێك لە كوردستانا، (سنه - 2020)، بپ 56 – 57.
12 – عەلی سەیدو گەورانی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 220 – 221.
13 – هەمان ژێدەر، بپ 222 – 224.
14 – هەمان ژێدەر، بپ 248. چ راستیا بۆ ڤێ گۆتنێ نینە، د وی دەمیدا تەكیا بامەڕنێ نە تنێ مەلبەندێ ئایینیێ كوردێن بنارا چیایێ گارەی بوو، بەلكی مەلبەندێ تەكیا نەقشەبەندییا پڕانییا دەڤەرا بەهدینان و پشكەك ژ باكوورێ كوردستانێ بوو.
15 – هەمان ژێدەر، بپ 247 – 248.
16 – عەلائەددین سەججادی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 60.
17 – عەلی سەیدو گەورانی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 218.؛ عەلائەددین سەججادی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 58 – 59.
18 – عەلی سەیدو گەورانی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 218 – 219؛ عەلائەددین سەججادی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 59.
19 – هەردو ژێدەرێن بەرێ، بپ 219 – 220 و 47.
20 – عەلائەددین سەججادی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 63.
21 – هەمان ژێدەر، بپ 65 – 68.
22 – هەمان ژێدەر، بپ 72. هندی پەیوەندی ب وێ خواندنگەها ناڤنجیڤە هەی، وەك سجادی ئاماژە پێكری: ئەو ناڤنجی 1954ێ هاتبوو ڤەكرن و ل 28/7/1955ێ هاتبوو گرتن و ل سالا خواندنێ 1957 – 1958ێ سەرژ نوو هاتییەڤەكرن و هەتا نها یا بەردەوامە ب ناڤێ ئامادەییا مەتینا. بنێرە: موسەدەق تۆڤی، ژێدەرێ بەرێ، بەرگێ سیێ بپ 57.
23 – عەلائەددین سەججادی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 74 – 75.
24 – هەمان ژێدەر، بپ 79. هندی پەیوەندی ب كەسێ ئاماژەپێكریڤە هەی، ئەو مەلا ئەنوەرێ مایی (1913- 1963) بوو، بۆ ڤێ مەرەم] من پرسیار ژ سەیدا مەعصوم مایی كر، وی ژی داكۆكی ل سەر ڤێ چەندێ كر.
25 – هەمان ژێدەر، بپ 78 – 79.. هژمارا خەلكێ بامه‌ڕنێ ل دووڤ سەرژمێرییا سالا 1957ێ یا ئیراقێ ئانكو دو سالان پشتی سەرەدانا سجادی 2509 كەس بوو. د. عەبدوڵڵا غەفوور، گوندەكانی كوردستان لە سەرژمێری دانیشتوانی عیراق – 1957، چاپی دووەم، (هەولێر – 2005)، بپ 46 – 54.
26 – عەلائەددین سەججادی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 86 – 88..
27 – ل دووڤ سەرژمیرییا سالا 1957ێ یا ئیراقێ هژمارا خەلكێ قەزا ئاكرێ 38 792 كەس بوو.بنێرە: د. عەبدوڵڵا غەفوور، هەمان ژێدەر، بپ
28 – عەلائەددین سەججادی، ژێدەرێ بەرێ ، بپ 38.
29 – هەمان ژێدەر، بپ 4ژ – 43.
30 – عەبدولحەكیم ئەفەندی وەك سه‌ججادی گۆتی وی دەمی مامۆستا بوو ل تەلەعفەرێ، مامۆستا (عەبدولحەكیم ئیبراهیم ئال مستەفا)یه (1907 – 1986) دەرچوویێ خواندنگەها مامۆستایێن دەسپێكییا بەغدایە، و ل چەندین دەڤەر و جهێن جودا مامۆستایی كریە. بابێ نڤیسكار و راگەهاندنكارێ رەهمەتی (سەگڤان عەبدولحەكیم)ە. بنێرە: موسەدەق تۆڤی، هەمان ژێدەر، بەرگێ سێیێ، بپ 139.
31 – هەمان ژێدەر، بپ 45. حازم بەگ ژ كەسایەتیێن ناڤدارێن زاخۆ و دەڤەرا بەهدینانە، سالا 1901ێ هاتییە سەردنیایێ، سالا 1925ێ بوویە ئەندامێ جڤاتا نوونەرێن ئیراقێ، چەند خۆلێن ڤێ جڤاتێ بەردەوامی ب ئەندامەتییا خوەدایە، ژ كەسێن بەراهیێ بوویە هاندانا خواندنا كوردی كری، سالا 1930ێ شەش ئەندامێن كوردێن جڤاتا نوونەران یەك ژ وان حازم بەگ بوو داخوازا پێكئینانا لیوا (پارێزگەهەكا) كوردی ژ قەزایێن كوردی یێن لیوا مووسلێ كریە كو سەنتەرێ وێ باژێڕێ دهۆكێ بیت و زمانێ خواندنێ ل وێ لیوایێ زمانێ كوردی بیت، زێدەباری ڤێ چەندێ كەسەكێ خێرخوازبوویە و هندی د شیاندا هاریكارییا هەژاران كریە و پشتەڤانی ل خویندكاران كریە بۆ بەردەوامیدا ب خواندنێ، گەلەكان ب ناڤێ بابێ هەژاران ناڤكریە، (جۆیا بەگی) ئێك ژ پڕۆژێن مەزنە یێن د وی سەردەمیدا ل زاخۆ هاتینە ئەنجامدان، رۆژا 3 خزیرانا 1953ێ وەغەرا داویێ كریە و ل زاخۆ هاتییە بخاكسپاردن. بنێرە: مجلة دهوك، شخصیة العدد، العدد 13 تموز 2001، ص 76.
32 – حسێن بامەڕنی (حسێن حەجی ئەحمەد) سالا 1919ێ ل بامه‌ڕنێ هاتییەسەردنیایێ، سەرەتایی ل بامه‌ڕنێ خواندییە، بۆ خواندنا ناڤنجی چوویە مووسلێ، پشتی دووێ ناڤنجی چوویە خۆلەكا پۆليسان ل مووسل و سالا 1939 ب پلا (مفوض)ێ پۆليسان هاتییە دامەزراندن، سالا 1950ێ پشكداری د خولەكا ئەفسەرێن پۆليساندا كریە و پلا (میلازم – معاون شرطة) وەرگرتیە، ل چەندین جهێن ئیراقێ و كوردستانێ ئەركێ هاریكاری و رێڤەبەرییا پۆليسان گرتیە دەست، سالا 1969ێ دەمێ دامەزراندنا پارێزگەها دهۆكێ بوویە یەكەمین رێڤەبەرێ پۆليسێن دهۆكێ، سالا 1972ێ ب پلا (عەقید) هاتییەخانەنشینكرن و 23 شباتا 2006ێ وەغەرا داویێ كریە.بنێرە : مجلە دهوك، العدد 30 نیسان 2006، بپ60.
33 – عەلائەددین سەججادی، ژێدەرێ بەرێ ، بپ 48.
34 – هەمان ژێدەر،بپ 47 و 49 – 50.
35 – هەمان ژێدەر، بپ 48. دەمێ سەرەدانا سه‌ججادی بۆ زاخۆ دو خواندنگەهێن سەرەتایی ل زاخۆ هەبوون (مدرسة زاخو الاولی و الثانية)، سالا خواندنێ 1954- 1955ێ ئانكو سەردەمێ هاتنا سه‌ججادی هژمار خویندكارێن (زاخو الاولی) ل هەر شەش رێزان 278 خویندكار بوو. بنێرە: موسەدەق تۆڤی، ژێدەرێ بەرێ، بەرگێ دووێ، بپ 177 – 188.
36 – شێخ عەبدولسەلام كوڕێ شێخ محەمەدێ بارزانی پشتی مرنا بابێ خوە ل سالا 1913ێ شێخاتییا تەكیا بارزان گرتییە دەست، كەسەكێ چاكسازیخواز بوویە، پشتی شێخاتی وەرگرتی دەست ب چەندین كارێن چاكسازیێ ل دەڤەرێ كریە و شیایە هەڤگرتنەكا ئەشیرەتان وەك فیدراسیۆنەكێ د ناڤبەرا ئەشیرەتین دەوروبەرێ بارزان دامەزرینیت، كار و چاكسازیێن وی بوویە ئەگەر دەولەتا ئوسمانی دژایەتییا وی بكەت و چەند لەشكەركێێشییەكان بكەتە سەر دەڤەرا بارزان و ئەو ژی چەند جارەكان ژ دەڤەرێ مشەخت بوویە، سالا 1914 ل دەڤەرا شكاكان ب خیانەتا كەسەكێ كورد ب ناڤێ سۆفی عەبدوللا دهێتە گرتن و رادەستی دەستەلاتدارێن ئوسمانی دكەن ل 14/12/1914ێ ل مووسلێ دهێتە سێدارەدان. بنێرە: مسعود البارزاني، البارزانی و الحركة التحرریة الكردیة 1931 – 1932، (كردستان – 1986)، ص 20 – 21.
37 – عەلائەددین سەججادی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 52 – 53.
38 – میر عەبدوللا (الامیر عبدالله): عەبدوللا كورێ حسێن كورێ عەلیێ هاشمی (1882 – 1951)ێ دامەزرێنەرێ شاهنشینا ئۆردنێ، ژ مالباتا میر حسێنێ ناڤدار سەركردێ شۆرشا عەرەبی دژی دەستەلاتێ ئوسمانی سەردەمێ شەرێ جیهانیێ ئێكێ، ل 21 نیشانا 1921ێ میرگەها رۆژهەلاتێ ئۆردنێ دامەزراند، هەتا ل 25 گولانا 1946ێ پشتی مۆركرنا پەیماننامەكێ دگەل بریتانیا (المملكة الاردنیة الهاشمیة) راگەهاند، ل 20 حزیرانا 1951ێ ل بەر دەرگەهێ (مسجد الاقصی) یا قودسێ هاتییە تیرۆركرن.
39 – عەلی سەیدو گەورانی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 249.
40 – عەلی سەیدو گەورانی، ژ عەممان بۆ ئامێدیێ یان گەشتەك ل كوردستانا ژێری، وەرگێران ژ عەرەبی موسەدەق تۆڤی ، بپ 214
41 – عەلائەدین سەججادی، گەشتێك لە كوردستانا، (سنه - 2020)، بپ 53 – 54.
42 – عەلی سەیدو گەورانی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 221 – 226.
43 – هەمان ژێدەر، بپ 247
44 – عەلائەددین سەججادی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 60.
45 – هەمان ژێدەر، 30 – 31.
46 – هەمان ژێدەر، بپ 43 – 44.
47 – عەلی سەیدو گەورانی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 216
48 – عەلائەدین سەججادی، ژێدەرێ بەرێ، بپ
49 – ئینسكلۆپیدیا پارێزگەها دهۆكێ، بەرگێ، بپ7
50 – هەمان ژێدەر، بەرگی، بپ7- 29
51 – گەورانی 223- 225
52 – عەلائەددین سجادی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 58.
53 – ، گوندەكانی باشووری كوردستان لە سەرژمێری 1957، چاپی دووەم، هەولێر – 2005، بپ 68.
54 – مثري العاني، تفاصیل ووقائع زیارة الملك فیصل الاول الی منطقة العمادیة، مجلة دهوك، العدد 29 ك1 2005، ص 74
55 – موسەدەق تۆڤی، ژێدەرێ بەرێ، بەرگێ سیێ، بپ 7.
56 – عەلی سەیدو گەورانی، ژێدەرێ بەرێ، بپ217.
57 – هەمان ژێدەر، بپ 223.
58 – عەلائەددین سجادی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 72 . هەردو خواندنگەهێن سەرەتایی یێن ئامێدیێ (مدرسة العمادیة الاولی و الثانیة) بوون (العمادیة الاولی) بەردەوامییا یەكەمین خواندنگەها سەرەتاییا ئامێدیێ یە ئەوا ل سالا 1898 یان 1900ێ هاتییەدامەزراندن و نها ب (بنەڕەتییا قوباد) دهێتە ناڤكرن. هندیكە ناڤنجییا ئاماژەپێكرییە ل سالا خواندنێ 1954 – 1955 هاتبوو دامەزراندن، بەلێ ل 28/7/1955ێ ب فەرمانەكا ویزاری هاتبوو گرتن و دەسپێكا سالا 1957 – 1958ێ سەرژنوو هاتییەڤەڤەكرن. بنێرە: موسەدەق تۆڤی، ژێدەرێ بەرێ، بەرگێ دووێ – بپ 143، بەرگێ سیێ – 47 – 49.
59 – عەلائەددین سجادی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 39.
60 – هەمان ژێدەر، بپ 58.
61 – هەمان ژێدەر، بپ 45 – 46.
62 – موسەدەق تۆڤی، ژێدەرێ بەرێ، بەرگێ دووێ، بپ 44 – 45.
63 – هەمان ژێدەر، بپ 45. د. كەمال مەزهەر، چەند لاپەرەیەك لە مێژووی گەلی كورد، بەرگی دووەم (هەولێر – 2001)، بپ 518.
64 – بۆ زانیاریێن پتر دۆر ڤێ مژارێ بنێرە: موسەدەق تۆڤی، هەمان ژێدەر، پشكا خواندن ب زمانێ كوردی ل بەهدینان.
65 – عەلائەددین سجادی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 49 – 50.
66 – سەرجەمی بەرهەمی محەمەد ئەمین زەكی، ئامادەكردنی سەدیق سالح، بەرگی یەكەم، بپ 66 – 67.
67 – عەلائەددین سجادی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 50.
68 – انور مایی، لە ژوور یەككرنا زمانێ كوردی، كۆڤاری هەتاو، ژمارە 37، سال 2 – 20 تەموز 1955، هەولێر
69 – عەلائەددین سجادی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 48.
70 – هەمان ژێدەر، بپ 62.
7171- هەمان ژێدەر، بپ 77 – 79.
72 – هەمان ژێدەر، بپ 62.
73 – هەمان ژێدەر، بپ 36.
74 – هەمان ژێدەر، بپ 65 – 63.
75 – هەمان ژێدەر، بپ 20،33،51
76 – وصفیة محمد شیخو السندی، زاخو في العهد الملكي 1921 – 1958، (دهوك – 2014)، ص388 – 389.
77 – د. عبدالفتاح علي بوتاني، نادی الموظفین في دهوك، مجلة دهوك، العدد 11- 2000، ص 74 – 79.
78 – جمبد شكري، ئاكرێ (عقرة) فی العهد الملكي، (دهوك – 2008)، ص 146 – 147.
79 – پێ رەش، بارزان و حركة الوعي القومي الكردي 1826 – 1914، ( – 1980)، ص 84.
80 – مسعود البارزاني، البارزاني و الحركة التحرریة الكردیة، انتفاضة برزان الاولی 1931 – 1932. (كردستان – 1986)، ص 18.
81 – پێ رەش، ژێدەرێ بەرێ، بپ 89
82 – صدیق الدملوجي، امارة بهدینان الكردیة او امارة العمادیة، (اربیل – 1999)، ص 85.
83 – پێ رەش، ژێدەرێ بەرێ، بپ 89 و 98 – 99.
84 – هەمان ژێدەر، بپ 134
85 – هەمان ژێدەر، بپ 138 و 142 – 145.
86 – مسعود البارزاني، ژێدەرێ بەرێ، بپ 21.
87 – عبدالمنعم الغلامي/ الضحایا الثلاث (الموصل – 1955)، ص 51
88 – صدیق الدملوجي، ژێدەرێ بەرێ، بپ93
89 – عبدالمنعم الغلامي، ژێدەرێ بەرێ، بپ 51.
90 – عەلی سەیدو گەورانی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 249.
91 – هەمان ژێدەر، بپ 249.
92 – عەلائەددین سجادی، ژێدەرێ بەرێ، بپ، 22. پەیڤا زازا بۆ كوردێن ئاكنجیێن مووسلێ راست نینە، زازا پشكەكن ژ كوردستانا باكوور دەڤەرێن دێرسم و بنگۆلێ و جهێن دیتر.
93 – هەمان ژێدەر، بپ 60.
94 – هەمان ژێدەر، بپ 74.
95 – هەمان ژێدەر، بپ 79.
96 – هەمان ژێدەر، بپ 164.
