ئەلماسخانێ كەندوولەیی یێ كورد ( 1706-1779ز)
سه‌لمان نهێلی
ئێك ژ سەركردەیێن سەربازی یێن لەشكەرێ نادرشاهێ ئەفشار بوو كو فەرماندێ تیپا (سنە) سەنەندەج بوو، هەر چەندە سالێن ژ دایك بوون و وەفاتا ڤی سەركردێ مەزن د دیار نینن و ئەڤ چەندا د ژێدەران دا ئاماژە پێ هاتیە دان د بنەجهـ نینن، لى (موحەمەد عەلیێ سولتانی) د پەرتوكا خۆ یا پڕ بەها دا یا بناڤێ (حدیقە سلطانی) دنڤیسیت: ئەلماس خان د نیڤا دوویێ ژ چەرخێ دوازدێ دا كوچی ژیایە و وەفاتا وی ژی دكەڤیتە دووماهیا هەمان چەرخ .
موحەمەد عەلیێ سولتانی د بەردەوامیێ دا دبێژیت: ل هەیڤا (دوو) یا سالا (1146شه‌مسى) دناڤبەرا نادرشاه و عوسمانیان دا شەڕەكێ مەزن ڕوی ددەت كو د وی سەردەمی دا فەرماندەیا هێزێن عوسمانی لژێر دەستێ (توپال پاشا) بوو، و دڤی شەڕی دا (ئەلماس خان) فەرماندەیێ تیپا سەنەندەجێ بوو و د ئەنجام دا سوپایێ نادرشاهی پاشەكشێ دكەت و ئەڤ چەندە ژی دبیتە ئەگەرێ شكەستنا هێزێن نادرشاهێ ئەفشار.
هەر ل دور ڤی شەڕی ڤەكولەرێ بناڤ و دەنگ (ئەحمەد شەریفی) سەرهاتیەكێ ڤەدگێڕیت و دنڤیسیت: د ئێك ژ شەڕێن نادرشاه دا ل گەل هێندوڤانێ هندستانێ سەركردە (ئەلماس خان) پاشەكشێ دكەتن و ئەڤ چەندە ژی دبیتە ئەگەرێ شكەستنا هێزێن نادرشاهێ ئەفشار، نادر شاه ب ڤێ چەندێ گەلەك توڕە دبیت و فەرمانا دەركرن و سزادانا (ئەلماس خان) ی دەردكەت و پشتی ڤێ چەندێ ئەلماس خان ڤەدگەریتە جهـ و وارێ خۆ ل (كەندوول)ێ، و مژویلی ڕەزڤانیێ دبیت و ل گەل هندێ دەست ب ڤاڤارتن یان ڤەهاندنا (شاهناما كوردی) دكەت و دگەل ڤێ چەندێ ژی دەمێ ماییێ خۆ ب ژەنینا سازێ ڤە دەرباز دكه‌ت، هەر د وێ سەرهاتیێ دا هاتیە كو پشتی بورینا دەمەكێ ب سەر دەركرن و سزادانا ئەلماس خانی دا، نادر شاه ژ ڤێ بریارا خۆ گەلەك پەشیمان دبیت و دیاریێن پر بەها و جل و بەرگێن سەربازی بۆ ئەلماس خانی فرێدكەتە (كەندوول)ێ ، بەلێ دەمێ هنارتیێ نادر شاه نێزیكی گوندێ كەندوولێ دبیت دەنگێ دەهول و زورنایێ دگەهیتە گوهێن وی و ئەو وەسا هزر دكەت كو ل وی گوندی دەهوات و شەهیانەك یا هەی، بەلێ دەمی زێدەتر خۆ نێزیكی گوندی دكەت دبینیت كومەكا مروڤان تابوتەك یا لسەر ملێن وان و زەلام یێن سواری هەسپان بووین و ژنك ژی یێن ڕویێن خۆ ڤەدچڕینن و دەمێ هنارتی پرسیارا ڤێ چەندێ ژ كەسەكێ كری د بەرسڤێ دا دبێژیتێ كو (ئەلماس خان) خاترا خۆ ژ دونیایێ خۆاست و وەغەر كر.
وەكی ئەم دزانین داستانەكا دی ژی بڤی ڕەنگی یا هەی كو هەر دوو سولتانا ( سولتان مەحمود و نادر شاه) دلرەقیا خۆ ل بەرامبەر وان دوو داستانبێژێن كورد و فارس دیار كریە و دیاریێن وان درەنگ گەهەشتنە كەسێ مەبەستدار و ب تنێ جیاوازی ئەڤەیە كو سەركردە( ئەلماس خان) نە بتنێ ژ لایێ شاهی ڤە هاتە دەر كرن و سزا دان بەلكو مەزنترین و درندانەترین تاوان ل دژی وی هاتە ئەنجام دان كو ئەو ژی (ژناڤبرنا نڤشی) بوو. ل دژی ڤی هۆزانڤانێ مەزنێ كورد، هەر چەندە د بنیات دا ئەلماس خان د وی شەڕی دا شكەستن نەئینا بوو، بەلكو ژ لایێ نەیارێن وی و دژبەرێن وی ڤە پلان بۆ هاتبوونە داڕشتن و ژ لایێ سەركردەیێن دی یێن نێزیك ئەلماس خانی ب خرابی باسێ وی لدەف (نادر شاهی) هاتبوو كرن و هندەك گوتگوتكێن بێ بنەما ڤەهاند بوون و ئاگر خۆش كربوون .
مخابن چ پێزانینێن ڕاست و دروست ل دور ژیانا وی یا زاڕوكینیێ و گەنجاتیێ و دیسان ل دور دایك و بابێن وی لبەر دەست نینن و ب تنێ بڕێیا هندەك ئاماژەیێن د هۆزانێن وی دا و د هۆزانێن (میرزا شەفیع كلیایی) دشێین هندەك پێزانینان لدور ژیانا ڤی كەسایەتیێ مەزنێ كورد بدەستڤە بینین، هەروەكی تێدا ئاماژە هاتیه‌كرن ب ڤەگەریانا ئەلماس خان بۆ وارگەهێ خۆ پشتی ئەو دلرەقی و نەحەقیا دەرحەق وی هاتیە كرن و مژویل بوونا وی ب چاندن و ڕەزڤانیێ و هەتا دووماهیا ژیێ وی و دیسان دهێتەخۆیا كرن كو بابێ وی ئێك ژ جوتیارێن حال ناڤنجی بوویە كو د بنیات دا ل جهەكێ دی بۆ وێ دەڤەرێ هاتینە و هەر ل وێرێ مژویلی چاندنێ و خۆدان كرنا تەرش و كەوالی بووینە، و بابێ وی شیایە هەر ل وی گوندێ كەندولێ ئەلماس خانی بهنێریتە لبەر خۆاندنێ و فێری خۆاندن و نڤیسینێ بكەت و ناسناڤێ (میرزا) كو د وی سەردەمی دا كوردان ئەڤ ناسناڤە ژ بۆ ڕامانا (خۆاندەوار) بكار دئینا پێشكێشی ئەلماس خانی كریە و د وی سەردەمی دا بتنێ میرزادەیان ماف هەبوو كو بخۆینن.
و د هۆزانێن وی دا دیار دبیت كو ئەلماس خان بۆ دەمەكێ درێژ مژویلی خۆاندن و زانستی بوویە و ژ بلی دەستهەلی و شارەزاییا وی د ئەدەبێ فارسی دا، شارەزاییەكا باش هەبوو ل دور ئەدەبێ عەرەبی و زانستێن دینی و ژبلی ڤێ چەندێ ژی خۆدان كەسایەتیەكێ بهێز بوو و بتایبەتی مێرخۆاس و چەلەنگ بوو د تێرهاڤێژیێ و هەسپ سواریێ و هونەرێن جەنگی دا و تا گەهەشتیە پلەیا فەرمانداریێ و شیایە دگەل دوژمنێن ناڤخۆیی و دەرەكی بكەڤیتە د شەڕێن گران دا و گەلەك سەركەفتنێن مەزن بدەستڤە بینیت كو بدرێژی باس ل سەركەفتنێن وی هاتیە كرن د (نادرنامە) یان (نادر و توپال) دا، هندەك بیرمەند و دانعەمرێن كرمانشاه و كەندوولێ د وێ باوەرێ دانە كو مالباتا (ئەلماس خان) د بنیات دا ل باشورێ كوردستانێ بەرەڤ كەندوولێ كوچبه‌ر بووینە و د بنیات دا سونی مەزهەب بووینە، بەلێ ئێك ژ وان مەرجێن دانا مافێ نیشتەجێبوونێ بۆ وان ئەو بوویە كو بهێنە بسەر مەزهەبێ شیعە.
و د ئێك ژ هوزانێن وی دا بەرجەستە دبیت كو ناڤبری شیعەیێ دوازدە ئیمامی بوویە دەمێ دبێژیت:
هر كس صلواتی بر زبان ارد شرارە اتش دوزخ را بە چشم نمی بیند
هر كس صلوات برای حیدر (حچرت علی (ع) )بر زبان ارد جامی از اب كوپر را در قیامت بە او می دهند
امیدوارم كە اثنا عشر در روز محشر شفاعت خۆاه ما باشد
واتە ( هەر كەسێ سلاڤ دان لسەر زاری بیتن بچاڤێ خۆ دژواریا ئاگرێ دوزەخێ نابینیت، هەر كەسێ سلاڤا بدەتە لسەر حەیدەر ئیمام عەلی جامەك ژ ئاڤا كەوسەرێ ل روژا قیامەتێ دێ ب وی هێتە دان، ئەز ب وێ ئومێدێ مە كو دوازدە ئیمام ل روژا مەحشەرێ بۆ مە شیفاعەتێ بكەن).
میرزا شەفیع كو ئێك بوو ژ ناڤدار و ئەو كەسانێن هەڤتەمنێ ئەلماس خانی و ل سەر دەمێ وی تێكەلیەك دناڤبەرا واندا هەبوو، دەمێ دچیتە كەندولێ ژ بۆ دیدارا ئەلماس خان و دەمێ دزانیت ناڤبری یێ وەغەر كری دچیتە سەر مەزارێ وی و ب ڤی ڕەنگی پێ دبێژیت:
میرزام خاموش است ، میرزام خاموش است مباركت باد مأوای خاموشان
بادەی بی هوش كنندە هوشمندان نوشت باد و رفیق مجلس می نوشان گردی
الهی سرای سنگ و گل بر تو سنگینی نكند و روحت بە دیوان حق شرمندە نگردد
امیدم بە اعجاز دعای خاصان حق است كە شفاخۆاه همە ما باشد در روز قیامت.
واتە ( میرزایێ من مر، میرزایێ من مر، تە جهـ و وارێ مریان پیرۆز بیت، تە نوش بیتن بادەیا (مەیا) بێهوشكرنا هوشمەندان و تو بچیە دیوان و ببیە هەڤالێ سوفیان، یا خۆدێ فەرش و كیلی و ئاخا لسەر سینگێ تە بۆ تە نەبیتە گرانی و ڕوحا تە ل دیوانا خۆدایێ مەزن شەرمندە و شەرمزار نەبیت، و ئەز یێ پشت ڕاستم كو دوعایێن مروڤێن چاك و قەنج د ڕاستن و دهێنە ڤە و خۆدێ حەز بكەت ئەو دوعایە دێ شەفاعەتێ كەن ژ بۆ مەهەمیان).
هەر دیسان د درێژیێ دا دبێژیتێ كو دڤێت ئەو قەسر و دیوانخانەیا تە پشتی تە نەمینیت و بهێـنتە ژناڤبرن، و دبێژیتێ یارەبی پشتی چوونا تە بریسیێن ل وەرزێ بوهارا، وی جهی بسوژن و وێران بكەن و كێڤی تێدا هێلینان چێكەن .
مەزارێ (ئەلماس خان) دكەڤیتە هەمان گوندێ (كەندوولێ) و ل بنارێ چیایێ بەرنیاس ب (پیر) هاتیە ڤەشارتن و دهێتە گوتن كو ل سەر گورێ وی كێلیەكا بلند و مەزن هاتبوو دانان كو هەتا بەری چەند سالان یا ڕاست و سەر پێ بوو، بەلێ مخابن پشتی هنگێ كەفتیە و لەومان دهیـَتە گۆتن كو نوكە گورێ ناڤبری ناهێتە نیاسین و بەرزە بوویە دناڤ گوران دا و هەر سال دەمێ بەفر دباری ئاخفتنەكا كولانكی دناڤ خەلكی دا بەلاڤ ببوو و دگوتن كو كێلیێ ئەلماس خان لبن بەفرێ بەرزە بوویە كو ئەڤ ئاخفتنە وەكو ئاماژەیەك ژ بۆ گرانیا زڤستانا دەڤەرێ دهاتە گوتن. بەلێ ب هەبوونا گورێ (سبز علی) یێ هۆزانڤان كو دبیتە نەڤیێ ئەلماس خانی یێ كچێ و گورێ (پیرو عەلی سولتان) كو دبیتە كوڕێ (سبز علی) دیار دبیت كو وان گورەكێ تایبەت ب مالباتێ ڤە هەبوویە لەومان دشێین بێژین كو گورێ (ئەلماس خان) ژی چێدبیت نێزیكی هەمان گورێ مالباتێ بیت.
دیسان جهێ مخابنیێ یە چ پێزانین ل دور ژیێ وی یێ دروست و پێك ئینانا هەڤژینیێ و ئەو دەمێ بەری بهێتە سزا دان ژ لایێ نادرشاهێ ئەفشار ڤە لبەر دەست نینن، بەلێ (حوسێن ئەمیری) كو خۆ ب ئێك ژ نەڤیێن ئەلماس خانی ل قەلەم ددەت ددەتە دیار كرن كو د دەستنڤێسەكێ دا هاتیە كو ناڤێ ئێك ژ دوو كچێن ئەلماس خان (شاه زینەت ) بوویە كو دبیتە هەڤژینا كەسەكێ بناڤێ (ئیسماعیل)، گەلەك پێزانینێن تەڕاو بەرا هەنە ل دور ژیانا ناڤبری بەلێ هەمی ژی جهێ گومانێنە.
ژێدەر:
1- محمد علی سلطانی ، حدیقە سلطانی ، ص( 101).
2- كنگرە جهانی بزرگداشت فردوسی ، (هزارە تدوین شاهنامە)، ص(955).
3- فصلنامە فرهنگ ، سال 8 ، شمارە 16 ، زمستان 74 ، ص (107).
4-یزدان پناه ، تصحیح شاهنامە كردی ، ص (14).
5- حماسەهای قوم كرد حیدر لطفی نیا. (57 هەتا 59).
