هەلویستێ كوردان ژ شەڕێ ڕۆسی – ئۆسمانی 1877-1878
ولید أحمد عبدالرزاق
دەرازینك
نیڤا دوویێ ژ چەرخێ نوزدێ گرنگیەكا جودا د دیرۆكا كوردی دا هەیە، ژبەركو ب تمامی پشتی چەندین چەرخێن نیڤ دەستهەلاتا خومالی یا مێرگەهێن كوردی ب دوماهی دهێت، كوردستان ژی دكەڤیتە ژێر دەستهەلاتا هندەك رێڤەبەرێن دەولەتێن داگیركەر دانایاین، ب ڤێ چەندێ ڤالاهییەكا سەركردایەتی و سیاسی بۆ چەند سالەكان كەڤتە ناڤ كوردان.
ب هەلوەشاندنا میرگەهێن كوردی ل نیڤا ئێكی ژ چەرخێ نوزدێ وەرچەرخانەك د سەركرداتییا بزاڤا سیاسی یا كوردی دا پەیدابوو، ئەوژی سەركرداتییا دەرەبەگایەتی – سیاسی یا كوردی هاتە دویركرن و سەركردایەتیەكا نیشتیمانی پەیدابوو و پرۆگرامێ وێ دامەزراندنا دەولەتەكا كوردی یا سەربخوە بوو(1).
ل سالێن پێنجییان ژ چەرخێ نوزدێ كورد تەڤلی دوو رویدانێن گرنگ بوون ئەو ژی بزاڤا ئیزدی شێری 1853-1856 بوو یا دیژی شەرێ قرم دناڤبەرا ئوسمانی و رۆسیادا. بەری شەرێ قرم دەستپێبكەت، باب العالی ژ هندێ ترسیابوون كو ئیزدین شێر ئاریشەكێ بو وان درۆست بكەت لەوماژی، ئەو ژ كار لادان، هەر ئەو ژی بۆ ئەگەر پتر بهێزبوونا بزاڤا ئێزدین شێری. كو ژ موسل هەتا وانێ بەلاڤبوویە(2). ل كانوینا ئێكی سالا 1854 د گەرمە گەرما شەرێ قرم دا دەما فەیلەقا ئوسمانی تورك گۆندێ (بیركو) چولكری و بەرەڤ دولا فوراتی چووی، ئیزدین شێری راگەهاندنا بزاڤا خۆ كر ل دەڤەرێن بوتان و هەكاری و ئێكەم هێرشا وی بۆ سەر بەدلیسێ كو 200 سەربازێن ئوسمانی تێدابوون و ب هاریكارییا ئاكنجیێن دەڤەرێ باژێرێ بەدلیس گرت و عەلی بەگێ قایمقامێ باژێری ژی كوشت، دویڤدا ئاكنجیێن وان و موكسێ ژی ب سەرۆكاتیا تێلی بەگی چوونە رێزێن بزاڤێ(3).
ژبەركو بزاڤا ئێزدین شێری هەڤدەمی سالێن شەرێ قرم بوو، وەلاتێ كوردان ژی مەیدانا شەری بوو ب تایبەت دەڤەرا قاڕس، ئەڤەژی دبوو ئەگەرێ سۆتن و كاڤلبوونا گۆند و باژێر و بەلاڤبوونا برس و كوشتن و نەخۆشییان. ئوسمانییان هەمی پێكولێن خۆ كرن كو كوردا بۆ لایێ خۆ راكێشن، لێ نەشییان باوەریا كوردان ب دەستڤە بینن، ئەوژی ژبەر وان كوشتن و تالانێن چەندین سالان و دەمێ ژناڤبرنا بزاڤا ئیزدین شێری دژی كوردا ئەنجام ددان(4).
شتی شەرێ قڕم حكومەتا دەستهەلاتدار دیسان پێكولا داگیركرنا كوردستانێ و ب تایبەتی دەڤەرا دێرسمێ دا، كو ئەو چەندین سالبوون بزاڤ ژ بۆ هندێ دكر و نەدشیان بجــهـبینن. پشتی كو زانی نەشێن ب هێزێ دێرسمی بگرن، پەنا برە بەر سیاسەتا قامچی و كێكێ، وێ سیاسەتێ ژی سەركەفتن ئینا. بۆ نموونە د ناما قونسلێ رۆسیا دا ل ئەرزەرۆمێ بۆ بالیۆزێ وان ل ئەستەنبۆل هاتیە كو حاكمێ ئەرزەرۆم سالح پاشای سەركەفتن ئینایە و درز ئێخستنە رێزێن كوردان ل وان دەڤەران و كرینە دوو لایەن، هەر لایەك ژی ل دویڤ پاراستن و چاڤدێرییا دیاریێن حكومەتێ دگەریان(5).
هوسا سالح پاشای چەندین هێرش برنە دێرسمێ لێ شكەستن دئینا و چەندین سەركردێن كوردێن دەڤەرێ ژی دبوونە قۆربانی. د هەمان دەمژی دا بەردەوام پەیوەندیێن ئوسمانی و رۆسییا پشتی شەرێ قڕم دیسان بەرەڤ خرابیێ دچوون و ل سالا 1877ێ نیشانێن شەرەكێ دی دناڤبەرا واندا دەردكەڤتن(6).
تەوەرێ ئێكێ: پەیوەندیێن كوردا دگەل دەولەتا ئوسمانی و روسی
ئێك: پەیوەندی دگەل دەولەتا ئوسمانی:
ب درێژاهییا دیرۆكێ دەولەتا ب چاڤەكێ نزم بەرێخۆدایە كوردان وەك هێزەك بۆ خۆ بكارئیناینە. پشتی ژناڤبرنا میرگەهێن كوردی ل دوماهیا نیڤا ئێكێ ژ چەرخێ نۆزدێ، دەولەتا ئوسمانی هەمی پێكۆلكرن مەركەزیەتێ ب ڤەگەرینیت و دابەشكرنەكا كارگێری یا نوی ل سەر كوردستانێ ب جهبینیت(7). بەلێ ئەڤێ سەپاندنا مەركەزیەتێ گەلەك مفا نەگەهاندییە ئوسمانییان، ژبەركو بزاڤ و یاخیبوونێن دەڤەر و باژێرێن جودا ل كوردستانێ د ژی ئوسمانییان پەیدابووینە(8). هەروەسان ڤێ كونترۆلا مەركەزی ل گۆرەی بوچوونا پترییا دیرۆكڤنیس و ڤەكولەران چەند پاشمایێن خراب ل پاش خۆ هێلاینە، ئەڤ پاشمایە ژی ل دژی بەرژەوەندیێن ئوسمانی و كوردان هەردوویا بوون(9). باشترین میناك ژی دەما (قاسم خان) ژ سەركردێن كوردان بوو ل دەڤەرا (قارس) كو خۆدان نفوزەك مەزن بوو ل ناڤ هوزێن دەڤەرێ، رۆلەكێ گرنگ گێرا د هەڤڕكییا رۆسی و ئوسمانی دا و پێكۆلكرییە رەوشێ د بەرژوەندییا خۆدا بكاربینیت، دەما ل دژی ئوسمانییان كەتیە هەڤڕكیێ(10).
زێدەباری ڤێژی دەولەتا ئوسمانی كونترۆلەكا بهێز ل سەر پترییا دەڤەرێن كوردستانێ كر، دەستهەلات ژی كەتە دەستێ والیێن ئوسمانی و جێگر و فەرمانبەرێن وان، ل ناڤەراستا چەرخێ نوزدێ دەولەتا ئوسمانی رابوو ب دووبارە رێكخستنا كارگێری یا وێلایەتێن كوردی و گوهوڕین ب سەر دا ئینان، ژ ئەنجامێ ڤێ سیاسەتا ئوسمانییا ژی بۆ ئەگەرێ پەیدابوونا گەندەلی و بەرتیلخۆری و پاشڤەزڤرینا جڤاكێ كوردی ژ هەمی لایانڤە(11). ژبەر سیاسەتا ئوسمانیا ل كوردستانێ بەردەوام مال و ملك و جهێ كوردان د مەترسیێ دا بوو، و فەرمانبەر و رێڤەبەرێن كارگێری یێن ئوسمانی تنێ بەێ وان ل تێركرنا حەز و بەرژەوەندیێن خۆ بوویە(12). زێدەباری ڤان هەمی تشتان ژی چەندین جاران دەولەتا ئوسمانی رادبوون ب ئەنجامدانا هەوێن له‌شكه‌ری بۆ سەر دەڤەرێن كوردی ب تایبەتی (دێرسمێ) كو جهێ جوگرافیێ وێ دكەڤیتە باكورێ رۆژئاڤایێ كوردستانێ و هێلا پێشین بوو و بەری شەرێ قڕم ئوسمانیان هەوەكا 15 هزار له‌شكه‌ری بۆ سەر دێرسمێ و دەڤەرێ ئینابوو. ئوسمانییان دڤیا مفای ژ دێرسمێ ببینن و خەلكێ وێ تەپەسەركەن و ب زۆری ببنە رێزێن لەشكەریێ دژی رۆسییان. ژ ئەنجامێ ڤێ ئێكێ چەندین جاران سەركردێن دەڤەرێ بەرسنگێ ڤان هێرشان گرتیە، مینا بەرخۆدانا سەركردێ كورد (علی بەگ بن شێخ حسین بەگ) كو بەرسنگێ هێرشا ئوسمانێ گرتیە و نەچاركرینە هێزا خۆ ژ دێرسمێ ڤەكێشن. ژ ئەنجامێ وێژی هێرشا ئوسمانی شكەستن ئینایە( 13).
پشكداریا ب زۆری یا كوردان د چەپەرێ ئوسمانی دا ل شەرێ قڕم، كو ژمارا وان دگەهشتە نێزیكی 4-5 هزار كەسان، لێ كەس ژ وان پشتی سالەكێ د رێزێن له‌شكه‌ری دا نەما، هەمی زڤرینە دەڤەرێن خۆ و پشكداری د بزاڤا ئێزدین شێری كرن ل دژی دەولەتا ئوسمانی(14).
كەساتیێن ئاینی ب تایبەت شێخێن تەریقەتا ل كوردستانێ خۆدان پێگەهەك جڤاكی مەزن و بەرفرەهـ بوون د جڤاكێ كوردی دا، ب تایبەتی پشتی سالێن شێستان ژ چەرخێ نۆزدێ، ئەڤ تەریقەتێن سۆفیگەری جاران هەستا نەتەوەیی ل جەم خەلكێ خۆ هشیار دكرن و سەركرداتیا بزاڤا سیاسی دكرن.
پشتی نەمانا میرگەها و شكەستنا بزاڤا ئێزدین شێری قوناغەكا نوی د سەركرداتیا كوردی دا پەیدا دبیت و هشیاریا نەتەوەیی پێش دكەڤیت و هندەك كەساتیێن دی دەردكەڤن ئەوژی پتری كەسێن ئاینی و فیودال بووینە. كەساتیێن ئاینی ب تایبەت شێخێن تەریقەتا ل كوردستانێ خۆدان پێگەهەك جڤاكی مەزن و بەرفرەه بوون د جڤاكێ كوردی دا ب تایبەتی پشتی سالێن شێستان ژ چەرخێ نۆزدێ، ئەڤ تەریقەتێن سۆفیگەری جاران هەستا نەتەوەیی ل جەم خەلكێ خۆ هشیار دكرن و سەركرداتیا بزاڤا سیاسی دكرن. دەستهەلاتا ئوسمانی ژی ب چاڤەكێ بێباوەریێ بەرێخۆددا ڤان تەریقەتا و ترسا وان ژێ هەبوو، ژبەركو ددیتن كو رۆژی بۆ رۆژی هێزا وان یازێدە و بەرفرەهـ دبیت، جاران ئوسمانییان پێكول كرییە خۆ بگەهیننە ڤان شێخان و جاران ژی ل دژی وان ب چالاكییان رابووینە، بۆ نمونە شێخێن تەریقەتا نەقشەبەندێ ل دەڤەرا نەهری و شیخێ وێ شێخ عوبەیدوللایێ نەهری، رۆلەكێ دیار د بوویەرێن سیاسی یێن دەڤەرێدا هەبوویە و پەیوەندی دگەل ئوسمانیا هەبووینە و ل تەوەرێ بهێت ژی دێ رۆلێ وی شەرێ ئوسمانی و رۆسی 1877 دیاركەین. كو پشتی هنگێ ب سەرهلدانەكا بەرفرەهـ رادبیت ل دژی ئوسمانیان ل سالا 1880 (15).
دوو: پەیوەندی دگەل رۆسیا قەیسەری:
گرنگی دانا رۆسییا ب كوردان ڤەدگەریت بۆ دەستپێكێن چەرخێ نۆزدێ، ئەڤێژی كومەكا ئەگەرا هەبوون، ژ وانا بەرفرەهخوازیا قەیسەرێن رۆسی ل ناڤ ئاخا ئوسمانی. هەروەسا ب مەرەما ب دەستڤەئینانا دەستكەفتێ ئیمپریالیستی گەلەك گرنگی ب كوردان دایە(16). لێ ئەنجامێ ڤێ سیاسەتا رۆسی بەرامبەری كوردان د ماوێ شەرێ رۆسی- ئوسمانی 1828-1829 دەركەفت دەمێ میرێ هەكاری دگەل میرێن كورد رەتكری ل گازیا ئوسمانی بچن بۆ پشكداریێ د شەریدا دژی رۆسیا، و هەلویستێ بێلایەن ژ شەری هەلبژارتن(17). ئەڤ هەلویستێ بێ لایەنێ كوردان ژی وەك سەركەفتنەكا مەزن بۆ سیاسەتا رۆسی ل كوردستانێ دهێتە هژمارتن، ئەوژی ل گۆرەی بوچوونا خالفین، رامانا هندێ بوو كو هێزێن مەزن ژ چه‌پەرێ ئوسمانێ كێم دبن(18). لێ دگەل هندێ ژی هندەك سەركردێن كورد ب هندێ ژی نەراوەستان و دگەل له‌شكه‌رێ رۆسی پشكدار بوون، ژ وانا ژی حاكمێ بایەزیدێ بەهلول پاشا و میرێ موشێ ئەمین پاشا و دگەل سلێمان ئاغا و حسین ئاغا كو ژ مەزنێن هوزا زیلان یا كوردی بوون و دگەل هندەك سەركردێن دیژی(19).
ئەڤ سیاسەتا ئوسمانیان ب ئاوایەك نەجێگیرو ب هەلكێش و داكێشانڤە ل كوردستانێ یا بەردەوامبوو، هەتا كو شەرێ قڕم (1853-1854) گەهشتە ئاقارەك بەرفرەهـ، كو رۆسیا قەیسەری دوو كەتیبێن له‌شكه‌ری ژ كوردان چێكرن بۆ شەرێ دژی ئوسمانیان. بۆ نموونە ئێك ژ فەرماندێن بەرەیێ قەفقازێ رۆسی ب ناڤێ (بۆریس میلیكوڤ) دوو كەتیبە ژ هەر ئێك ژ قاسم خان و جەعفەر پاشای پێك ئینابوون كو پێك ئینانا ڤان دوو كەتیبەیان وی دەمی باندۆری ل سەر هەلویستێ روسیا هەبوو، رۆسیا پاشی ب رێكا قاسم خان و جەعفەر پاشایی پێكول كر كورد د بێلایەن بن، ئەڤەژی باشترین دەستكەفت بوو كو وی خۆزی بۆ دخواستن(20).
ژ لایەكێ دیڤە رۆسیا ل گەرمە گەرما شەرێ قڕم دا كەفتە پەیوەندیێ دگەل شێخ تەهایێ نەهری سەرۆكێ تەریقەتا نەقشەبەندی ل كوردستانێ و سەرۆك هوزێن كورد ل سەر تۆخیبێ رۆسی و پێكولا ب دەستڤە ئینانا دوستینیێ دا دگەل وان یان بێلایەن بكەن د هەڤركیا وان دگەل ئوسمانیا دا، لێ ئەو ئەوپێكول د بێ ئەنجام بوون(21). ل دەمێ بزاڤا ئێزدین شێری ل گۆرەی ژێدەران ئەگەرێ لەزاتیا راگەهاندنا بزاڤێ داخازیێن بەردەوام یێن فەرماندێن رۆسی بوون بۆ دەستپێكرنا بزاڤێ ل دژی ئوسمانیان، ئەو یەك بەسە كو فەرماندێ هێزێن رۆسی ل قەفقاز نامەیەك بۆ ئێزدین شێری هنارتیە و پالدایە ل دژی ئوسمانیان، و سۆزا پشتەڤانیا تمام پێدایە، د نامەكێ دا هاتیە و گۆتیێ: (ئەگەر شیاین ب سەر توركان ب سەركەڤین دێ تە كەینە حاكمێ جزیرا ئیبن عومەری). لێ دەمێ ئیزدین شەری دەست ب بزاڤێ كری شەر بەرەڤ دوماهیێ دچوو و هێزێن رۆسی مژولی ڤەكێشانێ بوون بۆ سەر توخیبێ خۆ، ب ڤێ چەندێ ژی ئوسمانیان هێزا خۆ هەمی دژی بزاڤا ئێزدین شێری كومڤەكرن. هەژیە بێژین كو رۆسیان ب رژدی پشتەڤانیا بزاڤا ئێزدین شێری نەكر ل دەمەكێ كو ئێزدین شێری هەمی پێكول كربوون بۆ ب دەستڤە ئینانا پشتەڤانیا رۆسیا و چوار نامە و نوینەرێ خۆژی هنارتنە دەڤ رۆسیان، لێ چو بەرسڤێن دلخۆشكەر نەدانێ(22).
رۆسیان ب رژدی پشتەڤانیا بزاڤا ئێزدین شێری نەكر ل دەمەكێ كو ئێزدین شێری هەمی پێكول كربوون بۆ ب دەستڤە ئینانا پشتەڤانیا رۆسیا و چوار نامە و نوینەرێ خۆژی هنارتنە دەڤ رۆسیان، لێ چو بەرسڤێن دلخۆشكەر نەدانێ.
ل ڤێرێ دیاردبیت كو پەیوەندێن رۆسیا دگەل كوردان تنێ بۆ بەژەوەندیێن وان بووینە، هەتا سالێن پشتی شەرێ قڕم ژی بەردەوام پێكولا پەیوەندیا دگەل سەركردێن كورد و هوزێن كورد كرینە.
تەوەرێ دوویێ: هەلویستێ كوردان ژ شەرێ رۆسی- ئوسمانی 1877-1878:
ل داویێن چەرخێ بیستێ حەزا رۆسییا ژ بۆ گەهشتنێ بۆ ئاڤێن گەرم گرنگی پێدانا وێ ب هەرێما بەلقان زێدەكربوو، ژ ئەگەرێ سیاسەتا وێ یا پان-سلاڤی ل بەلقان، ئەو سەرهلدان و یاخیبوونێن ل وێ هەرێمێ سەر هلددان ب نهێنی پشتەڤانی لێدكر، ئەو سیاسەتا رۆسییا قەیسەرێ ل بەلقان ئەو روی ب روی نەمسا دكر، لێ پشتی ل كونگرێ ئیستەمبۆل ئەوێ بوو چارەكرنا كێشەیێن بەلقان گرێدای رۆسییا یا ڤیای ب دەست نەكەڤتی بەرهەڤیێن شەرەكێ دی كرن دگەل دەولەتا ئوسمانی، ئێكەم پێنگاڤ ژی، گرێدانا پەیمانەكێ بوو دگەل نەمسا ل 15ی كانوینا دوویێ سالا 1877، كو تێدا هەر دوو رێكه‌فتن ل سەر رێكخستنا كارۆبارێن بەلقان(23). د ئەنجادا رۆسییا ل 24 نیسانا 1877ێ شەر دژی دەولەتا ئوسمانی راگەهاند(24).
ئیمپراتوریا نەمسا بریارا بێلایەنیێ دا، رومانیا ژی رێكەفتنەكا نیهێنی دگەل رۆسیا موركر و رێك دا سۆپایێ رۆسییا ب ئاخا وێرا ب بۆریتن، ئەلمانیا و ئیتالیا ژی بێلایەن بوون، لێ حكومەتا بریتانیا ب توندی دژی شەڕی راوەستیا و یاداشتەك دا حكومەتا رۆسییا و هایدار كر ل داگیركرنا ئیستەمبۆل یان كەنالێ سویس یان هەر دەڤەرەكا دی كو بازرگانیا بریتانیا بێخیتە د مەترسیێ دا.(25) ب ڤێ ئاوای شەرێ هەردوو دەولەتێن رۆسی و ئوسمانی دەستپێكر و شێخولئیسلام حەسەن خەیرۆللای دوو فەتوا دان، یا ئێكێ نازناڤێ غازی دا سولتان عەبدولحەمیدێ دوویێ (1876-1908) و یا دوویێ ژی غەزا و جیهادا پیرۆز راگەهاند. ئەڤەژی رامانا وێ ئەوبوو كو دڤێت هەمی موسلمان پشكداریێ د شەری دا بكەن(26). دیسان دەولەتا ئوسمانی دەست ب بەرهەڤییا كر بۆ شەری، كو چەندین رێكار گرتنە بەر ئەوژی پێخەمەت دەستەبەركرنا ژمارەكا زۆرا سەربازان ب راگەهاندنا سەربازیا ب زۆری بۆ موسلمانا و هندەك تەمەنێن دیاركری، بۆ مەسیحیاژی دانا باجەكێ ل بەرامبەر نەچوونا سەربازیێ(27).
ئەڤ شەرە د دیرۆكا ئوسمانیادا دهێتە نیاسین ب شەرێ 93، ژبەر سالا رۆمی 1293ێ كو شەر تێدا هاتیە رویدان. ئەڤ شەرەژی هاتبوو دابەشكرن بۆ دوو بەرەیان، یێ ئێكێ ل ئەورۆپا كو بەرەیێ بەلقان بوو، یێ دوویێ ل ئاسیا كو بەرەیێ رۆژهەلاتا ئەنادۆلێ بوو، ل چەپەرێ ئەورۆپا له‌شكه‌رێ ئوسمانی توشی شكەستنێ بوو زێدەباری قەهرەمانیێن سەركردێ وان یێ وی بەرەی ئوسمان پاشایی، شكەستنا ئوسمانیان گەهشتبوو وی رادەی كو رۆسی نێزیكی ئەستەنبۆل ببوون، گەر ژبەر ترسا تۆرەبوونا بریتانیا نەبا چو تشت نەدشیان ببنە رێگر ل داخلبوونا رۆسیا بۆ ناڤ ئیستەنبۆلێ. هەروەسان ل بەرەیێ رۆژهەلاتا ئەنادۆلێ ژی شەرێن گران دناڤبەرا رۆسی و ئوسمانیادا رویددان و بەرەڤ سەركەفتنا رۆسیا دچوو. كو ئوسمانیان كەلها قارس یا ناڤدار ژ دەستدابوو دگەل دەستبەردان ژ دەڤەرا ئەرمینیا هەمیێ، هەرچەندە ئوسمانیا دەسپێكی هندەك سەركەتنێن بچویك ب دەستڤەئینان ب سەركرداتیا سەركردێ له‌شكه‌رێ ئوسمانی ئەحمەد موختار پاشای(28).
ل دوماهیێ دەولەتا ئوسمانی نەچار بوو ل ژێر گڤاشتنان و نێزیكبوونا مەترسیا رۆسی ل ئیستەنبۆلێ رێكەفتنامەكا ئاشتیێ دگەل رۆسیا گرێ بدەت ل ئەدرنە ل 31 كانوینا دوویێ 1878. پاشی هەردووك رێكەفتن ل سان ستیفانو پەیمانەكا دی گرێ بدەن(29). كو دێ د تەوەرێ بهێت دا بەحس كەین.
سەبارەت هەلویستێ كوردان ژ ڤی شەرێ، ب ئاوایەك راستەوخۆ و نە راستەوخۆ وەكی شەرێن دێ یێن ئوسمانی و روسیا ل چەرخێ نوزدێ كورد و دەڤەرێن كوردی بوونە پارچەك ژ شەری، كورد ل رێكەكێ دگەرییان ژ زۆردارییا دەولەتا ئوسمانی رزگارببن، پچكەكا كێم ژی ژ وان ل وێ باوەرێ بوون كو هاریكاریكرنا وان بۆ رۆسیا دشەری دا دبیت تشتەك پێڤە بهێت، لەوما هندەك ل دویڤ فەتوایا شێخۆلئیسلامێ ئوسمانی نەچوون كو بانگەوازیا جیهادێ كربوو(30)، لێ دەولەتا ئوسمانی بۆ خۆ پاراستن ژ ئەگەرێ دویركەتنا كوردان ژ شەری، دەست ب خۆ نێزیككرنێ كر ژ شێخێن كورد(31)، وەكی شێخ عوبەیدوللایێ نەهری و كاك ئەحمەدێ شێخ ل سلێمانیێ، ژ بۆ هندێ كو سۆزا كوردا بۆ خۆ ب راكێشن و شێوازەكێ نەرم د ڤی بیاڤی دا بكارئینا، ژبەركو وەسا ددیت كو دێ ب ڤێ رێكی باوەریا كوردا ب دەست خۆڤە ئینن، ل دەمەكێ كو دەولەتا ئوسمانی ڤیانا پترییا كوردان ژبەر هەلویست و رەفتارێن خۆ ل بەری هنگێ ژ دەست دابوو(32)، د هەمان دەمدا حكومەتا بریتانیا ژی پێكول دكر سۆزا كوردا بۆ لایێ دەولەتا ئوسمانی ب راكێشیت، تاكو ب هێز بكەت و ل هەمبەر رۆسیا قەیسەری خۆ رابگریت. رۆسیا ژی هەست ب ڤان پێنگاڤێن بریتانیا كر و ژ لایێ خۆڤە دەست ب بەلاڤكرنا گۆتگۆتان دناڤ كورداندا كر و سۆز دانە هندەك رێبەرێن كورد كو هێزەكا سەد هزار شەركەری بۆ ئامادە بكەن، لێ ئەڤە ب ئاوایەك راستەوخۆ د شەری دا پشكدار نەبوون، بەلكو ب تنێ رۆلێ وان ئەوبوو ئارامیا كاودانێن پشت هێلێن رۆسی ب راگرن(33).
ل گۆرەی ژێدەران د راستی هەر سێ دەولەتێن ئوسمانی و بریتانی و رۆسی د هەڤركیێ دابوون ژ بۆ راكێشانا سۆز و هاریكاریا كوردان بۆ خۆ، لێ راستیا بوویەران دسەلمینیت كو رۆلێ كوردان د هەردوو لایاندا یێ كێمبوو، ژبەركو كوردا ئەو یەك زانیبوو كو چ بەرژوەندییا وان د وی شەریدا نینە، لەوما چ حەز بۆ شەری د چ چەپەراندا نەبوو، د هەر دەلیڤەكێ دا كوردان بەرەیێ چەپەرێن ئوسمانی ب جه دهێلان(34). دگەل هندێ ژی عەشیرەتا هەمەوەند مل ب ملێ ئوسمانیان شەر دكر و قەهرەمانیەكا بێ هەمپا ئەنجام ددا، ژبەر وێژی سولتان عەدولحەمیدی ب بەرفرەهكرنا مولكێ وان ل دەڤەرا بازیان پاداشت كرن(35). هەروەسان دەولەتا ئوسمانی شیا هندەك كوردان ل ژێر سەركرداتییا كوڕێن بەدرخانێ مەزن كومڤە بكەن و هندەك پارە دانێ داكو شەركەران كوم بكەن(36). ل گۆرەی دیرۆكنڤیسێ كورد محمد ئەمین زەكی بەگ؛ ل دویڤ گازیا سولتانێ ئوسمانی كاك ئەحمەدێ سلێمانی هندەك شەرڤانێن خۆ ب بەرەیێن شەری ب ناڤێ جیهادێ ب سەركرداتییا شێخ سەعیدی هنارتن(37)، هەروه‌سا محمد زەكی بەك ئاماژێ ب هندێ دكەت كو ژنەكا كورد ب ناڤێ قەرە فاتمە دڤی شەریدا پشكداری كرییە و ریبەراتیا 500 سیارا كریە و ل بەرەیێن ئەرزەرۆم و قارس و ئەردەهان شەڕ كرییە و رۆژنامێن مسڕی د دەمێ خۆدا ب بەژن و بالا وێ دگۆتن(38). لێ كورد د بەرۆكێن شەریدا دگەل ئوسمانیان بێزاببون و گوهداریا بریار و فەرمانێن ئەفسەرێن تورك نەدكرن. هەروەسا سەركرداتیا ئوسمانی ژی كورد پشت گۆهڤە هاڤێتبوون و ئەرزاق نە ددانێ، بەلكو ل سەر سەربازێن كورد بوو ئەو بخۆ ئەرزاقی بۆ خۆ پەیدا بكەن، ئەڤێژی گەلەك باندرۆ ل سەر مۆرالا وان دكر و دبو ئەگەر رێزێن له‌شكه‌ری بجهبهێلن و هەر چ ئەرزاق و چەكێ ژ سەربازێن ئوسمانی ب دەست دكەفت دگەل خۆ دبرن(39). ئەڤەژی بەلگەیە ل سەر هندێ كو كورد ب زۆری هاتبوون نەچاركرن شەری بكەن. شەرێ ئوسمانی- رۆسی باند‌ورەكا مەزن ل كوردان كر ب تایبەت ژلایێ جڤاكی و ئابووری و سیاسی ڤە. ژبەركو ژمارەكا زێدە ژێ هاتنە كوشتن و زیانێن ماددی ژی هەر بۆ دەڤەرێن كوردی بوون، ژبلی هندێ ژمارەكا زۆر ژێ دەربەدەر بوون ژبەر هێرش و شەرێن ئوسمانی و رۆسییان بۆ سەر دەڤەرێن كوردی كو گوندێن وان وێران دبوون و ئەرزاق ژی ژناڤ دچوو(40).
دەربارەی پشكدارییا شێخ عوبەیدوللایێ نەهری ژی ژێدەر ئاماژێ ب وێ یەكێ دكەن كو زێدەبارێ سەرۆك عەشیرەتان، دەولەتا ئوسمانی شێخ عوبەیدوللا ب كەساتیەكێ گرنگ د هەژمارت و داخوازا ژێ كر ل گازیا جیهادێ بهێت و هندێ بشێت بۆ سەربازان كوم بكەت، پشتی وێ داخوازیێ ژی شێخی سۆز دایە دەولەتێ كو دێ 50 هزار سەربازان بۆ كومڤە كەت، ژ بۆ وێژی بۆ پترییا دەڤەرێن كوردی نامێن داخازكرنێ فرێكرینە(41). ئەڤ ژمارا سەربازان یان شێخ عوبەیدوللایی سۆز دایە دەولەتێ كومڤە بكەت، هەرچەندە نەیا باوەرپێكری ژی بوویە لێ بوویە ئەگەرێ ترس و دلگرانیا رۆسیا قەیسەری، ل بەرامبەر ڤێ بزاڤێ رۆسیا قەیسەری ژی پێكول كرن هندەك سەرۆك عەشیرەت و شێخێن نێزیك دەڤەرێن ژێر كونترۆلا وان رازی بكەت ل رێزێن وان شەری بكەن، لێ پترییا دەڤەران ل دویڤ داخوازییا وان نەچوون، ژبلی كوردێن دەڤەرا یەریڤانێ نەبن كو ب سەركرداتیا جەعفەر ئاغا و قایمەقامێ قازمان، ئەحمەد ئاغا بوون. ل گۆرەی پلانێ جەعفەر ئاغا دا پێكولا كێشانا كوردێن بایەزیدێ دەت بۆ رێزێن رۆسی، ئەحمەد ئاغا ژی پێكولا رازیكرنا كوردێن قارسێ دەت، زێدەباری سۆزێن رۆسیا ژ بوو دابینكرنا ئەرزاق و خوارنا گەرم، ژبلی هندەك كوردێن دەڤەرا قارسێ پشتەڤانی و هاریكاریا كوردێن دی ب دەستڤە نەهات. دەما شەر ژی دەسپێكری سەر له‌شكه‌رێ رۆسی یی دلگران بوو ژبەر نە پشكداری كرنا كوردێن یەریڤان و دەردورا وێ(42).
شێخ عوبەیدوللای ژ دەڤەرا هەكاری و باژێرێ گەڤەرێ دەست ب كومكرنا سەربازا كر ل وێرێ شیا 300 سەربازان ل بن ئالایێ جیهادێ كومكەت، ل كانوینا دوویێ یا سالا 1877ێ گەهشتە وانێ و ل وێرێ و دەرۆدوران شیا ژمارەكا دییا سەربازان كومڤە بكەت، ژ ئیرانێ تا موسل و ئەرزەرم ل هەمی دەڤەرێن كوردی ب حوكمێ هندێ كو شێخ رێبەرێ تەریقەتا نەقشەبەندی بوو، ل دویڤ گازیا وی هاتن، ئەڤ پشكداریا بەرچاڤا خەلكی پشتی گازیا شێخی بۆ شەرێ دژی رۆسیا گەلەك مفا گەهاندە دەولەتا ئوسمانی(43).
ل گۆرەی راسپاردەیان دڤیابوو شێخ عوبەیدللایێ نەهری دگەل سەربازێن وی كومڤەكری ل وانێ د بەتالیونا بازیدێ پشكداری شەری ببن، لێ زێدەباری كو شەری دەستپێكربوو شێخی نەشیابوو وێ ژمارا سۆز دای یا سەربازان كومڤە بكەت و درەنگ گەهشتبوونە وانێ جهێ شەری. ژمارا له‌شكه‌رێ سەرب كەتیبەیا بازیدی یا كو شێخ عوبەیدولایی كومڤە كری 1080 كەس بوون دگەل 60 سیاران و 2 تۆپان . ئەڤەژی بۆ پاراستا بازیدی ژمارەكا گەلەك كێمبوو، ل بەرامبەر ڤێژی له‌شكه‌رێ رۆسی پتر ژ 4000 پیادەیا 20 تۆپان پێك دهات. ب ڤێ چەندێ رۆسیا بێی شەرێ بكەن بازیدی ستاند. لێ ژبەركو رۆسیا بێ شەر بازید ستاند ژمارەكا سەربازێن خۆ یێن وێرێ بۆ دەڤەرا دیادینێ ڤەگوهاستن، ب ڤێ چەندێ سیارێن عەشیرەتێن كورد ژ بۆ رزگاركرنا بازیدێ ژ دەستێ رۆسیان ل بارگیرێ كومڤە بوون و ژمارا وان سەربازێن ل وێرێ كومڤە بووی و گرێدایی شێخ عەبویدوللایێ بوون دگەهشتە 8000 سەربازان(44).
هندەك ژ دەوریێن رۆسی دەما دگەهنە دەردۆرێن بازیدی ژلایێ كوردان ڤە توشی هێرشێ دبن و د رەڤنە بازێدێ و خۆ ل وێرێ ئاسێ دكەن، سەربازێن شێخی ژی باژێری دورپێچ دكەن و هزر دكەن نەشێن بەرهنگاریا ژمارا وان یا زێدە ببن و بریار ددەن خۆ رادەست بكەن، لێ دەما هندەك ژ وان بێ چەك ژ كەلهێ دەردكەڤن و توشی هێرش و كوشتنێ دبن یێن دی نەچار دبن خۆ د كەلهێ ڤە ئاسێ بكەن و شەری بكەن(45).
پشتی كو ئەو له‌شكه‌رێن رۆسی یێن د كەلهێ ڤە ماین بەرهنگاریێ دكەن و هەمی پێكولێن شێخی و سەربازێن وی بێ ئەنجام دمینن، شێخ عوبەیدوللا ژبۆ خرابكرنا قشلێ داخاز تۆپا ژ دەولەتێ دكەت، لێ پشتی ئەڤ داخازیا وی نه‌هاتیە بجهئینان و كێمیا ئەرزاقی و خوارنێ ژی بۆ ناهێتە دابینكرن، شێخ، گازندا ژ بژالەبوونا سەربازێن خۆ دكەت بۆ دەردۆران، شێخ ب ترسا وێ یەكێ كو لەشكه‌رێ رۆسی ژ بۆ رزگاركرنا وان سەربازێن د كەلهێ ڤە ئاسێ ماین ل نێزیك دێ پشتەڤانیێ فریكەتن، چ رێ ل بەردەست نامینن وان سەربازان ژ كەلهێ دەربێخیت، لەوما ژی ل دوماهیێ رۆسی هێزەكا زێدە فرێدكەتە پشتەڤانیا سەربازێن خۆ یێن د كەلها بازێدێ ڤە ئاسێ ماین، بڤێ چەندێ لەشكه‌رێ شێخی و ئوسمانیا دشكێت و ژمارەكا زۆرا چەكی بۆ رۆسیا بجهدهێلن و درەڤن(46).
شێخ عوبەیدوللای دیت وەكی پێدڤی گرنگی ب هێزێن وی نەهاتە دان، و ب تەلەگرافان بۆ سەركرداتیا دەولەتێ دا خۆیا كرن كو سەركردێن ئوسمانی چەند رۆژە خوارن و ئەرزاق نەدایە هێزێن من. ئەڤە ژی ل دوماهیێ بۆ ئەگەر كو هێدی هێدی هێزێن شێخی بژالە ببن و رێزێن لەشكه‌ری بجهبهێلن، ل گۆرەی ژێدەران سەربازێن شێخی پتریا وان ب چەكێن خۆ یێن نویڤە رێزێن له‌شكه‌ری بجههێلان(47). ل گۆرەی بەلگەنامێن بریتانی ژی بێزاربوونا شێخی و سەربازێن وی ژ رێزێن لەشكه‌ری و رەڤینا گەلەك سەربازان بۆ ئەگەرێ نەبوونا ئەرزاق و چادر و چەكێ پێدڤی بوویە ل بەر دەستێ شێخ عوبەیدوللای(48).
ل ڤێرێ دیاردبیت كو شێخ عوبەیدوللا ژ سەرەدەریا سەركردێن ئوسمانی بێزاربوویە و پشتی بێهیڤیبووی نەچار بوویە رێزێن لەشكەرێ ئوسمانی ب جهبهێلیت. هەمی ژێدەر ژی ئاماژێ ب هندێ دكەت كو پترییا كوردان ئەوێن رێزێن له‌شكه‌ری هێلای چ ئەوین دگەل شێخ عوبەیدولای یان ژی ئەوێن دگەل عەشیرەتێن دی یان ژی ئەوژی ب پارەی و سۆز پەیمانا پشكداری بووین، ژبەر هەمان ئەگەر رێزێن له‌شكه‌ری بجههێلاینە و ڤەگەریانە مالێن خۆ، ئەو ئەگەر وەكی مە ئاماژی پێدای شكەستنا له‌شكه‌رێ ئوسمانی، نەبوونا ئەرزاقی و چادرێن ڤەحەویانێ، نەبوونا چەكێ پێدڤی و سەرەدەریا وەكی كولەیا یان هندەك سەركردێن ئوسمانی دگەل سەربازێن كورد(49). ئەڤەژی بووینە ئەگەر پتریا كوردان و شێخ عوبەیدوللا ل تشرینا دوویێ 1877ێ رێزێن له‌شكه‌رێ ئوسمانی بجه هێلاینە و ڤەگەریانە تەكیا خۆ ل گۆندێ نەهری. زێدەبارێ ڤێژی دەولەتا ئوسمانی ژ شێخی تۆرە نەبوویە و ئەگەرێن خۆ ڤەكێشانا وی ژ رێزێن له‌شكه‌ری د جهێ خۆدا دیتینە و بەردەوام ب رێكا والیێ وانێ حەسەن پاشایی پێكول كرییە دلێ شێخی ژ خۆ رازی بكەن(50).
تەوەرێ سێیێ: دەرەنجامێن شەری
دەولەتا ئوسمانی ب شكەستی ژ شەری دەركەفت و ل 3ی ئادارا سالا 1878ێ پەیمانەك دناڤبەرا هەردوو دەولەتێن رۆسی و ئوسمانیدا هاتە گرێدان، ژ لایێ ئوسمانیا ڤە سەفوەت پاشایێ وەزیرێ دەرڤە په‌یمان مۆركر، كو ل دەمێ مۆر دكر دكره گری و ژ لایێ رۆسیاژی ڤە، جنرال ئەگناتیڤ مۆركر. پەیمان ژ 29 ماددا پێك دهات كو پترییا وان د بەرژەوەندیا رۆسیا دا بوون و مەرجێن زێدە ب سەر دەولەتا ئوسمانیدا هاتبوون سەپاندن. هندەك ژ بەندێن گرنگێن پەیمانێ بەحسا هندێ دكەن كو رۆسیا دەڤەرێن باتۆم و قارس و بازید و ئەشگر دێ بەت و هەمی ئەو كەلهە دڤێت بهێن خرابكرن كو ل سەر رەیبارێ دانۆب هاتینە درۆستكرن، حكومەتا ئوسمانی ژی پەیمان دا بێی گیرۆبوون ریفۆرمێ ل وان دەڤەرا بكەت یێن ئەرمەنی تێدا دژین(51). سەبارەت هەلویستێ ئەورۆپا ژ پەیمانێ، هەمی د نەرازیبوون ژ پەیمانێ ب تایبەت بریتانیا(52). لەوماژی رۆسیا هەست ب مەترسیێ كر، بەریتانیا ژی هەمی پێكولكرن پەیمانێ ب ئێكا دی ب گهوریت، ژبەركو رۆسیا وەلێ هاتبوو گەف ل بەرژەوەندییا بازرگانیێن جیهانی یێن بریتانیا دكر. لەوماژی پەیمان هەلوەشاندیە و پەیمانا بەرلین جهێ پەیمانا سان ستیفانۆ گرتیە(53).
پەیمانا بەرلین ل 13 خزیرانا 1878ێ هەتا 13ێ تیرمەها 1878ێ هاتە گرێدان، بسمارك شیرەتكارێ ئەلمانی سەرۆك بوو و دزرائیلێ سەرۆك وەزیرێ بریتانی نوینەرێ حكومەتا خۆ بوو، هەروەسا ئیتالیا و فرەنسا و ئیمبراتورێ نەمسا و مەجەر و یونان ژی بەرهەڤی كونگرەی بوون(54).
ئەگەر ب هویری ل بەندێن پەیمانا بەرلین بنێرین، دێ بینین كو چ دەربارەی كوردان بەحس نەكریە، ئەو نەبیت كو ئێك جار ب تنێ ناڤێ كوردا ئینایە، ئەوژی د بیاڤێ پاراستنا ئەرمانا ژ كوردان، ژلایەكێ دیژی ڤە، ڤێ پەیمانێ جۆرە ئەتونومیەك دا ئەرمەنان و كورد پشتگوهئێخستن.
ئەڤ كونگرە ژ 64 بەندا پێك دهات، هندەك ژ وانا پەیوەندی ب دەڤەرێن كوردی ڤە هەبوو، وەكی ڤەگەراندنا قەزایا قوتور بۆ ئیرانێ و دەست بەردانا رۆسی ژ بازید و مەلازگیرد و ڤەگەراندنا وان بۆ دەولەتا ئوسمانی. هەروەسا هندەك بەندان ژی بەحسا هندێ دكر كو دڤێت دەولەتا ئوسمانی ریفۆرمێ د دەڤەرێن ئەرمەنیا دا بكەت و ئەرمەنا ب پارێزیت و دەولەتیێن ئەورۆپی سەرپەرشتیا بجهئینانا ڤان پێنگاڤا بكەن. هەروەسا كونگرە رازی بوو كو رۆسیا دەڤەرا رۆژهەلاتا دەریا رەش بۆ خۆ ببەت كو هەردوو باژێرێن باتۆم و قارس دكەڤتنە ناڤدا(55)، سۆلتان عەبدولحەمیدێ دوویێ، ب نهێنی پاداشتێ بریتانیا دایێ ئەوژی ب هندێ كو گزیرتا قوبرس ل هەمبەر كرێیەكا سالانە دایێ و بریتانیا ژی سۆزێ بدەت كو هاریكاریا دەولەتا ئوسمانی بكەت بۆ پاراستنا مولكێن خۆ ل رۆژهەلات ل كوردستانێ و ئەرمەنستانێ. حكومەتا بریتانیی بیێ ئاگەهداریا دەولەتێن ئەورۆپی گزیرتا قوبرس ب دەستڤە هات، دەولەتا ئوسمانی نەچار بوو دەست ژ دەستكەفتێن دیژی بەردەت بۆ دەولەتێن دی، وەكی پشتگوهـئێخستنا داگیركرنا تونس ژلایێ فرەنساڤە(56).
ئەگەر ب هویری ل بەندێن پەیمانا بەرلین بنێرین، دێ بینین كو چ دەربارەی كوردان بەحس نەكریە، ئەو نەبیت كو ئێك جار ب تنێ ناڤێ كوردا ئینایە، ئەوژی د بیاڤێ پاراستنا ئەرمانا ژ كوردان، ژلایەكێ دیژی ڤە، ڤێ پەیمانێ جۆرە ئەتونومیەك دا ئەرمەنان و كورد پشت گوه ئێخستن، لێ حكومەتا ئوسمانی سۆزێن خۆ سەبارەی ئەنجامدانا ریفۆرما ل دەڤەرێن ئەرمەنا بجهنەئینان(57).
شەرێ رۆسی- ئوسمانی چەند دەرەنجامێن سیاسی و ئابووری ل سەر كوردستانێ هەبوون. ژلایێ سیاسی ڤە، پشتی شەرێ چەند سەرهلدانێن و بزاڤێن سیاسی و چەكداری ل كوردستانێ پەیدابوون. پشتی كورێن بەدرخان پاشایێ بۆتان عوسمان پاشا و حسێن كەنعان پاشا خۆ ب نهێنی ژ شەرێ رۆسی-ئوسمانی ڤەكێشای دگەل چەندین سەرباز و ئەفەسەرێن كورد و سەرۆك عەشیرەتان بریاردان ب ڤەگەرنە كوردستانێ كارێ بزاڤەكا چەكداری بكەن، چوونە جزیرێ و میرگەها خۆ یا سەربخۆ راگەهاندن(58). هەر چەندە بزاڤا كورێن بەدرخانی زوی بەلاڤبوو لێ گەلەك زوی ژی هاتە ژناڤبرن(59). ژ بزاڤێن دی یێن سیاسی یێن گرنگ و وەك دەرئەنجامێ شەرێ رۆسی- ئوسمانی، سەرهلدانا مەزنا شێخ عوبەیدوللایێ نەهری بوو ل سالا 1880 ل كوردستانا ئیرانێ، شێخی مفا ژ شەرێ رۆسی-ئوسمانی وەرگرت، پشتی ب ژمارەكا زۆرا چەكی و له‌شكه‌را خۆ ژ رێزێن له‌شكه‌ری ڤەكێشای ببوو خۆدان پێگەهەكێ مەزن و بەرفرەهـ، ژبەركو شێخ كەسەكێ ناندەهـ بوو و جڤاكی كوردی ژی رێز ل شێخی دگرت ژبەر خانەدانیا وی و تەكیا نەقشەبەندی ل گوندێ نەهری، ب سەدان گوندێن كوردی ل توركیا و ئیرانێ بەرهەڤیا خۆ بۆ پشتەڤانیا شێخی دیاركر ل دەمێ بزاڤا خۆ یا چەكداری راگەهاندی ل كومبوونا گوندێ شەمزینان هەمی كوردان رازیبوونا خۆ دیار كر دگەل وی پشكداری د سەرهلدانێ د بكەن(60).
ژ لایێ ئابووری ڤە، شەرێ رۆسی-ئوسمانی زیانێن مەزن ل سەر كوردستانێ هەبوون، ژبەركو دەولەتا ئوسمانی رابوو ب سەپاندنا باجێن گران و تۆند ل سەر كوردستانێ و ل دەمێ وەرگرتنا وان باجاژی زۆردایەكا مەزن ل گوندو باژێریێن كوردان دكر. هەر ژ ئەگەرێن سەرهلدانا شێخ عوبەیدوللای ژبەر وەرگرتنا باجێ ژ خەلكی دەسپێكربوو(61). گەلەك زیانێن دیژی ل سەر كوردستانێ هەبوون، كو بەشەك ژ كوردان ژ جهێن خۆ دەربەدەر بوون و گوندێن وان وێران بوون و چاندن و بەرهەمێن وان ژ ناڤچوون(62).
دوماهیك:
كوردستان د شەرێ 1877-1878ێ یێ رۆسی- ئوسمانی، وەكی هەمی شەرێن دی یێن وان د چەرخێ نۆزدێ دا بوویە مەیدانا هەڤڕكی و شەرێ وان، وەكی هەمی شەرێن دیژی هەردوو دەولەتا ژ لایێ خۆڤە پێكولا ب دەستڤە ئینانا پشتەڤانییا كوردان كرییە، د شەرێ سالا 1877-1878ێ دا وەكی ژێدەرا دای دیاركرن ل دویڤ بانگەوازیا فەتوایا ئوسمانیا بۆ جیهادێ چووینە و پشكەكا كێم ژی گەهشتنینە رێزێن له‌شكه‌رێ رۆسی، وەكی مە د ڤەكولینێ دا دیاركری كورد پشكدار بووینە د شەریدا ب رێكا شێخ عوبەیدوللایێ نەهری كو رۆلەكێ مەزن گێرایە، هەروەسا كورێن بەدرخانی و هندەك ژ كورێن عەشیرەتا هەمەوەند و خانما كورد قەرە فاتمی.
لێ وەكی دیار كوردان ژبەر چەند ئەگەرەكان بەردەوامی نەدایە رێزێن شەری ل بەرەیێن ئوسمانی و ڤەگەریاینە دەڤەرێن كوردی و پێكولا بزاڤ و سەرهلدانا كرییە دژی ئوسمانیان. ژ ئەنجامێ ڤێ چەندێ ژی كوردستان كەتیە بەر هێرشا دەولەتا ئوسمانی و زیانێن ئابووری و جڤاكی یێن مەزن ب كوردستانێ كەتینە.
ژێدەر و پەراوێز:
د.صلاح محمد سلیم محمود، دیرۆكا كوردان یا نوی د چەند ڤەكولینەكاندا، ژ چاپ و وەشانێن كتێبخانا جزیری، چاپا چارێ، دهوك، 2019، ل 151.
جەلیلی جەلیل و ئەوانی تر، شۆرشەكانی كورد لە سەردەمی نوێدا، و: بەهائەدین جەلال مستەفا، دەزگای چاپ و بلاوكردنەوەی رۆژهەلات، هەولێر، 2013، ل 30.
3 – م.رسول هاوار، كوردو باكوری كوردستان لە سەرەتای مێژوەوە هەتا شەری دوهەمی جیهانی، ناوەندی چاپەمەنی و راگەیاندنی خاك، بەرگی یەكەم، چاپی یەكەم، ، سلێمانی، 2000، ل 299.
4 – د.كامیران عبدالصمد دوسكي، كوردستان فی العهد العثماني في النصف الاول من القرن التاسع عشر، الدار العربیة للموسوعات، بیروت، 2006، ص 201.
5 – جەلیلی جەلیل، ژێدەرێ بەرێ، ل 36.
(6)- M.Kalmam، Osmanlı- kürt ilişkileri ve sömürgecilik، med yayıncılık، istanbul، 1994،S 132.
7 – ن.أ.خالفین، الصراع علی كوردستان المسألة الكوردیة فی العلاقات الدولیة خلال القرن التاسع عشر، ترجمة: أحمد عثمان أبوبكر، مطبعة الشعب، بغداد، 1969، ص 74.
8- M.Kalmam، Osmanlı، a.g.e، S 133.
9 – د.كامیران عبدالصمد دوسكي، المصدر السابق، ص 203.
10 – ن.أ.خالفین، المصدر السابق، ص 75.
11 – جەلیلی جەلیل، كوردەكانی ئیمپراتوریەتێ ئوسمانی، و: كاوس قەفتان، بغداد، 1987، ل 298.
12- د.كامیران عبدالصمد دوسكي، المصدر السابق، ص 205.
13 – جەلیلی جەلیل، راپەرینی كوردان لە سالی 1880، و: د.كاوس قەفتان، چاپخانەی زەمان، بغداد، 1987، ل 46.
14 – د.كامیران عبدالصمد دوسكي، المصدر السابق، ص 206-207.
15 – دیڤید ماكداول، تأریخ الأكراد الحدیث، ترجمة: راج ال محمد، دار الفارابي، ط1، بیروت، 2004، ص 101.
16- د. عوسمان عەلی، چەند لێكولینەوەیەك دەربارەی بزاڤی هاوچەرخی كورد، وەرگێران: كامەران جەمال بابان زادە، پەیمانگای جیهانی فیكری ئیسلامی، بەرگی یەكەم، هەولێر، 2010، ل 16.
17 – د. سعدي عثمان هروتي، كوردستان و الامبراطوریة العثمانیة 1514-1851، مؤسسة موكریان للبحوث و النشر، أربیل، 2008، ص172.
18 – ن،أ، خالفین، المصدر السابق، ص 57.
19- د. سعدي عثمان هروتي، كوردستان و الامبراطوریة العثمانیة 1514-1851، مؤسسة موكریان للبحوث و النشر، أربیل، 2008، ص 173.
20 – ن،أ، خالفین، المصدر السابق، ص 100. ؛ جەلیلی جەلیل، ژێدەرێ بەرێ، ل 264-268.
21 – د. عوسمان عەلی، ژێدەرێ بەرێ، ل 23.
22 – هەمان ژێدەر. ل 26.
23- Ahmet Deniz، Şeyh Ubeydulah Nehri’nin siyasi faliyetleri، Yüksek lisans tezi، Mardin، 2017، s 29.
24- Matthew Smith Anderson، Doğu Sorunu، Yapı Kredi Yayınları، 2.Baskı، İstanbul 2010، s.197.
25- د. محمد كمال الدسوقي، الدولة العثمانیة و المسـألة الشرقیة، دار الثقافة للطباعة و النشر، القاهرة، 1976، ص 249.
26- د.عبدالڵا عەلیاوەیی، ژێدەرێ بەرێ، ل 74.
27- جاسم محمد حسن عدول، الحرب الروسیة العثمانیة لعام 1877-1878 و اثارها علی العراق، مجلة التربیة و العلم، العدد الثامن، الموصل، 1989، ص 82-83.
28 – جاسم محمد حسن عدول، المصدر السابق، ص 86.
29 – المصدر نفسه، ص 86.
30 – خالفین، المصدر السابق، ص 109.
31- جەلیلی جەلیل، راپەرینی كوردەكان، ژێدەرێ بەرێ، ل 51.
32- د.شاكر خصباك، الكرد و المسألة الكردیة، بغداد، 1959، ص 27 ؛ د.عبدالڵا عەلیاوەیی، ژێدەرێ بەرێ، ل 74.
33 – د.عبدالڵا عەلیاوەیی، ژێدەرێ بەرێ، ل 75.
34- خالفین، المصدر السابق، ص 109.
35 – محمد أمین زكی، تأریخ السلیمانیة ، بغداد، 1947، ص 191.
36 – د.بله ج شیركوه، القضیة الكردیة، منشورات جمعیە خویبوون، ط1، بیروت، 1986، ص 57.
37- محمد أمین زكی، تأریخ السلیمانیة، المصدر السابق، ص 224.
38- محمد أمین زكي، مشاهیر الكرد و كردستان، مطبعە تفیض الاهلیة، ج1، بغداد، 1945، ص 247.
39- خالفین، المصدر السابق، ص 106.
40- جاسم محمد حسن عدول، المصدر السابق، ص 89.
41- P.İ.Averyanov، Osmanlı İran Rus Savaşlarında Kürtler، 1.Baskı، Avesta Yayınları، İstanbul 2010، s.142.
42- Nejat Abdulla، İmparatorluk، Sınır ve Aşiret، Avesta Yayınları، İstanbul 2010، s. 250.
43- Ahmet Deniz، Şeyh Ubeydullah Nehri’nin siyasi faaliyetleri، Yüksek Lisans Tezi، Mardin، 2017،s. 36.
44- Bilal N.Şimşir، Kürtçülük، 3.Baskı، Bilgi Yayınevi، İstanbul 2009، s.184.
45- Bilal N.Şimşir، a.g.e، s. 184.
46- Ahmet Deniz، a.g.e، s. 43.
47- Bilal N.Şimşir، a.g.e، s. 185.
48- Ahmet Deniz، a.g.e، s. 44.
49- Nejat Abdulla، a.g.e، s. 251.
50- Ahmet Deniz، a.g.e، s. 48.
51- د.عبدالڵا عەلیاوەیی، ژێدەرێ بەرێ، ل 78.
52- خالفین، المصدر السابق، ص 109.
53 – د.حیدر صبری شاكر الخیقاني، نتائج الحرب الروسیە العثمانیة (1877-1878)، مجلة جامعة كربلا‌ء العلمیة، العدد 2، 2015، ص 64.
54 – د.عبدالڵا عەلیاوەیی، ژێدەرێ بەرێ، ل 79.
55 – خالفین، المصدر السابق، ص 109.
56 – د.عەبدوڵڵا عەلیاوەیی، ژێدەرێ بەرێ، ل 80.
57 – هەمان ژێدەر، ل 81.
58 – م.رسول هاوار، ژێدەرێ بەرێ، ل 306.
59 – د.عوسمان عەلی، ژێدەرێ بەرێ، ل 32.
60- M.Kalmam، Osmanlı،a.g.e، s.142.
61 – د.عوسمان عەلی، ژێدەرێ بەرێ، ل 32.
62- د.عبدالڵا عەلیاوەیی، ژێدەرێ بەرێ، ل 78.
