پەیدابوون و گەشەکرنا ناسیۆنالیزما کوردی
قادرحه‌سه‌ن عیدۆ
ـــ پشكا دووێ ـــ
قۆناغێن ناسیۆنالیزما كوردى:
1ـ سه‌باره‌ت ئێكه‌مین قۆناغا ناسیۆنالیزما كوردى، دكتۆر (سعد بشیر اسكندر) دبێژیت: بزاڤێن سیاسى و له‌شكه‌رییێن سێ میرگه‌هێن كوردى (بابان، سۆران و بۆتان) د ناڤبه‌را داوییا سه‌دساڵییا هه‌ژدێ و ناڤه‌ڕاستا سه‌دساڵييا نۆزدێدا پێ ڕادبوون، بۆ دامه‌زراندنا ده‌وله‌ته‌كه مه‌زن و سه‌ربخۆ ژ هێزێن عوسمانى، سه‌فه‌وى و قاجارى، ئاماژه‌یێن ده‌ستپێكى بوون بۆ په‌یدابوونا هه‌ستێ نه‌ته‌وه‌یى د ناڤ ده‌سته‌یێن ناڤخۆییدا ل كوردستانێ. (اسكندر، 2007، 24 – 25)
هه‌ر سه‌باره‌ت ئه‌ڤێ قۆناغێ (مارتین ڤان برۆنسن) دبێژیت: ڕوودانێن مێژوویى و كریارێن نه‌ته‌وه‌یێن ده‌وروبه‌ر یێن به‌رده‌وام بوونه ئه‌گه‌ر كورد هشیارببن و هزر د خوه و نه‌ته‌وه‌یا خوه‌دا بكه‌ن، د ئه‌نجامدا هه‌ستێ نه‌ته‌وه‌یى هێدى هێدى گه‌شه‌كر و ناسیۆنالیزما كوردى په‌یدابوو. كه‌ڤنترین قۆناغ ژى، ئانكو ده‌ستپێكا سه‌رهلدانا ناسیۆنالیزما كوردى ئه‌وبوو سه‌ركرده‌یێن ده‌ڤه‌ران بزاڤكرن ژ كۆت و به‌ندێن بنده‌ستى و كۆله‌تییێ بڕه‌ڤن و خوه ژێ ڕزگاربكه‌ن و ڕوومه‌ت و شكۆیا خوه ڤه‌گه‌ڕینن و بزاڤێن حكوومه‌تا ناڤه‌ندى بۆ بنده‌ستكرن و كۆله‌كرنا ئه‌وان، ڕه‌ت بكه‌ن و به‌رسینگا ئه‌وان هه‌وڵ و بزاڤان بگرن. هژماره‌كه ئه‌وان سه‌ركرده‌یان، ڕێك وه‌كى ئه‌وى پاشایى بوون ئه‌وێ كو (ئه‌حمه‌دێ خانى) هیڤى بۆ هه‌بوونا وى دخواستن و په‌سنا وى دكر. به‌درخان پاشا، باشترین نموونه‌یا ئه‌وان پاشایان بوو، لێ مخابن ل سه‌ر ده‌ستێن ده‌وله‌تا عوسمانى میرگه‌ها وى هاته ژناڤبرن و داوى ب هێز و ده‌سه‌لاتا ئه‌وى هات، ب ڕووخاندن و ژناڤچوونا میرگه‌ها وى، داوى ب ئه‌وێ قۆناغێ هات، هه‌رچه‌نده پڕانییا بزاڤ و شۆڕه‌شێن پشتى هنگى هه‌مان كارڤه‌دانبوو دژى ده‌سه‌ڵاتا حكوومه‌تا ناڤه‌ندى(برۆنسن، 2011، 280 و 281).
| كۆچێرا دبێژیت: میر به‌درخان ل هه‌مبه‌ر هنارتییێ پاشایێ فه‌ره‌نسا گۆتبوو: “ئه‌ز شاهێ وه‌لاتیمه، نه‌ك سوڵتانێ عوسمانى، ئه‌گه‌ر ئه‌و ژ من ب ده‌سه‌ڵاتتره، لێ ئه‌ز ژ ئه‌وى شه‌ریفترم”. |
نڤیسه‌ر و ڕۆژنامه‌ڤانێ فه‌ره‌نسى (كریس كۆچێرا) دباسكرنا میر به‌درخاندا دبێژیت: میر به‌درخان ل هه‌مبه‌ر هنارتییێ پاشایێ فه‌ره‌نسا گۆتبوو: “ئه‌ز شاهێ وه‌لاتیمه، نه‌ك سوڵتانێ عوسمانى، ئه‌گه‌ر ئه‌و ژ من ب ده‌سه‌ڵاتتره، لێ ئه‌ز ژ ئه‌وى شه‌ریفترم”، هه‌روه‌سا (كریس كۆچێرا) دبێژیت: به‌درخان به‌گ نه‌ڤییێ ئێك ژ كه‌ڤنترین بنه‌ماله‌یێن كوردستانێیه، ل سالا 1821ێ میرێ میرگه‌ها بۆتان بوو، ئێكه‌م كه‌س بوو ڕه‌هه‌نده‌كى نه‌ته‌وه‌یى دایه ئارێشه‌یێن فیۆدالیانه‌یێن د ناڤبه‌را میرێن كوردان و سوڵتانیدا و وه‌كو بابێ ناسیۆنالیزما كوردى جهێ خوه د مێژوویێدا گرت(كۆچێرا، 2007، 13). ل دویڤ گۆتنا دكتۆر (سه‌لاح محه‌مه‌د هرورى) به‌درخان به‌گ ئێكه‌مێن میره د ناڤ میرگه‌ها بۆتاندا كو ناڤوده‌نگییا ئه‌وى یا دیرۆكى بچیته ژ ده‌رڤه‌ى سنوورێ بۆتان و د ماوێ حوكمێ ویدا گه‌له‌ك ناسناڤ ژێڕا هاتینه گۆتن، وه‌كى: میر، به‌گ، خان، میرێ میران و پاشا (هرورى، 2006، 55).
ڕۆژمانه‌ڤان (ئیگلتن) ده‌رباره‌ى میر به‌درخان دبێژیت: ئه‌و كورده‌كى ناسیۆنالیست بوو، لێ ئارمانجێن وى نه د ڕۆهن و ئاشكه‌رابوون، ل گه‌ل هندێ میر به‌درخان ئێكه ژ قه‌هره‌مانێن سه‌رخوه‌بوونا كوردستانێ ل سه‌دساڵییا نۆزدێ، چونكى تاكه كورده شیاى د كورته ته‌مه‌نێ حكوومه‌تا خوه‌دا ده‌سه‌ڵاتا خوه ژ كوردستانا ئیرانێ هه‌تا ڕووبارێ دیجله بسه‌پینیت (كۆچێرا، 2007، 16 و 17).
| د. سعد بشیر اسكندر دبێژیت: ل ناڤه‌ڕاستا سه‌دساڵییا نۆزدێ هه‌موو میرگه‌هێن كوردى هاتنه‌ڕووخاندن و ژناڤچوون. قۆناغه‌كه نوویا گه‌شه‌بوونا ناسیۆنالیزما كوردى دەستپێكر. |
2ـ دوویه‌مین قۆناغا ناسیۆنالیزما كوردى، مۆركه‌كه ئاشۆپى و مه‌هدیاتییا سه‌ركرده‌یان پێڤه یا دیاربوو، چونكى سه‌ركرده‌یێن بزاڤ و شۆڕه‌شێن ئه‌ڤێ قۆناغێ شێخ و ڕابه‌رێن ئایینى بوون، مینا: شێخ سه‌عیدێ پیران، شێخ عوبه‌یدوڵلایێ نه‌هرى و شێخێن بارزان. كه‌واته د ئه‌ڤێ قۆناغێدا ژى، لایه‌نگرى و پشته‌ڤانییا شێخ، ڕابه‌رێن ئایینى و ئاغایان، پتر ژ هه‌ست و هۆشێن نه‌ته‌وه‌یى خه‌لك هانددان پشكدارییێ د شۆڕه‌شاندا بكه‌ن. نڤیسه‌رێ ئه‌لمانى (مارتن ڤان برونه‌سن) ئه‌ڤێ چه‌ندێ دووپات دكه‌ت و دبێژیت: گۆڕانكاریێن جڤاكى، هۆكارێن ناڤخۆیى و بارودۆغێن ئه‌ڤێ قۆناغێ ، زه‌مینه‌یه‌كه ل بار بۆ شێخان ڕه‌خساند كو ڕۆلێ مه‌هدییاتییێ ببینن، نه‌مازه ئه‌وان شێخان گه‌له‌ك مرید د ناڤ چینا هه‌ژار و دەستكورتدا هه‌بوون، مریدان ژى باوه‌رییه‌كه ئاشۆپى ب شیان و كەرامه‌تێن شێخان هه‌بوو، د ئه‌وێ باوه‌رییێدا بوون شێخ دێ شێن جیهان و ژیانه‌كه نوو، باشتر و خوه‌شتر بۆ ئه‌وان دابین بكه‌ن (برۆنسن، 2011، 281). ده‌رباره‌ى ئه‌ڤێ قۆناغێ دكتۆر (سعد بشیر اسكندر) دبێژیت: ل ناڤه‌ڕاستا سه‌دساڵییا نۆزدێ هه‌موو میرگه‌هێن كوردى هاتنه‌ڕووخاندن و ژناڤچوون. قۆناغه‌كه نوویا گه‌شه‌بوونا ناسیۆنالیزما كوردى دەستپێكر، ده‌زگه‌هێ ئایینى ئانكو هه‌ردوو تۆرێن (نه‌قشه‌به‌ندى و قادرى) هه‌ژموونا خوه دابوو سه‌ر ژیانا جڤاكى، هزرى و سیاسى. د ئه‌وى ده‌میدا ژ لایه‌كیڤه مالباتێن میرێن كوردان ژناڤچوون و ژ لایه‌كی دیڤه حكوومه‌تا ناڤه‌ندى نه‌شیا ب ئاوایه‌كى ڕاسته‌وخۆ ده‌سه‌ڵاتا خوه ل سه‌ر كوردان بسه‌پینیت، د ئه‌نجامدا ڤاڵاتییه‌كه سیاسى ل ناڤ كوردان دروست بوو، ئه‌وێ ڤاڵاتییێ ڕێك دا شێخان وه‌كو دیارترین هێزا سیاسى و جڤاكى؛ سه‌ركردایه‌تییا بزاڤا نه‌ته‌وایه‌تییا كوردى نێزیكى سه‌د ساڵان كۆنترۆڵ بكه‌ن (اسكندر، 2007، 25).
هه‌ر ده‌رباره‌ى ئه‌ڤێ قۆناغێ (مارتن ڤان برۆنسن) دبێژیت: ڕه‌نگه شۆڕه‌شا (شێخ عوبه‌یدوڵلایێ نه‌هرى) ژ شۆڕه‌شێن دى زه‌لالتر بیت و پتر نموونه‌یه‌كه گونجاى بیت بۆ ئه‌ڤێ قۆناغا ناسیۆنالیزما كوردى. د ئه‌وان نامه‌یاندا ئه‌وێن شێخى بۆ مزگینده‌رێن ئه‌مریكى هنارتین، ئارمانجێن وى د گه‌شن و دبرسقن، ڤیایه كوردستانه‌كه (ئۆتۆنۆم) دابمه‌زرینیت و پاشى ب ته‌مامى سه‌ربخۆ بكه‌ت(برونه‌سن، 2011، 281 ه 282) ده‌رباره‌ى شێوازێ شۆڕه‌شێن كوردییێن ل ده‌وروبه‌رێ شه‌ڕێ جیهانییێ ئێكێ به‌رپابووین دهێته‌گۆتن ته‌وژما هه‌ستێ نه‌ته‌وه‌یى وه‌كى پێلا جیهانگیرییێ ل هه‌موو دونیایێ سه‌رهلدا. ل كوردستانێ ژى ب هه‌مان شێوه ڕۆژانێن شۆڕه‌شێن: شێخ سه‌عیدێ پیران، شێخ عوبه‌یدوڵڵایێ نه‌هرى، شێخ مه‌حموودێ نه‌مر، سمكۆیێ شكاك و شۆڕه‌شێن دیتر، زێده‌تر و ڕۆهنتر ئه‌و هه‌سته هاته‌به‌رجه‌سته‌كرن. هه‌رچه‌نده شێواز و كارێ ئه‌وان شۆڕه‌شان و ڕابه‌رایه‌تییا ئه‌وان نه ئایدیۆلۆژییه‌كه جێگیر و نه‌ته‌وایه‌تییا سه‌دا سه‌د بوو، گه‌له‌ك جاران ئارمانج و ئایدیۆلۆژییا ئه‌وان تێكه‌لییه‌ك بوو ژ نه‌ته‌وه‌یى و ئایینى و ئاریشه و گرفتێن جڤاكى یان به‌رژه‌وه‌ندییێن عه‌شیره‌تكى هه‌موو بخوه‌ڤه دگرتن(عه‌لى، 2007، 49).
ده‌رباره‌ى چه‌مكێ نه‌ته‌وه و ناسنامه‌یا ده‌وله‌تا عوسمانى، ب دیتنا (مارتین ڤان برۆنسن)ى په‌یڤا “ناسیۆن” یان “نه‌ته‌وه” ب ئه‌وى ئاوایێ خه‌لكێ ئه‌ورۆپا تێدگه‌هشتن، ل ڕۆژهه‌لاتا ناڤین نه‌یا ناسیار بوو، چونكى تاكه ده‌سته ژ (خێزان)ێ یان (خێل)ێ مه‌زنتر بیت، د باوه‌رییا ئيسلامێدا (ئوممه)یه واته جڤاكێ موسولمانان، سوڵتانێن عوسمانى ژى ب شانازیڤه ناڤێ خه‌لیفه‌ى ل خوه دانابوو كو مه‌به‌ست ژێ “سه‌ركردێ هه‌موو باوه‌رداران”ه. كه‌واته ناسنامه‌یا ده‌وله‌تا عوسمانى، ناسنامه‌یه‌كه ئایینى بوو (برۆنسن، 2011، 283). هه‌روه‌سا (دیڤید ماكدوێل)ژى ده‌رباره‌ى ناسنامه‌یا ئیمپراتۆریه‌تا عوسمانى و ئیمپراتۆریه‌تێن دییێن داگیركه‌رێن كوردستانێ دبێژیت: هه‌رسێ ئیمپراتۆریه‌تێن: عوسمانى، سه‌فه‌وى و قاجارى، ب فره ئینتى دناسیار بوون، داخوازا ئه‌وان ب تنێ ئه‌و بوو دانپێدانێ ب سه‌روه‌رییا شاهى یان سوڵتانى بكه‌ن و ژ ئالییێ ئایدیۆلۆژیڤه ب تنێ ئه‌و میلله‌ت و نه‌ته‌وه‌یێن نه‌دبوونه پشكدارێن بیروباوه‌رێن ئایینییێن وان، ئه‌و دهاتنه چه‌وساندن(ماكدوێل، 2004، 31).
دیسان (مارتین ڤان برۆنسن) ئه‌ڤێ چه‌ندێ دووپا تدكه‌ت و دبێژیت: سوڵتان عه‌بدولحه‌مید كو ژ سالا 1876ێ هه‌تا 1909ێ حوكومڕانى دكر، داكۆكى ل ئێكڕێزییا سوننه‌یێن كورد، عه‌ره‌ب و فارس و هه‌موو سوننه‌یان دكر، واته (پانئیسلامیزم) كربوو ڕێبازا ب ڕێڤه‌برنا ده‌وله‌تا عوسمانى، ئه‌ڤه ژبۆ هندێ بوو لایه‌نگیرییا موسولمانێن سوننه ب ده‌ستڤه‌بینیت و سه‌ركه‌ڤتن د ئه‌ڤێ چه‌ندێدا ئینا. د ئه‌ڤى چارچۆڤه‌یدا، سوارێن حه‌میدى چه‌كه‌كێ كاریگه‌ر بوون بۆ گرێدانا كوردێن سوننه ب سوڵتانیڤه، وه‌فادارى و دلسۆزییا ئه‌وان بۆ سوڵتانى ژ هه‌ستێ ناسیۆنالیستییێ وان گه‌له‌ك خورتتربوو (برۆنسن، 2011، 284). سوارێن حه‌میدى؛ سه‌ربازێن دلسۆزێن سوڵتانى بوون، ئانكو جۆره‌كى جاشایه‌تییێ بوو، كه‌واته بۆ ده‌مه‌كى درێژ ناسنامه‌یا ده‌وله‌تا عوسمانى، ناسنامه‌یه‌كه ئایینى (پانئیسلامیزم) ئانكو(عوسمانیزم)بوو. ل هه‌مبه‌ر (عوسمانیزم)ێ و ده‌سه‌ڵاتا ڕه‌هایا سوڵتانى، چه‌مكێ (توركیزم)ێ په‌یدابوو، توركیزم بزاڤه‌ك بوو د سالێن هه‌شتێیاندا ژ سه‌دساڵییا نۆزدێ ل ناڤ ته‌خا ڕه‌وشه‌نبیر و خوینده‌ڤانان سه‌رهلدا، ل ده‌ستپێكێ (عوسمانییا نوو) پاشى (توركێن لاو) داوییێ ژى (ژۆن تورك) ل خوه‌كر. تشتێ سه‌یر ئه‌وه پڕانییا دامه‌زرێنه‌رێن ئه‌وێ بزاڤێ، موسولمانێن نه‌تورك بوون. دوو ڕه‌وشه‌نبیرێن كورد (ئیسحاق جه‌وده‌ت و ئیسحاق سوكووت) ڕۆڵه‌كى مه‌زن د ئه‌وێ بزاڤێدا گێڕا. لایهنگرێن سوڵتانى پشته‌ڤانێن (پانئیسلامیزم)ێ بوون و (توركێن لاو) و لایهنگرێن خوه دژبوون. پشتى كۆده‌تایا 1908ێ (جه‌معییه‌تا ئیتیحاد و ته‌ره‌قى) بوو ده‌سه‌ڵاتدارا ڕاسته‌قینه‌یا ده‌وله‌تا عوسمانى، لێ ل پشت په‌ڕدێ (توركێن لاو) حوكومڕانی دكر و ڕه‌واج بۆ هزرا شۆفینییا توركێن ناسیۆنالیست دكر، هه‌تا ئه‌وى ڕادده‌ى داخواز ژ مێژوونڤیسان دكر، به‌ڵگه‌یێن زانستییێن سه‌خته دروست بكه‌ن بۆ ئێكتوخمى و لێكچوونا كورد و توركان كو ئێك نه‌ته‌وه‌نه و ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه ژى توركه. واته ناسنامه‌یا ئیتنى جهێ ناسنامه‌یا ئایینى گرت، ل هه‌مبه‌رى ئه‌وێ سیاسه‌تا ڕه‌گه‌زپه‌رست، ناسیۆنالیزما كوردى گه‌شه‌كر و وه‌كو پێله‌كه دژوار هه‌موو كوردستان ڤه‌گرت(برونسن، 2011، 287). هه‌ر ب ئه‌ڤى ئاوایى ب دیتنا (دیڤید ماكدوێل)ى، ده‌مێ په‌یڤا “نه‌ته‌وه” بۆ هه‌ردوو نه‌ته‌وه‌یێن تورك و فارس هاتییه بكارئینان و جۆره‌كى ڕه‌گه‌زپه‌رستییێ پێڤه دیار بوويى، هه‌ستێ نه‌ته‌وه‌یى ب ئاشكه‌رایى ل جه‌م كوردان دیار بوو (ماكدوێل، 2004، 32).
ل سالا 1908ێ جه‌معییه‌تا ئیتیحاد و ته‌ره‌قى؛ سوڵتان عه‌بدولحه‌مید ناچار كر سیاسه‌ت و ده‌ستوورێ وه‌لاتێ سه‌رژنوو دابڕێژیت و سۆزا وه‌كهه‌ڤى و ئازادییێ دا وه‌ڵاتییان، ده‌مه‌كى كورت نیشتمانپه‌روه‌رییا عوسمانییان زاڵ بوو، لێ سێ وه‌زاره‌تێن گرنگ (جه‌نگ، ناڤخۆ و دارایى) د ده‌ستێن ئه‌وى دا بوون، ب ده‌سه‌ڵاتا خوه یا دیكتاتۆرانه وه‌ك هه‌ڤپه‌یمانا (ئه‌لمان) پشكدارى د شه‌ڕێ جیهانییێ ئێكێدا كر (برۆنسن، 2011، 288). ل سالا 1918ێ توركیا ب ڕاگڕتنا شه‌ڕى ڕازی بوو، له‌شكه‌رێ هه‌ڤپه‌یمانان ئاخا وێ داگیر كر و په‌یمانا (سایكس – بیكۆ) هاته‌مۆركرن، ل گۆره‌ى ئه‌وێ په‌یمانێ (سووریا، لوبنان و قه‌لقیلیا) گه‌هشتنه فه‌ره‌نسا و (عیراق، ئۆردن و فه‌له‌ستین) گه‌هشتنه به‌ریتانیا، واته به‌رژه‌وه‌ندییێن ئه‌وان هاتنه پاراستن(برۆنسن، 2011، 290).
سالا 1917ێ جۆرجى، ئه‌رمه‌نى و ئازه‌رییێن باشوورێ قه‌فقاز؛ كۆمارێن خوه‌یێن سه‌ربخۆ دامه‌زراندن و عوسمانییان ژى دانپێدان پێكر. ساڵا 1922یێ هه‌ڤپه‌یمان ناچاربوون پشتى بزاڤ و شه‌ڕێن به‌رده‌وام؛ توركیایا نوو وه‌ك دیفاكتۆ په‌سه‌ند بكه‌ن (برۆنسن، 2011، 294). سالا 1920ێ په‌یمانا سیڤه‌ر هاته‌مۆركرن و ب باوه‌رییا گه‌له‌ك كوردان ئه‌ڤ په‌یمانه ئێكه‌م دانپێدانا جیهانێیه بۆ هه‌بوونا كوردان، چونكى د هه‌ردوو بڕگه‌یێن (62 و 64)دا ده‌رفه‌ته‌ك بۆ سه‌رخوه‌بوونا كوردستانێ تێدا هه‌بوو، لێ نڤیسه‌ر و ڕۆژنامه‌ڤان كۆچێرا دبێژیت: سیڤه‌ر؛ كاغه‌زه‌كه بۆش و به‌تال و به‌رهاڤێتى بوو! وه‌لاتێن زلهێز پشتى سال و نیڤان ژ ئاخڤتن و دانوستاندنان، گه‌هشتنه ئه‌ڤێ په‌یمانێ، لێ ئه‌ڤ په‌یمانه نه‌بوو ڕێكه‌ك بۆ چاره‌سه‌ركرنا ئاریشه و گرفتێن ڕۆژهه‌لاتا ناڤین(كۆچێرا، 2007، 13). ژبه‌ر هندێ دشێین بێژین په‌یمانا سیڤه‌ر ب مریاتى ژدایك بوو، چونكى توركیا وه‌كى یارییه‌كێ بوو د ده‌ستێ هه‌ڤپه‌یماناندا، خه‌لك ب شێوه‌یه‌كى گشتى نه‌مازه توركێن ناسیۆنالیست ژ ئه‌وان بارودۆخان و داگیركرنا ئاخا ئه‌وان ژ لایێ ڕۆژئاڤاییانڤه كو ب خودێنه‌ناس ل قه‌له‌مددان، نه‌دڕازی بوون (برونه‌نسن، 2011، 291).
ل رۆژا 24ى یۆلیۆیا 1923یێ، په‌یمانا لۆزان هاته مۆركرن، ده‌رفه‌ت بۆ سه‌خوه‌بوونا كوردستانێ نه‌هێلا، چونكى ئه‌ڤێ په‌یمانێ دانپێدان ب ئێكپارچه‌ییا ئاخا توركیا كر، پاشه‌ڕۆژا ویلایه‌تا مووسل ژى واته باشوورێ كوردستانێ كه‌ڤته ده‌ستێ تورك و ئینگلیزان كو پێدڤی بوو ئه‌و ل سه‌ر ڕێكبكه‌ڤن. باسێ كوردان ژى ب ئێكجارى نه‌هاته كرن. فارسان كو 50% ژ خه‌لكێ ئیرانێ پێكدئینن، زمانێ فارسى كره زمانێ فه‌رمییێ ده‌وله‌تێ. ل عیراقێ ژى پشتى ژ لایێ ئینگلیزانڤه هاتییه‌داگیركرن، پێدڤی بوو كورد د كه‌ش و هه‌وایه‌كى سیاسیدا كو سیمایه‌كى عه‌ره‌بى پێڤه دیاربوو بژین و كاربكه‌ن و وه‌كى ئایدیۆلۆژیا به‌ره‌ڤ نه‌ته‌وایه‌تییا عه‌ره‌بى چوون. ل داوییێ وه‌كو كورد هاتنه هژمارتن، لێ ل سه‌ر خاكا عه‌ره‌بى دژین، چونكى باشوورێ كوردستانێ بوو به‌شه‌ك ژ خاكا عیراقێ و عیراق ژى بوو به‌شه‌ك ژ وه‌لاتێ عه‌ره‌بى. هۆسا داگیركرنا عیراقێ ژ لایێ به‌ریتانیاڤه گوهۆڕینێن سیاسى و جڤاكییێن مه‌زن ل باشوورێ كوردستانێ په‌یداكرن و هه‌ست و هۆشێ نه‌ته‌وه‌یى ل باشوور پتر ژ باكوورى ڤه‌ژییا و گه‌شه كر (برۆنسن، 2011، 295 – 298).
| برۆنسن دبێژيت: داگیركرنا عیراقێ ژ لایێ به‌ریتانیاڤه گوهۆڕینێن سیاسى و جڤاكییێن مه‌زن ل باشوورێ كوردستانێ په‌یداكرن و هه‌ست و هۆشێ نه‌ته‌وه‌یى ل باشوور پتر ژ باكوورى ڤه‌ژییا و گه‌شه كر. |
بێگومان ڕوودانێن مێژوویى و كار و ڕه‌فتارێن ده‌وروبه‌رێ مرۆڤی؛ گه‌له‌ك جاران مرۆڤى ژ خه‌و هشیاردكه‌ن و دئازرینن. ئه‌رمه‌نییان شه‌ڕێ كریستیانێن ئاشوورى دكر ژبۆ نه‌ته‌وه‌یا خوه، هه‌رچه‌نده د ئێك وه‌لاتدا و ل ئێك ده‌ڤه‌ر پێكڤه دژیان، ئاشوورییێن جیلۆ بوونه لایهنگرێن برایێن خوه، ئاشوورییێن ئیرانێ پشتى كو ژ توركاـ كوڕێن وه‌لاتێ خوه‌یێ ڕه‌سه‌ن (توركیا) ڕه‌ڤین، ب هه‌ڤڕا دژى كورد، فارس، ئازه‌رى و ئه‌رمه‌نان شه‌ڕكر، ئه‌ڤه ژ لایه‌كیڤه و ژ لایه‌كى دیڤه توركا د ناڤ ڕێزێن ئه‌لماناندا دژى برایێن خوه‌یێن موسولمان ژ نه‌ته‌وه‌یێن دى شه‌ڕكر. هه‌روه‌سا كوردان ژ دوور دبهیست، هه‌ر ژ سالا 1916ێ عه‌ره‌بان د چارچۆڤێ ده‌وله‌تا عوسمانیدا سه‌رهلدان دكرن و دژى عوسمانییێن موسولمان ژبۆ ئازادییێ و ئێكگرتن و د ئێك ده‌وله‌تا عه‌ره‌بیدا ڕادبوون، ب ئه‌ڤێ چه‌ندێ هه‌سته‌ك ل جه‌م كوردان په‌یدابوو، هه‌رچه‌نده ب ئاوایه‌كى هێدى هێدى بوو، لێ به‌رى هنگى ئه‌و هه‌سته د هزرا ئه‌واندا نه‌بوو، ئه‌و ژى هه‌ست و هۆشێ نه‌ته‌وه‌یى و هه‌سته‌كى ڕۆهن و ئاشكه‌را ب ژێیاتییا نه‌ته‌وه‌یى بوو (القیسي، 2011، 42).
3ـ قۆناغا سێیێ:
| ل ده‌هـ سالێن ده‌ستپێكێ ژ سه‌دساڵییا بیستێ، قۆناغه‌كه نوو ژ گه‌شه‌بوونا هه‌ستێ نه‌ته‌وه‌یى ل كوردستانێ ده‌ستپێكر، د ئه‌ڤێ قۆناغێدا گه‌له‌ك ڕێكخراوێن سیاسى و یانه‌یێن ڕه‌وشه‌نبیرى و جڤاكى هاتنه دامه‌زراندن. |
ب دامه‌زراندنا پارت و ڕێكخراوێن سیاسى، یانه‌یێن ڕه‌وشه‌نبیرى و ده‌رچوونا هژماره‌كا ڕۆژنامه و گۆڤارێن كوردى، قۆناغه‌كه نوویا ناسیۆنالیزما كوردى و گه‌شه‌بوونا هه‌ستێ نه‌ته‌وه‌یى ده‌ستپێكر. ل ده‌هـ سالێن ده‌ستپێكێ ژ سه‌دساڵییا بیستێ، قۆناغه‌كه نوو ژ گه‌شه‌بوونا هه‌ستێ نه‌ته‌وه‌یى ل كوردستانێ ده‌ستپێكر، د ئه‌ڤێ قۆناغێدا گه‌له‌ك ڕێكخراوێن سیاسى و یانه‌یێن ڕه‌وشه‌نبیرى و جڤاكى هاتنه دامه‌زراندن و ب ئه‌ڤێ چه‌ندێ ئه‌ڤ قۆناغه ژ قۆناغێن دیيێن ناسیۆنالیزما كوردى دهێته جوداكرن (اسكندر، 2007، 25) ڕۆژانێن ده‌ستپێكا سه‌دساڵییا بیستێ، ئانكو پشتى نیڤ سه‌ده‌ى ژ شۆڕه‌شێن په‌ڕاگه‌نده، چینا ناڤین ل كوردستانێ په‌یدابوو، ژ بۆرژوازێن بچووك و پاشماوه‌یێن میرێن كوردان پێكهاتبوو، ئه‌ڤ چینه ژ شۆڕه‌شان به‌یهۆده بووبوون، له‌ورا ئێكه‌م ڕێكخراوا سیاسى ل سالا 1908ێ ب ناڤێ (كۆمه‌لا ته‌عالی و ته‌ره‌قى كوردستان) دامه‌زراند. ده‌سته‌یا دامه‌زرێنه‌را ئه‌ڤێ كۆمه‌له‌یێ پێكهاتبوو ژ (ئه‌مین عالى به‌درخان، شێخ عه‌بدولقادرێ شه‌مدینان، شه‌ریف پاشا و ئه‌حمه‌د ذوالكفل پاشا)، هه‌ر د هه‌مان سالدا كۆمه‌له‌یه‌كه دى و هنده‌ك جه‌ماوه‌رێ دى (كۆمه‌لا به‌لاڤكرنا مه‌عاریفى كوردى) دامه‌زراند و قوتابخانه‌یه‌كه كوردى ژى ل ئیسته‌نبۆل دامه‌زراند. ب دامه‌زراندنا ڕێكخراوێن سیاسى، ڕۆلێ شێخ، ئۆلدار و ئاغایان بۆ ڕابه‌رایه‌تییا شۆڕه‌شێن كوردى ب داوى هات (كۆچێرا، 2007، 13).
| دامه‌زراندنا پارت و ڕێكخراوێن سیاسییێن خودان ئایدیایێن نه‌ته‌وه‌یى، ئه‌گه‌ر ب ڕه‌نگه‌كى ساده بیت ژى، كاریگه‌رییه‌كه مه‌زن هه‌بوو ل سه‌ر هشیاربوونا ڕێژه‌یه‌كه به‌رچاڤ ژ خه‌لكێ كورد كو هه‌ست ب ژێیاتییێ بۆ نه‌ته‌وه‌یا خوه بكه‌ن. |
دامه‌زراندنا پارت و ڕێكخراوێن سیاسییێن خودان ئایدیایێن نه‌ته‌وه‌یى، ئه‌گه‌ر ب ڕه‌نگه‌كى ساده بیت ژى، كاریگه‌رییه‌كه مه‌زن هه‌بوو ل سه‌ر هشیاربوونا ڕێژه‌یه‌كه به‌رچاڤ ژ خه‌لكێ كورد كو هه‌ست ب ژێیاتییێ بكه‌ن بۆ نه‌ته‌وه‌یا خوه و ب زاراڤێ (كوردایه‌تى – كوردینى) هاته ناسكرن، گه‌ره‌كه چ جارا ڕۆلێ ئه‌ڤان كۆمه‌له، ڕێكخراو و پارتان د ئازراندنا هه‌ستێ نه‌ته‌وه‌یاتیدا نه‌هێته ژبیركرن(عه‌لى، 2007، 49). په‌یدابوونا هه‌ستێ نه‌ته‌وه‌یى ل جه‌م كوردان، ڕه‌نگڤه‌دانا هزرا نه‌ته‌وه‌یى بوو ل ده‌ڤه‌رێ، ل سه‌رده‌مێ عوسمانییان ل ده‌ستپێكێ هزرا نه‌ته‌وه‌یى یا تۆرانییا ده‌مارگیر، ڕۆژانێن حوكومڕانییا ده‌وله‌تا (ئیتیحاد و ته‌ره‌قى) كو به‌شه‌ك بوو ژ هزرا ڕۆژئاڤا ئه‌وا ل سه‌ر بنه‌مایێ هه‌ستێ نه‌ته‌وه‌ییێ توند ژ نازى و فاشى ئاراسته‌یێن دییێن توند و دائێخستى كاریگه‌رییا خوه ل سه‌ر پارتێن سیكۆلارێن ده‌ڤه‌رێ هه‌بوو، ژ ئه‌وان ژى پارتێن عه‌ره‌بى. هه‌ر د ئه‌وى ده‌میدا گه‌له‌ك پارتێن سیكۆلارێن كوردى هاتنه‌دامه‌زراندن(القیسي، 2011، 124 و 125).
بێگومان ئه‌ڤان هه‌موو بوویه‌رێن مێژوویى ئه‌وێن پشتى شه‌ڕێ جیهانییێ ئێكێ ل ڕۆژهه‌لاتا ناڤین ڕووداین و د ئه‌ڤێ ڤه‌كۆلینێدا ئاماژه پێ هاتییه‌دان، زێده‌بارى ڕه‌گه‌زپه‌رستییا نه‌ته‌وه‌یێن ده‌وروبه‌ر و ب تایبه‌ت عه‌ره‌ب، تورك و فارسان، كاریگه‌رییه‌كه مه‌زن ل سه‌ر مێشك، دل، ده‌روون و ویژدانا سه‌رۆك، ڕابه‌ر و كاربده‌ستێن كوردان هه‌بوو، هه‌ستێ نه‌ته‌وه‌یى ل جه‌م ئه‌وان ئازراند و گه‌شه كر، ئێدى ب كریار كار بۆ نه‌ته‌وه‌یا خوه كرن و چه‌ندین شۆڕه‌ش و سه‌رهلدان به‌پاكرن، لێ دامه‌زراندنا پارت و ڕێكخراوێن سیاسى و ده‌رئێخستنا ڕۆژنامه و گۆڤارێن كوردى وه‌رچه‌رخانه‌ك بوو د مێژوویا ناسیۆنالیزما كوردیدا و كار بۆ سه‌رخوه‌بوونا كوردستانێ هاته‌كرن. هێلێن گشتییێن پڕۆژه‌یێ نه‌ته‌وه‌ییێ كوردان ب ڕۆهنى د ڕاپۆرتا شه‌ریف پاشادا دیار بوو ئه‌وا ل ئادارا 1919ێ ئاراسته‌ى كۆنگره‌یێ ئاشتییێ ل پاریس كرى. ب ته‌ماشه‌كرنا ئه‌وێ ڕاپۆرتێ بۆ مرۆڤى خۆیا دبت، نه‌خشه‌یا هه‌ڤپێچ ل گه‌ل هه‌مان ئه‌و نه‌خشه‌یه ياكو مێژووناسێ كورد (شه‌ره‌فخانێ به‌دلیسى) د په‌ڕتووكا خوه (شه‌ره‌فنامه)دا ئاماژه پێكرى یا كو ل سالا 1596ێ ب داوى ئیناى. ئه‌و نه‌خشه‌یه ته‌ڤایا خاكا كوردستانا ل بن ده‌سته‌لاتا عوسمانى و سه‌فه‌وییان بخوه‌ڤه دگریت.
ل 6/2/1919ێ شه‌ریف پاشا یاداشتنامه‌یه‌كێ سه‌باره‌ت ماف و داخوازییێن كوردان دده‌ته كلیمانسوى (1841 – 1929)كو ل سالێن (1906 – 1909) و (1917 – 1920) سه‌رۆك وه‌زیرێن فه‌ره‌نسا بوو – سه‌رۆكێ كۆنفرانسێ ئاشتییێ، د ئه‌ڤێ یاداشتنامه‌یێدا خوازیارێ كوردستانه‌كه ئۆ‌تۆنۆمییه كو دیاربه‌كر، خه‌رپووت، به‌دلیس، مووسل و باژێڕێ ئۆرفه بخوه‌ڤه دگریت. شه‌ریف پاشا د ئه‌ڤێ ڕاپۆرتێدا دووپات دكه‌ت كو ئه‌ڤه ئاليیێ هه‌ره كێمێ داخوازييێن كوردانه، چونكى كوردستانا ئێكگرتى پێدڤییه د ئه‌رزه‌رۆمدا ده‌رباز بیت و كوردستانا ئیرانێ ژى ڤه‌گریت. مالباتا به‌درخانییان (میر كامه‌ران به‌درخان، كامل به‌درخان، حه‌سه‌ن به‌درخان، ئه‌مین عالى به‌درخان، سوره‌یا ئه‌مین عالى به‌درخان، جه‌لاده‌ت ئه‌مین عالى به‌درخان …) ل گه‌ل پاشماوه‌یێن میرێن سۆران و بابان و نه‌ڤییێن شێخ عوبه‌یدوڵلا و عه‌بدولقادر و ته‌هایێ شه‌مدینان ـ دوو ژه‌نه‌رالێن كوردنه‌ژاد ب ناڤێ شه‌ریف پاشا و لوتفى پاشا و چه‌ند كه‌سه‌كێن دى ژ پیاو، ماقوول و سه‌رانێن دیار كر، هه‌موو پێكڤه بناغه‌یێ ڕابه‌رێن ناسیۆنالیستا كوردى پێكدئینن و پاشى ده‌وله‌تێن مه‌زن هه‌ڤالینى و ناسیارییێ ل گه‌ل ئه‌وان دروست دكه‌ن(كۆچێرا، 2007، 23).
هنده‌ك پارت و ڕێكخراوێن سیاسییێن كوردی:
- كۆمه‌ڵه‌ی ئیتیحاد و ته‌ره‌قی ،1918ێ، ل باكوور(برۆنسن، 2011، 20)
- جه‌معییه‌تی ته‌عالی كوردستان، ێ1918، ل باكوور.(برۆنسن ،2011، 305)
- خویبوون، ل 5ی چریا ئێكێ 1925ێ. (هه‌ڤیركان، 2012، 195)
- پارتا دیموكراتا كوردستانێ ل باكوور، 1945ێ.
- پارتی دیموكراتی كوردستان ل باشوور، ل 16/8/1946ێ.
- یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان، ل 1/6/1975ێ.
- پارتا كرێكارێن كوردستانێ ل باكوور، ل 1978ێ.
- پارتا هیوا ل باشوور، 1938ێ.
- پارتا دیموكراتا كوردستانێ ل ڕۆژهه‌لات، 16/8/1945ێ.
- بنكه ڕه‌وشه‌نبیرییه شۆڕشگێڕه‌كانی ڕۆژهه‌لات. (كۆچێرا، 2007، 440)
- پارتا چه‌پا كوردی ل سوریا، 1975ێ كو پاشی بوویه دوو به‌ش:
– پارتا چه‌پا كوردی.
– پارتا دیموكراتا پێشكه‌فتنخواز ل سوریا. (برۆنسن، 2011، 125)
(دیڤید ماكدوێل) سه‌باره‌ت پارتێن كوردی ل ڕۆژ دبێژت: پازده پارتێن كوردی ل سوریا هاتینه دامه‌زراندن، بنه‌ڕه‌تێ هه‌مووان پارتا دیمۆكراته، فه‌لسه‌فه‌یه‌كه هاوبه‌ش هه‌یه ئه‌و ژی “دیمۆكراسییه‌ت بۆ سوریا و وه‌كهه‌ڤی دناڤبه‌را وه‌ڵاتییێن كورد و عه‌ره‌ب دایه” زێده‌باری مافێن ڕه‌وشه‌نبیری و جڤاكی بۆ كوردان (ماكدوێل،2004، 710-711)
هنده‌ك گۆڤار و ڕۆژنامه‌یێن كوردی:
- گۆڤارا (ژین) 1918(هۆگر تاهر تۆفیق، 2019، 456)
- گۆڤارا (كوردستان) 1887، مه‌دحه‌ت به‌گ به‌درخان ل قاهیره ده‌رئێخست
- ڕۆژناما (كوردستان)، 1898، مقداد مه‌دحه‌د به‌درخان ل قاهیره ده‌رئێخست
- گۆڤاری (ته‌عالی و ته‌ره‌قی كوردستان)، یانه‌یا ئه‌مین عالی به‌درخان ده‌رئێخست (كۆچێرا، 2007، 21-22)
سه‌خله‌ته‌كێ نێگه‌تیڤ يێ بزاڤا ڕزگاریخوازا كوردى:
مالباته‌كه ئایینى و ئێكه سیكۆلار: مالباتا نه‌هرى (شه‌مدینان) و یا به‌درخانییان كو دبیت وه‌ك دامه‌زرێنه‌رێن دوو ئاراسته‌یێن سه‌ره‌كییێن نه‌ته‌وه‌یا كورد بهێنه ل قه‌له‌مدان، ئه‌وێن بانگه‌واز بۆ ئۆتۆنۆمى و جودابوونێ دكرن. ل ده‌ستپێكێ هه‌ردوو تیمان داخوازا چاره‌سه‌رییا د هوندر ده‌وله‌تا عوسمانیدا دكر، لێ ده‌مێ هاتینه ناچاركرن بڕیارا خوه بده‌ن، هه‌ر ئێكێ ڕێیه‌كه جودا بۆ خوه هه‌لبژارت، ژبه‌ركو هه‌ردوو مالبات د مه‌زن بوون ژ پارچه‌یێن ده‌ردۆرێ كوردستانا ناڤه‌ندی بوون، هه‌ڤڕكییا ئه‌وان بوو سیمبۆلا ژێكڤه‌بوون و جودابوونێ، مخابن! پشتى هنگى ئه‌ڤه بوو سیمایه‌كى به‌رده‌وام ژ سیمایێن نه‌ته‌وه‌یا كورد (ماكدوێل، 2004، 156 – 157).
ئه‌نجام:
1ـ هزرا نه‌ته‌وه‌یى ل جه‌م كوردان ل گه‌ل (مه‌م و زین) ا خانى ده‌ستپێدكه‌ت.
2ـ پێكهاته‌یا نه‌ته‌وه‌ییا كوردییا خێله‌كى و شه‌ڕ و شۆڕێن به‌رده‌وام د ناڤبه‌را عه‌شیره‌ت و خێلاندا هۆكاره‌ك بوو كو هزرا نه‌ته‌وه‌یى ل جه‌م ده‌سته‌یا ڕه‌وشه‌نبیرێن كورد په‌یدا ببیت.
3ـ ناسیۆنالیزما نه‌ته‌وه‌یێن ده‌وروبه‌ر ب هه‌موو هێز و شیان و ب هه‌موو ڕێك و هۆیان پشته‌ڤانییا نه‌ته‌وه‌یێن خوه دكرن، ئه‌ڤ چه‌نده ئه‌گه‌ره‌كه بهێز بوو كو كورد هشیارببن و هزر د نه‌ته‌وه‌یا خوه‌دا بكه‌ن.
4ـ بنده‌ستى و سه‌رگه‌ردانییا كوردان، هۆكاره‌ك بوو ده‌سته‌یا ڕه‌وشه‌نبیرێن كورد هزر د نه‌ته‌وه‌یا خوه‌دا بكه‌ن و هه‌ستێ نه‌ته‌وه‌یى ل جه‌م كوردان په‌یدابیت.
5ـ فتوحاتێن ئیسلامى، هۆكاره‌ك دى بوو میلله‌تێ كورد ژ خه‌و هشیار ببن و هزر د نه‌ته‌وه‌یا خوه و پاشه‌ڕۆژا خوه‌دا بكه‌ن، ب تايبه‌ت ده‌مێ دیتین له‌شكه‌ر له‌شكه‌رێ موسولمانایه، لێ هه‌موو پۆست، پله و پایه، نه‌مازه پۆستێن گرنگ و هه‌ستیار د ده‌ستێن عه‌ره‌باندا بوون.
6ـ 50% ژ ئیرانێ فارسن، لێ زمانێ فارسى بوویه زمانێ فه‌رمییێ ده‌وله‌تێ، ئه‌ڤه ئه‌گه‌ره‌ك بوو كورد هزر د زمانێ خوه‌دا بكه‌ن.
7ـ توركان نێزیكى شه‌ش سه‌د سالان ب ناڤێ ده‌وله‌تا عوسمانى و ئایینێ ئیسلامێ حوكومڕانى دكر، ده‌مێ چاره‌نڤیسێ نه‌ته‌وه‌یا ئه‌وان كه‌ڤتییه د مه‌ترسییێدا، خه‌ریك بوو هه‌موو ڕه‌نگ و ڕوخسارێن ئیسلامێ ل وه‌لاتێ خوه ژناڤ ببه‌ن.
8ـ زۆر و سته‌ما به‌رده‌وام ئه‌وا ل گه‌لێ كورد دهاته كرن، ژ هۆكارێن هه‌ره كاریگه‌ربوون بۆ خورتبوونا هه‌ست و هۆشێ نه‌ته‌وایه‌تى.
9ـ ده‌رچوونا ڕۆژنامه و گۆڤارێن كوردى ڕۆله‌كى پێشچاڤ هه‌بوو د هشیاربوونا میلله‌تێ كورد و سه‌رهلدانا ناسیۆنالیزما كوردیدا.
10ـ هه‌ر شۆڕه‌ش و شكه‌ستنه‌كێ گوڕ و تینه‌ك دایه ناسیۆنالیزما كوردى.
11ـ ده‌مێ تورك و عه‌ره‌بان ناسنامه‌یا ئیتنى ل جهێ هه‌ردوو شێوازێن به‌رى یێن هه‌ڤكاریییێ (ناسنامه‌یا عوسمانى و ناسنامه‌یا ئایینى) بكار ئیناى، كوردان هه‌ست ب ئێكه‌تییا نه‌ته‌وه‌یى كر.
12ـ به‌درخان به‌گ، نه‌ڤییێ ئێك ژ كه‌ڤنترین بنه‌ماله‌یێن كوردستانێیه و ل سالا 1821ێ میرێ میرگه‌ها بۆتان بوو، وه‌ك بابێ ناسیۆنالیزما كوردى د مێژوویێدا جهێ خوه گرتییه.
13ـ جهێ جیۆسیاسییێ كوردستانێ ئانكو قه‌تیسبوونا ئه‌وێ د ناڤبه‌را دوو ئیمپراتۆریه‌تێن زه‌به‌لاحدا، ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كیبوو كو میرنشینێن كوردى نه‌بنه قه‌واره‌یێن سیاسى.
14ـ پێدڤیبوو كوردێن نه‌موسولمان ببنه هه‌لگرێن ناسنامه‌یا نه‌ته‌وه‌ییا كوردى، لێ ژبه‌ر بارودۆخێن دژوار و تاكه بزاڤا ئه‌وان ژى خۆپاراستن بوو، ئه‌و چه‌نده نه‌هاته‌كرن.
15ـ گه‌له‌ك جاران ملله‌تێ كورد ب ناڤێ: دادى، یه‌كسانى، برایه‌تى و ئایینى و گه‌له‌ك تێگه‌هێن دییێن جوان و پڕشنگدار هاتینه خاپاندن.
16ـ ڕوودانێن مێژوویى و كریار و ڕه‌فتارێن نه‌ته‌وه‌یێن به‌رده‌وام بووینه ئه‌گه‌رێ لڤاندنا هه‌ستێ نه‌ته‌وایه‌تییێ كوردان.
17ـ گه‌له‌ك سه‌ركردێن كوردان بزاڤ دكر ژ كۆت و به‌ندێن حكوومه‌تێن ناڤه‌ندى بڕه‌ڤن و ژ بنده‌ستى و كۆله‌تییێ ڕزگار ببن، ئه‌ڤه ژى هۆكاره‌ك بوو بۆ ده‌ستپێكا سه‌رهلدانا ناسیۆنالیزما كوردى.
18ـ شێخ و ئۆلداران نێزیكى سه‌د ساڵان سه‌ركردایه‌تییا بزاڤا كوردى كۆنترۆل كربوو.
19ـ ئایدیۆلۆژییا شۆڕه‌شێن كوردییێن هاتینه باسكرن، ئایدیۆلۆژییه‌كه نه‌جێگیر بوو، به‌لكو ئایدیۆلۆژییه‌كه تێكه‌لبوو ژ: نه‌ته‌وه‌یى، ئایینى، جڤاكى و فیۆدالى.
لیستا ژێدەران:
* پەرتووک:
– ب زمانێ کوردی:
1. د. سەلاح محەمەد هروری، میرگەها بۆتان، هەولێر، 2006.
2. مارتن ڤان برونەنسن، ئاغا و شێخ و دەولەت، وەر: کوردۆ عەلی، ژ وەشانێن ئەکادیمییا هۆشیاری و پێگەهاندنا کادران، سلێمانی، 2011.
3. کریس کۆچێرا، کورد لە سەدەی نۆزدەم و بیستەم دا، وەر: حەمە کەریم عارف، کوردستان، 2007.
– ب زمانێ عەرەبی:
4. د. سعید بشیر اسکندر، من التخطیط الی التجزنة – سیاسة بریطانیا العظمی تجاه مستقبل کردستان 1915–1923، سلیمانیة، مطبعة شڤان، 2007.
5. دیفید ماگدول، تاریخ الاکراد الحدیث، ت: راج ال محمد، بیروت، لبنان، 2004.
6. سلاطین هفیرکان، صفحة من تاریخ الکرد، ت: خلیل علي مراد، الجزء الاول، دهوک، مطبعة دهوک، 2011.
7. عبدالرزاق محمود القیسي، محطات اثرت في حیاة الکورد و حرکاتهم القومیة، سلیمانیة، 2011.
8. فازل کەریم ئەحمەد، تاریخ الفکر الکردي، ت: د. بندر علي مندلاوي، سلێمانی، 2010.
9. هوگر طاهر توفیق، الكرد بحوث و دراسات في تاریخهم الحدیث و المعاصر، دهوک، 2019.
كۆڤار:
10. سەعدی عەلی، چەمکی ئینتیمای نەتەوە و خاک، گۆڤاری ڕێبازی نوێ، ژ: 43، سلێمانی، 2007.
