كوردستان پشتی شەڕێ جیهانییێ ئێكێ 1918-1920

سەلوا محەمەد

پشتی ب دووماهیهاتنا شەڕێ جیهانییێ ئێكێ، هەڤپەیمانان دگەل هەر ئێك ژ دەولەتێن د شەڕی دا تووشی شكەستنێ بووین پەیمانەك گرێدا، كو ئەو ژى گرێدانا ئاگربەستا مۆدروس بوو ل رۆژا 30 ی چریا ئێكێ یا سالا 1918 و خۆبدەستڤەبەردانا ئیمپراتۆرییا ئۆسمانی بوو ب دەستێ دەولەتێن هەڤپەیمان⁽¹⁾.

بەندێن راوەستاندنا شەڕی دەستهەلاتەكا مەزن دایە بریتانیا ژ بۆ هاتنوچونێ ل رۆژهەلاتا ناڤین، ب ڤێ چەندێ بریتانیا رۆلێ خۆ ل دەڤەرێ دیت، هێزێن بریتانیا و رێڤەبەرییا وان هاته‌ د ناڤ دەڤەرێن كوردێن عیراقێ دا، هه‌رچه‌نده‌ خەلكەكی خۆ نە رازی كر ب هاتنا وان بۆ ویلایەتا مووسل، بەلێ ل دویڤ رێكەفتننامەیا مۆدروس هەڤپەیمانان ماف هەبوو مایێ خۆ د دەولەتێن ئۆسمانی یێن رۆژهەلاتێ دا بكەت^(2).

دەمێ بریتانیا هێزین خۆ ئيناينه‌ دەڤەرێن كوردی (ئەرنۆلد ولسن -Arnold Wilson) وەك حاكمێ سیاسی دەستنیشان كر، وی ل گولانا سالا 1919 ئاخفتنەك پێشكێشی مەزنێن كوردان ل دەڤەرێ كر، د ڤێ گوتارێ دا وی دڤیا بێژیت كو بریتانیا ل كۆنگرێ ئاشتییێ ب هەر رەنگەكێ بیت، دێ بەرژەوەندیێن كوردان ل بەرچاڤ وەرگریت ⁽³⁾.

هه‌ر چارده‌ به‌ندێن ودرۆ ولسن نه‌ته‌وه‌يێن به‌رێ ل بن ده‌ستهه‌لاتا ده‌وله‌تا ئۆسمانى ژ وانا كورد ژى هان دان داخوازا مافێ خۆ يێ چاره‌نڤيس بكه‌ن.

پترییا گەلێن ژێر دەستهەلاتا ئۆسمانی ب هیڤی بوون كو بەرەڤ ئازادییێ و سەربەخۆیی یێ بچن و ب تایبەتی ژی ل سەر وان چاردە بەندێن سەرۆك (ودرۆ ولسن -Woodrow Wilson) دراوەستان⁽⁴⁾، ئەڤان بەندان هەمی نەتەوە هاندان داكو داخوازییا مافێ خۆيێ چارەنڤیس و داخوازا سەربەخۆیی یێ بكەن⁽⁵⁾، مللەتێ كورد ژی ل دویڤ جهـێ وان یێ دیار ل دەڤەرێ، نەتەوەيه‌ك بوو ژ ڤێ مژارێ⁽⁶⁾.

ئەڤێ رەوشا نوی زەمینە خۆش كر كو پەیوەندییێن راستەوخۆ ل ناڤبەرا كوردان و هەڤپەیمانان ب تایبەتی ژی بریتانیا پەیدا ببن⁽⁷⁾، ژ لایەكێ دیڤە ژی لیژنەكا تایبەت یا ئەمریكی بۆ ڤەكۆلینا ئەنجامێن پشتی شەڕی بۆ دەڤەرێ هاتبوو هنارتن، داخواز كر دەولەتەكا كوردی لسەر ئاخا كوردستانێ بهێتە دامەزراندن و دگەل ئەرمەنستانێ و توركیا بكەڤیتە ژێر ماندێتا(ئینتیدابا) ئەمریكی⁽⁸⁾.

لژنا (كینگ كراین-King-Crane) دگەل ئەندامێن پارتا دیمۆكراتا كوردی ل 1919 ل ئەستەنبولێ بەحسێ ئاڤاكرنا دەولەتەكا كوردی كر، ئەندامێن ڤێ پارتێ داخواز ژ ڤێ لژنێ كرن دەولەتەكا كوردی ل وان دەڤەرێن پترییا ئاكنجیێن وێ كوردن بهێتە دامەزراندن وەكی خەرپۆت، دیاربەكر، وان، بتلیس، دیسان داخوازا ویلایەتا مووسل ژی كر، هەروەسا داخوازا حوكمەكێ ئۆتۆنۆمی بۆ دەڤەرێن كوردی یێن ل ژێر ئینتیدابا بەریتانیا ژی كربوو، كو ئەڤێ ئۆتۆنۆمییێ چ پەیوەندیێن سیاسی ل گەل عەرەب و توركان نەبیت⁽⁹⁾.

دەمێ لەشكەرێ بریتانیا گەهشتیە كەركوكێ شێخ مه‌حمودێ حه‌فيد هەولدا پەیوەندییێن خۆ د گەل هێزێن بریتانی خۆش بكەت، لێ  وان پەیوەندیێن خۆش ب تنێ سالەكێ ڤەكێشا.

ل پارچا كوردستانا باشوور چەند بزاڤ پەیدا بوون مینا بزاڤا (شێخ مەحمودێ حەفید)، دەمێ لەشكەرێ بریتانیا گەهشتیە كەركوكێ شێخی هەولدایە ب رێیا نامەیان پەیوەندییا خۆ د گەل هێزێن بریتانی خۆش بكەت، قۆناغا د دویڤدا پەیوەندییێن وان خورتتر لێ هاتینە شێخ مەحمودی ب هاریكارییا شیرەتكارێ وان (میجەر نۆئیل-(Major Noel حكومەتا ئێكێ یا كوردی ل سلێمانێ ل سالا 1918 دامەزراند⁽¹⁰⁾.

پەیوەندیێن خۆش یێن شێخی ل گەل بەریتانیا ب تنێ سالەكێ ڤەكێشا، پاشی قۆناغێن هەڤدژییا (شێخ مەحموودی) دگەل بەریتانیا دەستپێكر و شەڕ ل ناڤبەرا وان هاتە رویدان، د ئەنجامدا شێخ چەند جاران هاتە گرتن یان دویرئێخستن ژ سلێمانیێ⁽¹¹⁾.

پشتی ڤێ چەندێ پرسا كوردی ژ لایێ هەڤپەیمانان ڤە بوو بابەتەكێ گرنگ یێ وەسا كو گەنگەشە ل سەر بهێتە كرن و وەسا دیاركرن كورد داخواز دەولەتەكا سەربەخۆ دكەن، هەروەسا هێزێن (مستەفا كەمال ئەتاتورك (1923-1938) ژ لایێ خۆڤە هەول ددان ویلایەتا مووسل بگرن، هێزێن وی هەتا رەواندز هاتبوون، رەوشا دەڤەرێ گەلەك ئالۆزتر لێ هاتبوو، لەورا بریتانیا هەولدا دووبارە شێخ مەحمود ب زڤرینیتەڤە داكو ئارامییا دەڤەرێ بنەجهـ ببیت⁽¹²⁾.

ل باكوورێ كوردستانێ ژی ل دەڤەرا مەلاتیا هەلویستێ كوردان دیار دبیت دەمێ ب بزاڤەكێ رادبن و ئەڤە ئێكەم هەلویستێ كوردان بوو ل دژی شوفێنییێ و بزاڤا كەمالی، ئەوێن ب ڤێ چەندێ رابووین كوردێن ناڤدار بوون، مینا (كامیران بەدرخان، جەلادەت بەدرخان و جەمیل ئەكرەم…)، ئەڤان كەسان داخوازا مافێ گەلێ كورد و دەولەتەكا كوردی یا سەربەخۆ دكر دویر ژ دەستهەلاتدارییا دەولەتا ئۆسمانی، بەلێ (سەرهەنگ بێل-Colonel Bill) بەرپرسێ هەوالگرییا بریتانیا هاتە مەلاتیا و داخواز ژ كوردان كر خۆ ژ بزاڤێن چەكداری بدەنە پاش و گرنتی دایێ كو هەڤپەیمان دێ مافێ كوردان ل بەرچاڤ وەرگرن و بێ شەڕ و هەڤڕكی، دێ مافێن خۆ ب دەستڤە ئینن⁽¹³⁾.

د ناڤ جڤاتا گشتییا بریتانی دا بابەتێ كوردان هاتە گەنگەشە كرن، (دێیڤد لوید جۆرج-David Lloyd George) (1916-1922) سەرۆك وەزیرێ بریتانی ل رۆژا 18 ی چریا دوویێ یا سالا 1918 ێ دیار كر كو كوردێن تووشی سیاسه‌تا دەولەتا ئۆسمانی بووین مافێ هەی د ناڤ سنوورێن خوە یێن نەتەوەیی دا بژین⁽¹⁴⁾.

شیرەتكارێ ئەمریكا (هاوارد H.N. Howard) پێشنیارا (لوید جۆرج) د كۆمبوونا جڤاتا بلند یا هەڤپەیمانان دا دەربارەی دامەزراندنا كوردستانەكێ كو ل ناڤبەرا ئەرمینیا و میزۆپۆتامیا پێشكێش كربوو د راستیدا دامەزراندنا بەربەستەكا ئارامییێ د ناڤبەرا ویلایەتا مووسل و توركیا دانا⁽¹⁵⁾.

شه‌ريف پاشاى نوينه‌رێ كوردان ل كۆنگرێ ئاشتييێ ل پاريس داخواز ژ سه‌رۆكێ ئه‌مريكا، سه‌رۆك وه‌زيرێن فڕه‌نسا و بريتانيا و ئيتاليا كر كوردستانه‌كا سه‌ربخۆ بهێته‌ دانان.

ژ لایەكێ دی ڤە (شەریف پاشا Sharif Pasha)، شیا ب نوینەراییا كوردان بزاڤەكا مەزن د كونگرێ ئاشتییێ ل پاریس دا بكەت، نەخاسمە ژی كو ئەو كەسەكێ شەهرەزایێ بزاڤێن دیپلۆماسی بوو و وی د نامەیەكێدا بۆ (ودرۆ وێلسونWoodrow Wilson) سەرۆك كۆمارێ ئەمریكا، (جۆرج كلیمانسوGeorges Clemenceau) سەرۆك وەزیرێ فڕەنسا و (دێیڤد لوید جۆرج David Lloyd George) سەرۆك وەزیرێ بریتانیا و (ڤیتۆریۆ ئەمانوئێل ئۆرلاندۆVittorio Emmanuelle Orlando ) سەرۆك وەزیرێ ئیتالیا داخوازا كوردستانەكا سەربەخۆ كر⁽¹⁶⁾.

د ڤی دەمیدا گەلەك كەسایەتی و گەلەك رێكخستنێن سیاسی یێن كوردی نامە بۆ كونگرێ ئاشتییێ هنارتن، ئێك ژ وان كەسان ژی شێخ مەحمودێ حەفید بوو ل رۆژا 20 ی ئادارا 1919ێ كو تێدا بەحسێ وان كاودانێن نەخۆشێن كوردان كر ئەوێن ل ژێر حوكمێ دەولەتا ئۆسمانی دنالین، ژ بلی شێخ مەحمودی گەلەك كۆمەلێن دی یێن كوردی نامە هنارتینە مینا (سەید تاهایێ نەهری) هەر بەحسێ وان كاودانێن نەخۆشێن كوردان كرینە⁽¹⁷⁾.

هەروەسا كارەكێ دی یێ گرنگ كو (شەریف پاشا) پێ رابووی ئیمزاكرنا رێككەفتنەكێ د گەل نوینەرێ ئەرمینیا (بۆغۆس نۆبار پاشا-Boghos Nubar Pasha ) بوو ل سالا 1919ێ، ئەڤ چەندێ ژی بۆ ئەگەر كو داخوازا هەردوو لایەنان پتر ب گرنگی بهێتە وەرگرتن و تێگهەشتنەك و نێزیكبوونەك ل ناڤبەرا هەردوو لایێن كورد و ئەرمەنی چێ دبیت، كۆنگرە ژی باشتر دێ شێت سەرەدەرییێ دگەل هەردوو لایەنان بكەت^(18).

ئەڤ رێكەفتنا د گەل ئەرمەنان، بوو ئەگەر سیاسەتا ئەورۆپی و ئەمریكی بەرامبەر كوردان نەرمتر لێ بهێت، ب ڤێ ئێكێ (شەریف پاشا) پێنگاڤەكا باش بەرەڤ پێشڤە هاڤێت، لێ ئەڤ هەڤپەیمانییا (شەریف پاشا)ی دگەل ئەرمەنا بوو ئەگەرێ وێ چه‌ندێ توركیا هەلویستەكێ گه‌له‌ك خراب بەرامبەر كوردان وەربگریت، چونكی ئەڤ هەڤپەیمانییە ب چاڤەكێ دوژمنكاری دهژمارت، سەرباری ڤان بزاڤێن (شەریف پاشا) ئەنجامداین، كوردێن دیندار (شەریف پاشا) نەچار كر كو خۆ ژ نوینەرییا كوردان ڤەكێشیت، لێ كار و بزاڤێن (شەریف پاشا)ى بوونە ئەگەر كو د پەیمانا سیڤەر دا ل 10ی تەباخا سالا 1920ێ يا د ناڤبەرا ئۆسمانی و هەڤپەیمانان دا (3) بەندێن ڤێ پەیمانێ ژ بۆ كوردان بهێنە دابین كرن كو ئەو ژی بەندێن (62 ،63، 64) بوون⁽¹⁹⁾.

چاوانیيا گرێدانا پەیمانا سیڤەر

پشتی ب دویماهیهاتنا شەڕی، هەڤپەیمانان دگەل هەر ئێكێ ژ دەولەتێن د شەڕی دا تووشی شكەستنێ بووین پەیمانەك گرێدا، پەیمانا سیڤەر ژی د ناڤبەرا حكومەتا ئۆسمانی و هەڤپەیمانان ل 10 ی تەباخا 1920 ێ هاتە ئیمزا كرن، رەشنڤیسا ڤێ پەیمانێ ل رۆژا 11 ێ ئادارا سالا 1920ێ رادەستێ حكومەتا ئۆسمانی كربوون و د ئەنجامدا ئۆسمانییان خۆ نەچار دیتن رازیبوونا خۆ ل سەر بەندێن ڤێ پەیمانێ دەرببرن و ئیمزا بكەن⁽²⁰⁾.

ئەڤ پەیمانە ژ 13 پشك و 433 بەندان پێكهاتبوو، كو بەندێن گرنگ یێن گرێدای ب كوردانڤە بەندێن( 62، 64،63) بوون یێن باسێ دامەزراندنا حكومەتەكا كوردی لسەر پشكەكا ئاخا كوردستانێ دكەن⁽²¹⁾.

سەرباری هندێ كو د مێژوویا نوییا كوردستانێ دا ئەڤە ب ئێكەم دانپێدانا جیهانی ب هەبوونا گەلێ كورد دهێتە هژمارتن، د ڤێ پەیمانا نیڤدەولەتیدا باسێ مافێ كوردان و دروستكرنا دەولەتا كوردستانێ هاتییە كرن كو یا هاتیە دابەشكرن و ژ لایێ ئۆسمانییانڤە هاتیە داگیركرن و تێدا مافێ دیاركرنا چارەنڤیس بۆ كوردان هاتبوو دەستنیشان كرن⁽²²⁾.

ل دویڤ ڤێ پەیمانێ كوردستان هاتە پارچە پارچە كرن ب تنێ پشكەكا بچویك ژ كوردستانێ ئەڤ مافە وەرگرت و پشكێن دی چوونە ژێر دەستهـەلاتا ئەرمەنستانێ، ئیرانێ و فڕەنسا ئانكو سوریا، د ڤێ پەیمانێ دا ژی مافێ كوردان هاتە خوارن، لێ باشییا وێ ئەو بوو كو دەولەتەكا كوردی لسەر پارچەیەك ژ ئاخا كوردستانێ دهێتە بجهـ ئینان، لێ بزاڤێن دەڤەرێن ژێردەست بۆ رزگاربوونێ خورتتر لێهاتن(23). ژ لایێ هەڤپەیمانان ڤه‌ بریتانیا مەزن، هەروەسا، یۆنان، ئیتالیا، رۆمانیا، یۆگسلاڤیا، پۆلەندا، بەلجیكا، ژاپۆن و وەلاتێ حیجازێ و ئەرمەنییێن داشناك ژ لایەكێ دیڤە ژى سۆلتانێ ئۆسمانی ئەڤ پەیمانە ئیمزا كر، هەروەسا شاندەكێ كوردی ژی ب سەركردایەتییا شەریف پاشای پشكدار ببوون، ئەو بەندێن گرێدای ب كوردان ڤە ب ڤی ئاوایی هاتبوونە دارێشتن⁽²⁴⁾:

بەندا(62) لیژنەكا سێقولی دێ هێتە پێكئینان كو بارەگەهێ وێ دێ ل ستەنبۆلێ بیت و ژ (3) لایەنان پێك دهێت بریتانیا، فڕەنسا و ئیتالیا و تێدا نوینەرێ كوردان دێ هێتە دەستنیشان كرن ژ بۆ ئامادەكرنا پرۆژێ ئۆتۆنۆمییەكا دەڤەری بۆ دەڤەرێن كوردان، پشتی (6) هەیڤان ژ مۆركرنا وێ پەیماننامێ، سنوورێ وێ دەڤەرێ ژی پێكهاتییە ژ رۆژهەلاتێ فورات، سنوورێ باشوورێ ئەرمینیا كو د دویڤدا دێ هێتە دیار كرن، و سنوورێ توركیا دگەل سوریا و عیراقێ، ل دویڤ وێ دیاركرنا كو د خالا (2 و3)يێن بڕگەیا (2)يا بەندا (62) دا هاتییە دیاركرن⁽²⁵⁾.

ل دۆر هەر بابەتەكێ كو ببیتە ئەگەرێ ڤێكنەكرنێ، دێ ئەندامێن لیژنێ بابەتی ئاراستەی دەولەتێن خۆ كەن، دڤێت ئەڤ پڕۆژە پاراستنا كلدان و ئاشوور و كەمەنەتەوەیێن دی ژ روویێ نەژادی و ئایینیڤە ل ڤان دەڤەران گرنتی بكەن، لەورا لیژنەیەك دهێتە پێكئینان ژ نوینەرێن بریتانیا و فڕەنسا و ئیتالیا و ئیرانێ و كورد بۆ ڤەكۆلینێ لسەر دەڤەرێ و دانا بڕیاران، ئەگەر هاتو ب پێدڤی زانین كو ڤه‌كۆلين لسەر سنوورێ توركیا بهێنە كرن، ئانكو ل دویڤ ڤی بابەتی ئەڤ پەیمانە دێ هێتە بجهئینان هەتا سنوورێ دگەل ئیرانێ⁽²⁶⁾.

بەندا(63)- حكومەتا ئۆسمانی دێ سۆزێ دەت كو ب بریارێن هەر دوو لیژنێن ناڤبری ل بەندا (62) ێ د ماوێ سێ هەیڤان دا ژ مێژوویا راگەهاندا فەرمی، رازی ببیت و بجهـ بینیت.⁽²⁷⁾

بەندا (64)- ئەگەر هاتو پشتی سالەكێ ژ مێژوویا جێبەجێكرنا پەیمانێ، گەلێ كورد ئەوێن ئاكنجی ل وان دەڤەرێن دیاركری یا كو د بەندا(62)ێدا، هاتیە دیار كرن داخوازییەك دا جڤاتا گەلان، كو پڕانییا خەلكێ ڤان دەڤەران دخوازن سەربەخۆیا خۆ ژ توركیا وەربگرن، ئەگەر هاتو جڤاتا ناڤبری قاییل بوو كو ئەڤ گەلە دێ شێت سەربەخۆیا خۆ ب رێڤەبەت و پاراستنا وێ دەڤەرێ بكەت، توركیا ژی دێ ب ڤێ داخوازێ رازی بیت و دێ چاڤپۆشییێ ل هەموو ماف و ئیمتیازاتێن خۆ ل ڤان دەڤەرا كەت⁽²⁸⁾.

شروڤەكرنا ڤێ چاڤپۆشییێَ دێ بیتە بابەتەكێ تایبەت كو دێ د ناڤبەرا دەولەتێن هەڤپەیمان و ئۆسمانی دا هێتە چارەكرن، ئەگەر هاتو حكومەتا ئۆسمانی ل سەرچاڤپۆشییێ رازیبوو، چێ نابیت هیچ نەرازیبوونەك ژ لایێ دەولەتێن هەڤپەیمانێن ناڤبری بهێتە بلند كرن⁽²⁹⁾.

ئەم د بینین كو سەربخۆبوون و ئۆتۆنۆميیا كوردی هەروەكی بەندێ 64 ێ چەند مەرجێن ڤەشارتی و ب هێز تێدا هەنە:

1- وەرگرتنا دیتن وبۆچوونێن خەلكێ دەڤەرا كوردی ئایا ئەوان دڤێت ژ توركیا جودا ببن یان نە؟

2- ئەنجامێ وەرگرتنا بیرورایان دێ هێتە پێشكێش كرن بۆ كۆمەلا گەلان و لسەر ڤێ چەندێ بڕیار دێ هێتە دان كو كورد هەژی سەربەخۆیێ نە یان نە؟

3- ئەگەر كۆمەلا گەلان بڕیار لسەر شیانێن كوردان دا بۆ ب رێڤەبرنا سەربەخۆبوونێ، ئەڤ چەندە بۆ حكومەتا ئۆسمانی دێ هێتە دیاركرن(^30). هەڤدەم هەڤپەیمان ژی دێ ڕازی بن كورد بچنە د ناڤ وەلاتەكیدا و ببنە خودان حكومەتەكا كوردی یا سەربەخۆ⁽³¹⁾.

هۆكارێن بجهنەئینانا پەیمانا سیڤەر

هۆكارێن كوردی:

پەیمانا سیڤەر ئێك ژ وان پەیمانان بوو كو مری ژ دایك ببوو، نەهاتە بجهئینان و ل جهێ وێ پەیمانا لۆزان ل رۆژا 24/7/1922ێ ل ناڤبەرا هەڤپەیمانان و دەولەتا توركیا یا نوی هاتە ئیمزا كرن.

پەیمانا سیڤەر ئێك ژ وان پەیمانان بوو كو مری ژ دایك ببوو، نەهاتە بجهئینان و ل جهێ وێ پەیمانا لۆزان ل رۆژا 24 ی تیرمەها 1922ێ ل ناڤبەرا هەڤپەیمانان بریتانیا و فڕەنسا.. دگەل دەولەتا توركیا یا نوی هاتە ئیمزا كرن، سەرباری هندێ كە بەلگەنامەیەكا گرنگە بۆ نیاسینا مللەتێ كورد، لێ دگەل هندێ ژی بەلگەنامەیەكە كو مافێن كوردان ل باكوورێ كوردستانێ و ب تایبەت ل هندەك باژێڕێن مێژوویی یێن كوردان پشتگوهڤەهاڤێتینە⁽³²⁾. ژ بەر هندێ ل ناڤ كوردان دوو بۆچوونێن ژێكجودا پەیدا بوون ب تایبەتی ژی ل ناڤبەرا بنەمالا بەدرخانییان و شێخێن نەهرییان، كوردێن باكوورێ كوردستانێ وەكی موش، بەدلیس، وان و دێرسم زۆر ب تۆڕەیی ونەرازیبوونڤە هەلویست وەرگرت و ئەڤ نەرازیبوونە بوو ئەگەر كو هندەك سەركردەیێن كوردستانێ هاریكارییا توركیا نوی بكەن⁽³³⁾.

هۆكارێن ئەرمەنی:

گرنگترین هۆكارێ هەلوەشاندنا ڤێ پەیمانێ بابەتێ دامەزراندنا ئەرمانستانا مەزن ل سەر پارچەیەكا مەزن ژ ئاخا كوردستانێ و ل سه‌ر بەشەك ژ ئاخا توركیا بوو، ئەڤ چەندە بوو جهێ نەڕازیبوونا پڕانییا نەتەوەیێن تورك و كوردان و ئیسلامەتییێ بەرامبەر ئەرمەنان⁽³⁴⁾.

شه‌ريف پاشا، عه‌بدلقادرێ نه‌هرى و بنه‌مالا به‌درخانييان دژى پڕۆژێ‌ دامه‌زراندنا ئه‌رمه‌نستانا مه‌زن بوون.

و پڕانيیا وان دژی ڤی كیانی راوەستان هەتا رێبەرێن كوردان ب خۆ ژی دژی ڤێ پەیمانێ راوەستیان، وەكی (شەریف پاشا)، (شێخ عەبدلقادێ نەهری) و بنەمالا بەدرخانییان دژی ڤی پڕۆژێ ئەرمەنستانا مەزن بوون، هەر ئەڤە ژی بوو ئەگەر كو هژمارەكا مەزن یا كوردان ژ ڤێ پەیمانێ بڕەڤن و بندەستییا توركان پێ خۆشتر بیت ژ یا ئەرمەنان⁽³⁵⁾.

هۆكارێن توركی:

بزاڤا كەمالی (ئانكو بزاڤا مستەفا كەمال ئەتاتورك) گەلەك ب شارەزایی شیا مفای ژ ڤان كاودانان و گوهۆڕینكارییان وەربگریت و ڤێ پەیمانێ ب ڤان ئەگەران هەلبوەشینیت، ئەڤ پەیمانە بۆ توركیا وەكی سێدارەدانەكێ بوو هەتا ب جۆرەكێ سڤكاتیپێكرنەكا نەتەوەیی دهاتە هەژمارتن، بۆ كوردان ژی نە یا دادپەروەر بوو⁽³⁶⁾، سەركەفتنێن مەزن یێن كەمالییان و لاوازی و ژ ناڤچوونا حكومەتا ستەمبولێ، پشتگیرییا نەتەوه‌يێ تورك ژ بزاڤا كەمالییان كو حكومەتا ئەنقەرە شیا وەكو تاكە هێزا دەستەلاتدار ل توركیا خۆ بدەتە نیاسین⁽³⁷⁾.

رولێ كەمالییان د سەردابرنا هندەك رێبەر و مەزنێن كوردان دا، ئەو شیا ڤان رێبەران رازی بكەت كو حكومەت و وەلات یا هەر دوو گەلێن تورك و كوردە و چ جیاوازی ل ناڤبەرا هەردوو گەلان نینە، كەمالی د كونفرانسێن نێڤدەولەتی دا شیان ڤێ چەندێ بۆ بەرژەوەندییا خۆ ب كار بینن⁽³⁸⁾.

هۆكارێن نێڤده‌وله‌تى:

هەبوونا هێزەكا نوی یا جیهانی كو ئەو ژی بەلشەفیێن رۆسی بوون، ئەڤان ژ هەمی لایان ڤە هاریكارییا كەمالییان دكر و چەك و تەقەمەنی ددانێ، مستەفا كەمال شیا خۆ نێزیكێ بەلشەفییان بكەت ئەڤ چەندە ژی بوو جهێ مەترسییێ ب تایبەت لسەر بریتانیا و فڕەنسا رۆژئاڤا ب گشتی⁽³⁹⁾.

ل دویڤ پەیمانا سیڤەر ویلایەتا مووسل دابیتە پشكەك ژ كوردستانێ و بریتانیا یا ئامادە نەبوو ب چ رەنگان ڤێ دەڤەرێ ژ دەست بدەت، نەخاسمە پشتی دیاربوونا پترۆلی ل ڤێ دەڤەرێ.

 ل دویڤ پەیمانا سیڤەر ویلایەتا مووسل دابیتە پشكەك ژ ئاخا كوردستانێ و بریتانیا یا ئامادە نەبوو ب چ رەنگان ڤێ دەڤەرێ ژ دەست بدەت، نەخاسمە پشتی دیاربوونا پترۆلی ل ڤێ دەڤەرێ، ل دویڤ پەیمانا سایكس پیكو ئەڤ ویلایەتە دگەهشتە فڕەنسا، لێ بریتانیا دەستێ خۆ دانایە سەر، ژبەر ئه‌گه‌رێن سیاسی و ئابۆری و ئایینی بریتانیا دڤیا باشوورێ كوردستانێ ببیتە پشكەك ژ ئاخا عیراقێ⁽⁴⁰⁾.

دژایەتییا فڕەنسا، فڕەنسا هەر زوی دژایەتییا هەبوونا كیانەكێ سەربەخۆیێ كوردی دكر ژ بەركو هزر د هندێ دا دكر ئەڤ نەخشه‌يێ بریتانیا دانای د بەرژەوەندییا بریتانیا ب خۆ دایە، هەر زوی خۆ گەهاندە دەولەتا توركی یا نوی و پتر بەرژەوەندییێن خۆ دگەل (مستەفا كەمال) موكوم كرن⁽⁴¹⁾.

په‌راوێز:

^{1- د.عەلی تەتەر نێروەیی، کوردستان د مێژوویا هەڤچەرخ دا، (ئیران: 2020) چاپا ئێکێ، ل 102.}

^{2- کمال مظهر احمد، کردستان فی سنوات الحرب العالمیة الاولی، ت: الملا عبدالکریم، الطبع الاولی، (بغداد: 1977)، صص 326-328.}

^{3- د. عبدالرحمن ادريس صالح البياتى، سياسة بريطانيا تجاه كرد العراق 1914-1932، (سليمانية: 2010)، ص106.}

^{4- د.عەلی تەتەر نێروەیی، ژێدەرێ بەرێ، ل 89.}

^{5- ولید حمدي، الکورد و الکردستان فی الوثائق البریطانیة دراسة تاریخیة وثائقیة، (لندن: 1991) ، ص320.}

^{6- کمال مظهر احمد، المصدر السابق، صص310-322.}

^{7- بەیار مستەفا سەیفەدین، سیاسەتی بەریتانیا بەرامبەر تورکیا و کاریگەرییەکەی لەسەر کوردستان (1923–1926)، و، سەرمەد ئەحمەد، (هەولێڕ : 2010 )، ل 62}

^{8- کریس کۆچیرا، کورد لە سەدەی نۆزدە و بیستەمدا، و: حەمە کەریم عارف، چاپا شەشێ، (هەولێر: 2011)، ل37}

^{9- سروە اسعد صابر، کوردستان من بدایة الحرب العالمیة الاولی الی نهاية مشکلة الموصل 1914–1926، دراسة تاریخية سیاسیة وثائقیة، اربیل مطبعة وزارة التربیة، 2001، صص186-187.}

^{10- کریس کۆچیرا، ژێدەرێ بەرێ، ل 83}

^{11- عبد الرحمن ادریس صالح البیاتي، سیاسة بریطانیا تجاە کرد العراق 1914–1932، (السلیمانیة: 2010) ص 120}

^{12- جلیل جلیل، الحرکة الکردیة في العصر الحدیث، ترجمة: عبدى حاجى، (بيروت: 1992)، ص١٢٧؛ وەلید حمدي، المصدر السابق، ص195}

^{13- د. عەلی تەتەر نێروەیی، ژێدەرێ بەرێ، ل100-101.}

^{14- سي. جي ادموندز، کرد و ترک و عرب، ترجمة: جرجیس فتح اللە، (اربیل: 1999)، طبع2، ص114.}

^{15- بەیار مستەفا سەیفەدین، سیاسەتی بەریتانیا بەرامبەر تورکیا…، ژێدەرێ بەرێ، ل65.}

^{16- کریس کۆچیرا، کورد لەسەدەی نۆزدە و بیستەمدا، ژێدەرێ بەرێ، ل35}

^{17- د. بيار مصطفى سيف الدين، السياسة البريطانية تجاة تركيا و اثرها في كوردستان 1923-1926، (اربيل: 2004)، ص63.}

^{18- دیڤید ماکدوێل، مێژووی هاوچەرخی کورد، و: ئەبوبەکر خۆشناو، (سلێمانى: 2002)، ل275.}

^{19- عەلی تەتەر نێروەيی، ژێدەرێ بەرێ، ل89.}

^{20- على منظمى، انديشه قاسملو درباره دمكراسى براى ايران كثير الملله، ترجمه: كيهان يوسفى، (اربيل: 1392)، ص30.}

^{21- کمال مظهر احمد، مصدر سابق، ص ص 344–347.}

^{22- بهمن کاک احمد، دۆزی کورد لە رێککەوتننامە و پەیماننامە نێو دەولەتیەکان دا لە سایکس بیکۆ تا جەزائیر 1916–1975، (هەولێر:2017)، ل64}

^{23- د. عەلی تەتەر نێروەيى ژێدەرێ بەرێ،102–103.}

^{24- د. عبدالرحمن قاسملو، ژێدەرێ بەرێ، 57.}

^{25- خوێندنەوەیەکی تر، وەرگێران سەلام ناوخۆش، بەندەکانی کۆنگرەی سیڤەر، چاپی سێیەم، (هەولێر:2009) ل 107}

^{26- سروە اسعد صابر، المصدر السابق، ص 142-150.}

^{27 – جاناتان رندل، با اين رسوائى چە بخشايشى، تحليل مسائل سياسى كردستان، ترجمه: ابراهيم يونسى، (تهران: 2004)، ص156.}

^{28 – د. بيار مصطفى سيف الدين, السياسة البريطانية تجاه…، المصدر السابق، ص63.}

^{29 – خوێندنەوەیەکی تر، ژێدەرێ بەرێ، ل108}

^{30 – د. عەلی تەتەر نێروەيى، ژێدەرێ بەرێ، ل103.}

^{31- جاناتان رندل، منبع بيشين، ص156.}

^{32- كندال, عصمت شريف وانيلى، كردها، ترجمه، ابراهيم يونسى، (تهران: 1372)، ص100.}

^{33 – کریس کوچێرا، کورد لەسەدەی نۆزدە و بیستەمدا، ژێدەرێ بەرێ، ل45}

^{34- کریس کوچیرا، جنبش ملی کرد، ترجمە، ابراهیم، انتشارات نگاە، (تهران: 1373 ص38.}

^{35 – کندال، منبع پیشین، ص 79}

^{36 – جاناتان رندل، منبع بيشين، ص158.}

^{37­- د. عبدالرحمن قاسملو، ژێدەرێ بەرێ، ل62.}

^{38- هه‌مان ژێدەرێ، ل65.}

^{39 – د. سامان حوسێن ئەحمەد، د. بەختیار سەعید مەحمود، ژێدەرێ بەرێ، ل51}

^{40 – کندال، منبع پیشین، ص 79}

^{41- کریس کوچێرا، کورد لەسەدەی نۆزدە و بیستەمدا، ژێدەرێ بەرێ، ل35.}

لیستا ژێدەران

^{ژێدەرێن کوردى:}

1. ^{بهمن کاک احمد، دۆزی کورد لە رێککەوتننامە و پەیماننامە نێو دەولەتیەکان دا لە سایکس بیکۆ تا جەزائیر 1916–1975،(هەولێر:2017).}
2. ^{بەیار مستەفا سەیفەدین، سیاسەتی بەریتانیا بەرامبەر تورکیا و کاریگەرییەکەی لەسەر کوردستان (1923–1926)، و: سەرمەد ئەحمەد، (هەولێر : 2010 ).}
3. ^{خوێندنەوەیەکی تر، وەرگێڕان: سەلام ناوخۆش، بەندەکانی کۆنگرەی سیڤەر، چاپی سێیەم، (هەولێر: 2009).}
4. ^{د. سامان حوسێن ئەحمەد، بەختیار سەعید مەحمود، مێژووی هاوچەرخی تورکیا، چاپا ئێکێ، (هەولێر: 2014).}
5. ^{د. عبدالرحمن قاسملو، کوردستان و کورد، و: عبداللە حسن زادە،(هه ولێر: 2006).}
6. ^{د.عەلی تەتەر نێروەیی، کوردستان د مێژوویا هەڤچەرخ دا، چاپا ئێکێ، (ئیران: 2020).}
7. ^{دیڤید ماکدوێل، مێژووی هاوچەرخی کورد، و: ئەبوبەکر خۆشناو، (سلێمان: 2002).}
8. ^{کریس کۆچیرا، کورد لە سەدەی نۆزدە و بیستەمدا، و: حەمە کەریم عارف، چاپا شەشێ، (هەولێر: 2011).}

^{ژێدەرێن عەرەبی:}

1. ^{جلیلي جلیل، الحرکة الکردیة في العصر الحدیث، ترجمة، عبدي حاجي، (بيروت: 1992).}
2. ^{خلیل علی مراد و اخرون، القضية الكوردية في تركيا و تاثيرها على دول الجوار، جامعة الموصل، (موصل: 1994).}
3. ^{د. بيار مصطفى سيف الدين، السياسة البريطانية تجاه تركيا و اثرها في كوردستان 1923-1926، (اربيل: 2004).}
4. ^{–د. عبدالرحمن ادريس صالح البياتى، سياسة بريطانيا تجاه كرد العراق 1914-1932، (السليمانية: 2010).}
5. ^{سروە اسعد صابر، کوردستان من بدایة الحرب العالمیة الاولی الی نهاية مشکلة الموصل 1914-1926، دراسة تاریخية سیاسیة وثائقیة، اربیل مطبعة وزارة التربیة، 2001،}
6. ^{سي. جي ادموندز، کرد و ترک و عرب، ترجمة: جرجیس فتح اللە، (اربیل: 1999)،}
7. ^{کمال مظهر احمد، کردستان في سنوات الحرب العالمیة الاولی، ت: الملا عبدلکریم، الطبع آلاولی، (بغداد/1977).}
8. ^{ولید حمدي، الکورد و الکردستان في الوثائق البریطانیة دراسة تاریخیة وثائیقیة، (لندن: 1991).}

^{ژێدەرێن فارسی:}

1. ^{جاناتان رندل، با این رسوائی چە بخشایی، تحليل مسائل سياسى كردستان ترجمە: ابراهیم یونسی، (تهران: 2004).}
2. ^{على منظمى، انديشه قاسملو درباره دمكراسى براى ايران كثير الملله، ترجمه: كيهان يوسفى، (اربيل: 1392).}
3. ^{كندال، عصمت شريف وانيلى، كردها، ترجمه: ابراهيم يونسى، (تهران: 1372).}
4. ^{کریس کوچیرا، جنبش ملی کرد، ترجمە، ابراهیم، انتشارات نگاە، (تهران: 1373).}