مێژوویا شنگالێ د په‌رتووكا (مدينة سنجار) دا
پێداچوون: هەڤال عارف بەرواری
پێشگۆتن:
شنگال جهەکێ ستراتیژی و دیرۆکیيە و بەری زايینێ ژی ئەڤ دەڤەرە هه‌ر يا ئاڤا بوو و د دەستێن یۆنانی ورۆمانی وفارسان دا بوو وهەرئێکی دڤیا داگیر بکەت. ل چەرخێ ئێکێ زایينی دەولەتا خۆ یا سەربەخۆ هەبوویە و پارێ خۆ یێ تایبەت هەبوو.
چەرخێ ئێکێ تا سێیێ زايينى گەلەک کوشتن وخوینرێتن وهەرفتن و مال وێرانکرن بەهرا ڤێ دەڤەرێ بوو ژ بەر هەڤرکیا ل ناڤبەرا ئیمبیراتوریەتا فارسی و رومانی.
بەری زايني ئەڤ دەڤەرە سەر ب مەملەکا (ئارامیا)بوو، باژێرەکێ سەرەکی بوو ل نا ڤ مەملەکا ئاشووریا دگوتنێ ( سنگارا و سنغارا). د پەرتوکێن کەڤنێن جوهیا دا ب ناڤێ (سنعار یان شنعار) هاتیە.
لێ دبێژن ناڤێ وێ ژ ناڤێ ئەوێ ئاڤاکری هاتیە کو ( سنجار کورێ مالک کورێ دوعر کورێ بویب کورێ عەنقائی کورێ مەدیەنی کورێ ئیبراهیم پێغەمبەریه.) و ئەو (سنجارە) برایێ (ئامەدی) یە یێ باژێرێ ئامەد ئاڤاکری.
بەری بەڵاڤەبوونا ئیسلامێ فارس لێ بوون. ب شێوەیه‌کێ گشتی ئیسلامێ ڤەکر دەمێ خیلافەتا عومەری سەر دەستێ ابو موسى الاشعري)و سەرکێشیا ( عياض بن غنمی). پشتی هینگێ دگوتنە وێ دەڤەرێ دیار رەبیعە ( بنەمالەکا عەرەبیە ) کا چاوا عەرەبێن هوزا( بەنی بەکر ) چووینە ئامەدێ وناڤێ وێ بوویە ( دیار بەکر ) بەری ئیسلام بهێت.
دەڤەرا شنگالێ وباژێرێ وێ گەلەک نەخوشی ودەربەدری دیتینە ژبەر جهێ وێ یێ ستراتیژی ، ئێکجار دەمێ ئمبیراتوریەتا رومانی و یا فارسی لەوما بەردەوام دهاتە ئاڤاکرن و ببوو باژێرەکێ شارستانی وەک دەشته‌كا پر ئاڤ و سەروەت وسامان لگەل چیایێ شنگالێ یێ ستراتیژی ل وێ دەشتێ کو ببوو جهێ لەشەکرێ هەر ئیمبیراتوریەکا دڤیا خو پێ ب پارێزیت ، لەوما دەمێ دهاتە داگیرکرن زوربەی هەوڵاتیان دهاتنە کوشتن ومال وێرانکرن.
پشتی ڤەکرنا ئیسلامی بو جهێ ئاکنجیبونا عەربێن مسلمان ( شومەر) و کوردا و سریانیایێن مەسیحی کو ژ کەڤندا ل وی جهی دئاکنجیبون ژبەر نێزیکبوونا وێ دەڤەرێ بو دەولەتا رومانیا مەسیحی، هەتا دەمێ ئیسلامێ خەلکێ وێ ژدەستێت فارسا دەرێخستی، ئه‌و بوونە مەسیحی، نە مسلمان!
لێ هەر بوو جهێ مشەختبوونا عەرەبێن جەزیرێ وەکی رەبیعە وبەنو موضەر و قەحطانیا لەوما مسلمان لێ زێدەبوون.
ئەڤ دەڤەرە هەر ما جهەکێ هەستیار وبەردەوام بۆ هەڤرکیا و گرتنا ئەردی لناڤبەرا هوزێن رەبیعە وبەنو بەکر وبه‌نو موضەر.
مێژووا دەسهەلاتێ ل دەڤەرا شنگالێ
شنگال ل دەمێ حوکمێ ئەمەویان:
پشتی ئیمام عەلی هاتیە کوشتن ، خەوارجان شورەشێن خو بەردەوام کرن دژی دەسهەلاتا ئەمەویا بسەرکێشیا (ابراهيم بن الاشتر النخعي) ولشەرێ دەڤەرا ( خازری) شیا هێزا ئەمەویا بشکێنیت و دەڤەرا جەزیرێ کونترول بکەت و رێڤەبرنا شنگالێ داف سەرکێشێ خۆ( سفاح بن كردوس)ی، لەوما ل دەمێ ئەمەویا ئەو دەڤەره بۆ جهێ هێزێن خەوارجا دژی حکمێ وان.
بەلکو ئەڤ دەڤەرە بوو بنەجهەک بۆ خەوارجا تا دەمێ حوکمێ عەباسیا ، وگەلەک شورەش کرینە دژی حوکمێ عەباسیا ژی.
لەوما ( ابن عبد ربە) د کتێبا خۆدا ( العقد الفريد) دبێژیت: الاصمعي دبێت سەر مەزهەبێن وی دەمی : حیجاز هەمی
هەتا ل ناڤ شارستانیەتا ئیسلامی ژی، هەر ئێکێ دەستێ خو دانابا سەر ڤی ئەردی، دا بۆ وی بیتە پەرژانەکێ ئابوری وسنورەکێ جوگرافی، حکمێ خۆ پێ دپاراست.
قه‌رامیته،هێزەکا تائیفا شیعیا عەلەوی بوو، هێزێن وان بەرەف عیراقێ هاتن هەتا گەهشتینە شنگالێ، هەر ئەردێ گەهشتبانێ کوشتن وخوین رێتن دکر، وەکی هێزێن داعش دەمێ ترساخو بەری خۆ دبر.
سونەنە و شام هەمی ئەمەوینە و کوفە هەمی عەلەوینە ودەڤەرا جەزیرە هەمی خەوارجن.
ل دەمێ ( خەلیفە عبدالملك بن مروانێ ئەمەوی) بۆ جهێ شەرێن دژوار ناڤبەرا ( بەنی تەغلب ) و( بەنو قەیس) ئەو هوزێن عەرەبی کو بەری دەمێ ئیسلامێ هەر ناکوکی لناڤبەرا واندا هەبوویە لسەر ئەردی.
لەوما هەتا لناڤ شارستانیەتا ئیسلامی ژی هەر ئێکێ دەستێ خو دانابا سەر ڤی ئەردی، دا بۆ وی بیتە پەرژانەکێ ئابوری وسنورەکێ جوگرافی، حکمێ خۆ پێ دپاراست.
شنگال ل دەمێ حوکمێ عەباسیا ٩٠٦ ز
ل دەمێ وان هێزەکا توندرەو دەرکه‌فت ئەوژی ( قەرامیتە) بوون ل سالا( ٨٢٦ ز) کو هێزەکا تائیفا شیعیا عەلەوی بوو، پایتەختێ وێ ( دەولەتا بەحرێنێ) بوو ، ل وێرێ هێزێن وان بەرەف عیراقێ هاتن وەکی بەسرا و ئەنبار و مویسل هەتا گەهشتینە شنگالێ وهەر ئەردێ گەهشتبانێ کوشتن وخوین رێتن و ومال وێران دکرن وەکی هێزێن داعش دەمێ ترساخو بەری خۆ دبر.
ل دەمێ خەلیفە (معتەسمی) ٧٣٣ ز، خالێن وی یێن تورک حکمێ دروستی د دەستێ واندابوو، لەوما بوو هەڤرکیا سەرکێشێن وان لناڤبەرا وان بخۆ ، سەرا دەستەکەفتیێن داهاتیێ جزیرێ، لەوما بەردەوام کارەکەرێن جزیرێ ل وان دەڤەرا شەرێ دژوار دروستبوون وئەردێ شنگالێ گورەپانا ڤێ هەڤرکیێ بوو.
ل دەمێ (موتەوەکلی)٨٤٦ ز، شەرێن دژوار ناڤبەرا هوزێن جەزیرێ لڤێ دەڤەرێ ناڤبەرا( بەنو تەغلب) و ( دیار رەبیعە) چێبوون، هەتا بوحتری د هوزانا خۆدا دیاردکەت كو چ نەمابوو بەنو تەغلب بنبربیت، هەتا خەلیفە داخل بووی و سولح دروستکری.
بني تَغْلِبٍ أعْزِزْ عليَّ بأنْ أرى … ديارَكُمُ أمْسَتْ وليس لها أهْلُ
خَلَتْ دِمْنة من ساكِنيها وأَوْحَشَتْ … مرابعُ من سِنْجارَ يَهْمي بها الوَبلُ
هێرشێن ( بەنو شەیبان ) لسەر دەڤەرێ به‌رده‌وام بوون، هەتا خەلیفە ( المعتصد بالله) ئەو شکاندین.
ل دویماهیکا چەرخێ ٣ مشەختی دەسهەلاتا عەباسیا لاوازبوو، لەوما هندەك هێزێن بەرگر ژ سنورێن دەولەتا خەلیفەی بوونە خودان دەسهەلات و هەرێمێن سەربەخو دروستبوون، وەکی هێزا ( بنەمالا حەمدانیا ٩٠٦ – ٩٩٠ ز) کو ژ بنەمالا( ثعلب بن وائل) هاتینە ژ ( دیار رەبیعە) ول جەزیرێ ئاکنجیبووینە وژیاینە.
ڤان حوکم لدەڤەرێ کر وشیان خەوارجێن سەر خەلیفەی و قەرامیتێن عەلەوی بشکێنن، هەر وەسا هێرشێن رومێ لسەر باژێر و سنورێن دەولەتا خیلافێ ، لەوما هەر زیان ڤ دەڤەرا شنگالێ دکەتن، ژبلی کو بەردەوام ئاڤا دبوو وگەشەدکر، لێ جهێ حەزا هەر هێزەکێ بوو، ژبلی کو بەردەوام خویک لسەر گران دکر، دا داهاتیێ دەولەتێ زێدەبیت.
٢-هێزا ئیماراتێن عوقەیلیا ٩٩٠- ١٠٩٦ ز
دەمێ حەمدانی لاوازبوین وکەتین ئەڤێ هێزێ شینا وان گرت وحکم لدەڤەرێ کر، لێ دەولەتا فاتمیا شیعی ل میسرێ شیا هندە سەرکێشا ب دەستخوڤەبینیت، دا دەسهلاتاخو لناڤ شامێ وعیراقێ بەرفرەه بکەت و هەوڵاتیێن شنگالێ چوونە لگەل وان، لەوما عوقەیلیا هەواراخو گەهاندە خەلیفەی، خەلیفێ عەباسی هەوارا خو گەهاندە سلجوقیا.
دەمێ سلجوقی داخلی بەغدا بووین و وان حوکم کری (سەرکێشێ وان طغرلبه‌گ سلجوقی بوو ) فەرمان دا بەرگریێ ژ هێزا عوقەیلیا بکەت دژی هێزێن فاتمی لێ بەری بگەهن، شەرەکێ دژوار دروست بوو ل ناڤبەرا عوقەیلیا و هێزێن سەر ب فاتمیا ول گورەپانا شنگالێ ب هاریکاریا شنگالیا، عوقەیلی هاتنە لادان وشکەستن. ئینا لسالا ١٠٥٦ز و دەمێ طغرلبه‌گی زانی پشتەڤانیا خەلکێ شنگالێ یا لگەل هێزێن پشتەڤانێن فاتمیا ، لەشکەرەک ڤرێکرێ تا باژێرێ شنگالێ دورپێچ کری.
لسالا ١٠٥٧ ز ، شنگالێ گەلک خو راگرت تا خارن نەمای لەوما تەسلیم بوون، لێ لەشکەرێ طغرلبه‌گی فەرمانا کوشتن و تالانا باژێری راگەهاند ژبلی كوشتنا زارۆک و ژنکا و مزگەفتا وان ژی سوت. دبێژن پێتر ژ ٤ هزار مروڤان هاتنە کوشتن.
شنگال کەتە بن حوکمێ سلجوقیا وسلجوقیا گەلەک حەزژ ڤێ دەڤەرێ کر هەتا سولتان مەلیکشاە ناڤێ کورێ خو پێ ناڤکر: سولتان سنجر.
سلجوقیا حوکم لدەڤەرێ کر ژ ١٠٩٦-١١٢٧ز. ئەڤ دەمە ژی یێ پری شەر و وخوشی ونەخوشی بوو.
شنگال دەمێ حوکمێ ئەتابیکا – زه‌نکیا ١١٢٧- ١٢٢٠ ز
ئەتابیکە رامانا وێ ( خودانکەرێ کورێ سولتانی) لێ پاشی بۆ ناسنامەکا تەشریفی لناف دەسهەلاتا سلجوقیا بۆ مەزنێن لەشکەرا ئەوێن دلسوزیا وانا تمام دیاربووی.
پشتی حوکمێ سلجوقیا لاوازبووی و هێرشێن خاچپەرێسا دژواربووین، هێزا ئەتابیکا دیاربوو وسەرخۆبوونەک بۆخۆ تومارکر لسەر دەستێ ( عمادالدین زنکی ) ل باژێرێ مویسل.
ل وێرە بەرەف پروژێ خۆ یێ ئێکگرتنا شامێ و عیراقێ چوون بۆ بهێزکرنا دەولەتا ئیسلامێ دژی داگیرکەرا و دەسپێکر ب کونترولکرنا دەڤەرا شنگالێ.
شنگال ببوو جهێ پاراستنا دیوان و سجلات و پارێن دەولەتا وی دژی هەر داگیرکەرەکی. دەمێ ( عماد الدین زه‌نکی) هاتیە تیرورکرن هاتە ڤەشارتن سەر ئاخا شنگالێ. وەکی کتێبا الروضتين يا ( ابو شامه) دبێژیت.
كورێ وی ( سیف الدین ) حکم کر ودەمێ وەفاتکری برایێ وی ( نورد الدین زنکی) ببوو سەرکێشێ حوکمێ زەنکیا ودەسپێکر ب وەرگرتنا دەسهەلاتا شنگالێ و سەرکێشێن خوە لگەل خوە برنە وێرێ. بەرا هەمیا ( اسد الدین شێرکو ئەیوبی) مامێ سەلاحەدین ئەیوبی، لێ ئیمارەتا شنگالێ داف برایێ خو( قطب الدین) پشتی دانوستاندنێن دژوار، لێ ل دویماهیکێ پێکهاتن ب مەرجەکی کو خزینێت شنگالێ ڤالا کەت ولگەل خو ببەتە حەلەبێ. ( ابن ئەثیر) دبێژیت: قەدارا خزینێن شنگالێ بوونە ( بارێ نێزیکی٦٠٠ حێشتر و ٩٦ هێسترێن بارکری یىن تژی زێر ژبلی ئەوێن بەلاڤەکرین سەر کورێن ئەمیر ومەلیکا.)
لسالا ١١٥٧ ز ژبەر ئەگەرا پیڤەلەرزان ، شنگال هاتە عەفوکرن ژ زەریبا سالانە کو هزار دیناربوون!
پشتی هەڤرکی ناڤبەرا بنەمالا زه‌نکی درستبووي، سولتان ( نورالدین زه‌نکی ) دەسهەلاتا شنگالێ داف برازایێ خو ( عماالدین) وەک دەسهەلاتەکا سەربەخو بناڤێ ئەتابیکا شنگالێ وما د دەستێ واندا ژ سالا ١١٧١ – ١٢٢٠ ز هەتا حوکمێ زه‌نکیا نەمای.
پشتی سولتان (نور الدین زنکی) وەفاتکری لسالا١١٧٤ ز، میراتێ زەنکیا بۆ کورێ وی یێ هێژ بچویک چوو بناڤێ ( الصالح) کو میرو وەزیرێن زەنکیا دڤیان بخو بکێشن دا حەزێن خو جێبەجێکەن سەر حسابا ئێکگرتنا موسلمانا.
وی دەمێ (سەلاحەدین ئەیوبیێ کوردی)لگەل مامێ خو (شێرکو) کو ل میسرێ بوون دا هێزا دەولەتا میسرێ و شامێ بکەنە ئێک و دا بشێن ل بەرسینگێ هێرشێن داگیرکەرێن خاچپەرێسا براوستن.
شنگال دەمێ حوکمێ ئەیوبیا و لؤلؤەی ١٢٢٠-١٢٦٢ ز
(سەلاحەدین ئەیوبی) دیت یافەره ب زڤریتە شامێ و میراتێ زەنکیا ب پارێزیت و کورێ وی بکەتە بن فەرمانا خۆ دا نەهێتە خاپاندن و پروژێ ئێکگرتنا کو خەونا (نورالدینی)بوو نەهێتە هەرفاندن.
لەوما زڤری دەڤەرا شامێ وشیا ( حمص و حەما) بدەستخوڤەبینیت وبکەتە بەر سینگا کورێ نورالدینی (الصالح) ئەوێ میرێن نەحەزێن زەنکیا خو لدور کومکرین ودژی سەلاحەدینی راوستیاین.
ئێکسەر ( الصالحی) هەواراخو گەهاندە بسمامێن خو ل شنگالێ ومویسلێ، لێ (سەلاحەدینی) شیا وەزیرێن دەڤەرا جزیرێ و شنگال ومویسل و جزیرا عومەری و ئەربیلێ بکەتە ئێک دا ببیتە سنورەک دژی داگیرکەرێن خاچپەرێسا.
شنگال دەڤەرەکا ستراتیژیە، دوو باژێرێن ستراتیژی پێکڤە گرێدەت ( مویسل و حەلب) لەوما (سەلاحەدینی) حەزدکر شنگالێ بێخیتە بن دەستێ خو. گەلەک هەولدانکرن لێ نەشیا شنگالێ ڤەکەت لەوما پەیوەندی ب هندە میرێن (کوردێن زرزاری) کر کو ل شنگالێ بوون و ب پارا و جهێن بەرز رازیکرن، لەوما رێ بو ڤەکر ودەمێ میرێ شنگالێ زانی هەر وی پەیاما ئاشتیێ بو سەلاحەدینی ڤرێکر و ب ئاشتیانە شنگال رادەستی سەلاحەدینی کر وکورێ برایێ خۆ تقي الدين عمر دانا سەر حوکمێ شنگالێ .
لێ ژێدەر دبێژن پروژێ سەلاحەدین ئەیوبی باژێرێ حەلەبێ بوویە کو گرنگترین باژێرە ل دەڤەرێ وشیا (عمادالدین زەکیێ بچویک کورێ ئاق سەنگر ) بەرەف خۆڤە بکێشیت و ژ میرێن زەنکیا ڤەکەت وحەلەب هێلا ڤێ، لێ پشتی شنگال کونترولکری ( عمادالدینی) زانی کو ویجهەتا سەلاحەدینی هەر ( حەلەبە) و هێزا وی یا بێ هەڤرکە لەوما رێکەفتن چێبوون کو (حەلەبێ) تەسلیمی سەلاحەدینی بکەت بەرامبەر سەلاحەدین دەڤەرێن شنگالێ بدەتێ لسالا ١١٨٧ ز.
هەروەسا مێژوو دیاردکەت کو (سەلاحەدین ئەیوبی) و( عماالدین زەنکیێ بچویک ) هەر ئێکبوون، لەوما دێ بینین پشکداریا لەشکەرێ شنگالێ لگەل لەشکەرێ سەلاحەدین دژی داگیرکەرێن خاچ پەرێسا لساڵێن ١١٨٨-١١٩٠-١١٩٧ ز.
پشتی مرنا ( عماد الدین زەنکیێ بچویک ) حکم بو کورێ وی ( قطب الدین زەنکی) چوو. ل وی دەمی برایێ سەلاحەدینی دڤیا شنگالێ ژ دەستا بدەرێخینیت و پشتی شەرێن دژوار ودورپێچانەکا دژوار بۆ کەلها شنگالێ، هەر نەشیا ڤەکەت لەوما رێکەفتن دروستبوون.
لێ پشتی مرنا ( قطب الديني) لناڤبەرا کورێن وی و باژێرێ شنگالێ لاوازبوو و ئەیوبیا شیان باژێرێ شنگالێ و دەروبەرا کونترول کەن.
و پشتی بورینا ١٠٠ سالا سەر حوکمێ وان، حکمێ زەنکیا بدویماهیک هات. مێژووناس دبێژن شنگال بن حوکمێ وان ببوو جهێ چاڤدانێ و ئاڤاکرنێ.
بو زانین سەلاحەدین ئەیوبی بناڤێ خزمەتا هاریکاریا بنەمالا زەنکیا ئەرد کونترول دکرن وهەر دگوت ئەز خزمەتکارێ بنەمالا زەنکیامە، لێ پشتی دیتی ئەڤ بنەمالە هاتیە ژێک ڤەکرن و ڤەقەتاندن وپرتوبەلاڤەکرن و کەسێ هەژی نەبوو میراتێ وان ب پارێزیت و ئەو پروژێ هەستیار کو سنورێ ئیمبیراتوریەتا ئیسلامی پارێزیت ژ داگیرکرنا ئوروپی بن ناڤێ خاچپەرێسیێ و پشتی قودس هاتیە داگیرکرن و حکمێ خیلافا عەباسی لاوازبووی، یافەربوو ئێک سنورێت شامێ و میسرێ بکەتە ئێک و بپارێزیت و داگیرکەرا لادەت،
وئەڤە پروژێ عمادالدین زەنکیێ مەزنبوو و بۆ پروژێ کورێ وی نورالدین زەنکی، لێ بمرنا نورالدینی وژێگڤەبونا بنەمالا زەنکی، سەلاحەدین ئەیوبی دیت ئەڤ پروژە کەتە سەر مللێت وی ودڤێت جێبەجيکەت، هەکە دێ ئیمبیراتوریەتا ئیسلامی هەمی روخیت، لەوما میراتێ زەنگیا بۆ ئەیوبیا چوو دەمێ خو فه‌رزکرین وبووینە بنەمالەکا ئەیوبیا ب یا بهێز و ئێکگرتی.
شنگال بن دەسهەلاتا ئەیوبیا ژسالا١٢٢٠-١٢٦٢ز
الاشرف بن العادل ئەيوبی و سالح نجم الدین ئەیوب و الملك جواد يونس ئەيوبی نەیێ باشبوو و
نێزیکی ٢٥ سالا ئەیوبیا حوکمێ ل شنگال کر لێ ڤێ دەڤەرێ ره‌حه‌تی نه‌دیت و ئەیوبی پشتی سەلاحەدینی هند د باش نەبوون بو ڤێ دەڤەرێ.
د وی دەمیدا گەلەک رویدان چێبوون وەکی داگیرکرنا دەولەتا( خەوارزمی) بۆ دەڤەرا شنگالێ و مالوێرانکرنا وێ.
خەوارزمی هێزەکا مەزن بوو وحکم ل ئەڤغانستانێ وئیرانێ کر و ل شوینا دەولەتا سلجوقی هاتبوون، لێ پشتی سولتانێ وان ( جلال الدین ) هاتیە کوشتن سەر دەستێ مەغولیا لەشکەرێ وان ژێکڤەبوو وبەلاڤەبوون ودەولەتا وان روخیا، لەوما رابوون ب سەرداگرتنا دەڤەرا و هەر ئەڤ شنگالە وێران کر وبەرەف باژێرا چوون دا تالان بکەن.
دەمي ئیمبیراتوریەتا تەتەر ومەغولا دروستبووی ل مەنغولیا بسەرکێشیا( جەنگیزخانی) ئه‌و رابوون ب داگیرکرنا دەولەتا خوارزمیا لسالا ١٢١٩ ز و مال ومندال کوشتن و باژێر تالان کرن و بەرەف شامێ و عیراقێ و ئامەدێ و ماردینێ ونصیبینێ چوون، هەتا هاتین و گەهشتینە شنگالێ و ئەڤ دەڤەرە هەمی وێرانکرن.
ابن خلدون و ابن أثیر ڤان رویدانا ب روونی دیار دكه‌ن.
( بدرالدین لؤلؤەی و کورێن وی) حکمێ مویسل ل سالا١٢٢٣ ز وه‌رگرت. ئەڤ ( لؤلؤة) ئەرمەنی بوو. مسلمان ببوو و ببوو وەسی وخودانکەرێ کورێن نورالدین ئەرسلانی( حاکمێ مویسل) لێ ژێدەر دبێژن پشتی مرنا (نورالدین ئەرسەلانی ) ئەوی ب پلان کورێن وی هەمی کوشتن دا حوکمێ مویسل وەربگریت. مروڤەکێ سیاسی و عەقل تیژبوو. شیان هەبوون کو جارەکا دی شنگالا سەربەخو ب دانیتە سەر ب باژێرێ مویسل ڤە وهەردوو جارەکادی کرنە ئێک دا بهێزبکەڤیت.
لێ دەمێ مەغولی هاتینە بەغدا گەلەک میرێن دەڤەرێ ژ ترسێن مەغولیا گەهشتنە سەرکێشێ وان (هولاکوی) دژی خیلافا بەغدا لەوما هەر وی ژی هاریکاریا خۆ بۆ مەغولیا دیارکر، لێ پشکدارنەبوو، لەوما دەمێ مەغولی سەرکەتین ئێکسەر خزینا مویسل هەمی ڤالاکر ب زێرێن ژنێن خوڤه و بۆ هولاکوی ڤرێکرن دا باوەری پێ هەبیت و وی و بنەمالا وی بنبرنەکەت.
لێ پشتی (لؤلؤة) مرى و دیتی مەترسیا مەغولیا یا لسەر وان وهەر دێ وان ژی لادەن، کورێن وی ئەمیرێ شنگالێ (علاء الدين) وئەمیرێ جزیرا ابن عمر (سیف الدین) ترسیان و دەڤەر چولکر و بەرەف میسرێ رەڤین جهێ (سەرکێش قطزی ) حاکمێ مەملوکی،
لێ کورێ وی ( الصالح ) ئەمیرێ مویسلێ خوراگرت ودەستێ هاریکاریێ بو دیمەشقێ وحەلەبێ درێژکر دژی مەغولیا دەمێ هاتین مویسل دورپێچکری، لەوما ژ حەلەبێ ١٠ هزار لەشکەر هاتن ب پشتەڤانیا ( ظاهر بیپرسێ مەملوکی ل میسرێ) و ئەهلێ شنگالێ ل گەل بوون ، لێ مەغولیا پلانا وان زانی وبەرەف ڤی لەشکەری چوون و لدەشتا شنگالێ لەشکەرێ حەلەبی شکاند و بەرەف شنگالێ چوون و مالێن وان تالانکرن و کوشتنەکا زور کر ولسەر هندێ مەغولیا هندەک ژ وەزیرا پارەدانێ وسوز دایێ حوکمی ل خۆ بکەن وئەو ڤرێکرنە دویف ئەمیرێ مویسلێ یێ خو دورپێچکری ( الصالح) دا قانعکەن ب ڤەکرنا دەرگه‌هێن مویسلێ بێ شەر بەرامبەر ئازادیا وان و سەربەخوویا وان بتنێ ببنە بشتەڤانێن مەغولا ومانە پێڤە هەتا رازیکری دەرگه‌ها بو ڤەکەت ل سالا ١٢٦٢ ز، لێ مەغولیا خیانەتکر بسەرکێشیا( صندغو) [ مەسیحیەکێ نەصتوریێ تابعی هولاکوی بوو] مویسل وێرانکر و مالێن وان تالانکرن و کوشتنەکا زورینە بسەرێ مویسلیا ئینا.
ئه‌وان ئەمیر ( الصالح) ڤرێکرنە دەف هولاکوی و هاتە سیدارەدان. لەوما پشتی کەتنا مویسل دەڤەر هەمی هاتە داگیرکرن و شنگال کەتە بن حوکمێ مەغولێن ئەلیخانی ژ ١٢٦٢- ١٣٣٥ ز. دەمەکێ پری نەخوشی و دەردەسەری و نە ئارامی ب سه‌ر دا هات و حاکمێن مەغولیا چ پروژە نەبوون، لەوما هەر ئێکی بۆ خۆ دکر و دەڤەرا شنگالێ بۆ جهێ نەحەزا.
حکمێ مەملوکیا ل شنگالێ
دەمێ ( خان ابو سعید بهادر ) مەغولیێ ئەلیخانی ل سالا ١٣٣٥ ز وەفاتکری، بنەمالا ئەلیخانیا، هەر ئێکی بۆخۆ کر، لەوما حکمێ وان بدروستی نەما وکەتە بن حکمێ مەمالیکا د ساڵێن ١٣٥٠- ١٣٩٠هەتا ١٣٩٨ ز،
کو وی دەمی حاکمێ ماردینێ حوکم ل شنگالێ و مویسلێ دکر.
ل دەمێ حكمێ مەمالیکا ، حکمێ ( تەیمورلەنگ)ی دەرکەت ودڤیا وەکی (جەنگیزخانی)بکەت وخۆ کرە میراتگێرێ وی، لێ بناڤێ ئیسلامێ دئاخفت ورەفتارێن وی وەکی مەغولیا بوون، دەمێ هاتی و عیراق ڤەکری ل سالا ١٣٩٣ ز وبەرەف دەڤەرا شنگالێ چووی، ل سالا ١٣٩٨ ز شنگال تالان کر و کوشتن ومالخرابکرن ژ سالوخەتێ لەشکەرێ وی بوون.
حوكمێ تورکمانا ل شنگالێ ژساڵێن١٤١١-١٥١٥ز
چ پێنەڤێت ژبلی شەرێن بەردەوام لسەر ڤێ دەڤەرێ، لێ هەر ئەڤ دەڤەرە پێش دکەت، خو لدەمێ مەغولیا و تورکمانا و هەوڵاتیێ وێ پێتر دهاتە پەروەردەکرن سەر خوراگرتنێ و بەردەوام مەلیک و میر بەرەف وێرێ دچوون.
چ پێنەڤێت دەولەتا ( سەفەوی) ل ئیرانێ هەر تورکمان بوون و دەسهەلاتا وان بەرەف دەڤەرا شنگالێ دچوو، لێ پشتی شەرێ (جالدیران ١٥١٥ ز) ناڤبەرا (ئوسمانیا و سەفەویا )و سەرکەتنا ئوسمانیا، ئەف دەڤەرە کەتنە بن دەسهەلاتا ئوسمانیا.
سولتان ( سەلیمێ ئێکێ) شیا دەڤەرا شنگالێ و دەڤەرا مویسل بێخیتە بن دەستێ خۆ بهاریکاریا سەرکێشێ خو (محمد پاشا بەکلربەکی) ئه‌وێ بوویه میرێ شنگالێ و باژێرێ مویسلێ.
بو زانین کوردان سەربەخویا خو هەبوو لگەل دەسهەلاتا ئوسمانی، ب تنێ هەڤپەیمانیێن سیاسی و لەشەکری و ئابوری پێکڤە هەبوون ژ بەر كو کورد هەر مسلمان و سونەبوون. لێ پشتی بەلاڤەبونا ئێزدیان دەڤەرا شنگالێ کەتە بن هێرشێن بەردەوام لگەل دەسهەلاتا ئوسمانی و بەردەوام هێرش دناڤبەرا واندا هه‌بوون ژبەر ئوسمانیا دیتن ئولەکێ چوودا دێ بیتە دەرگه‌هەک كو دەستێن دەرەکی خۆ بگەهیننێ، لەوما سیاسەتا ئوسمانیا لدەڤەرا ئانادولێ ئێکلاکرنا ئولی و مەزهەبی بوو.
پێکهاتەیێن نەتەوی و ئولی ل شنگالێ
دڤێت بزانین کو شنگال د ئەساسدا پێکاهاتیە ژ کورد وعەرەب و سریانان. کورد ژ ئاکنجیبویێن سەرەکینە ل ڤێ دەڤەرێ وەکی هوزا ( زرزاری) کو بنیاتێ وان ژ نفشێ ئارینە ، هاتینە خارێ وئاکنجیبوونە ل وێ دەڤەرێ،
لەوما ڤەکولەرێن بناڤ ودەنگ وەکی ( ابن الاثير وابن العديم وابن جبير و ابن بطوطة) دەمێ نڤێسین وچووینە وێ دەڤەرێ ل دەم وچەرخێن جودا دیارکرینە کو کورد ژ نفشێن سەرەکینە ل دەڤەرا شنگالێ.
شنگال جزیرەکا فوراتیە عەرەبێن هەر بەری ئیسلامێ ل وێرێ ئاکنجیبونە وبوویە دیار رەبیعە
ژ هوزێن هاتینە وێرێ بەنو تەغلب – نەمیر – عەقیل- طەی-هوزێن شەمەر…هتد.
کورد و عەرەب هەر لدەسپێکێ داخلی ئیسلامێ بووینە و دەسپێکێ سونە بووینە و ژ مەزهەبێ (موعتەزیلە). لدەسپێکێ وەکی جوگراڤیک نڤێسێ کەڤن وبەرنیاس ( شمس الدين ابو عبد محمد المقدسي)دبێژیت:
سریان کو دبێژن ژ نفشێ ئارامیانە وبووینە مەسیحی و ژ شینوارێن وان دیارە کو دێر و کەنیسە هەر ژ کەڤندا زور هەبوونە و مەسیحی نفشەکێ سەرەکینە ل دەڤەرا شنگالێ، دگەهیتە چەرخێن ئێکێ ژ دەرکەتنا مەسیحیەتێ ژبەر دەڤەرەکا نێزیکی ( ئیمبیراتوریەتا رومێ) بوو، پێتر ژ ١٢ چەرخا ئاکنجیبوونا وان هەبوویە، زورینە ژ مەزهەبێ نسطوری و یەعقوبی بوون.
لێ بەرزەبوونا مەسیحیا ل ڤێ دەڤەرێ نازڤریت بۆ دەمێ هاتنا ئیسلامێ، ژبەر ئیسلامێ هەر دەم رێز لێ گرتیە و پاراستینە تنێ هندە رویدان نەبن، لێ ئەگەرێ نەمانا مەسیحیا، هزرڤان وڤەکولەرێ بەرنیاس ( صديق الدملوجي) خودانێ پەرتوکا ( اليزيدية) دبێژیت: مەسیحیەت هاتیە بەرزەکرن پشتی دیاربوونا ( ئێزدیا) لدەڤەرێ
دەمێ ئارمێ وان ( تاووس ) شوینا ( خاچێ) گرتی.
مشەختبونا ئێزدیا بۆ دەڤەرا شنگالێ
دەسپێکێ دڤێت بزانین کو وێنێ بەرچاڤێ دەڤەرێ ب شێوەکێ گشتی نفشەکێ کوردی بوویە،
چ مسلمان وچ مەسیحی هەتا چەرخێ ١٤ ز ( ١٣٠٠ز)، لێ پشتی هێزێن (تەیمورلەنکی) ژ ئیرانێ هاتینە خار و بەرەف عیراقێ ودەوروبەرا هاتین و دەڤەرێن بەرسینگا خۆ هەمی وێرانکرین، گەلەک ژ گوند ودەڤەرێن خۆ رەڤین وبەرەف دەڤەرا شنگالێ وچیایێن وێ چوون دا خو بپارێزن. یەکەم کەسێن گەهشتینە شنگالێ ( ٤٠٠ خێزانێن ئێزیدی بوون وەکی دەمەلوجی د پەرتوکاخودا دبێژیت) کو ژ باژێرێ (شێخان) سەر ب مویسل ڤە رەڤی بوون.
پشتی هینگێ گەلەک ئێزدی ژ دیاربەکر و بەدلیس و دەوروبەرێن دیجلەی بەرەف دەڤەرا شنگالێ هاتن.
ئەف ئێزدیە ب رێژێن خۆ یێن زێدە هاتن وتێکەلیا مسلمان ومەسیحیا کر وشیان بهێزا خوە و رژدیا خوە بەرامبەری لاوازیا ئاستێ هەوڵاتیێن دەڤەرێ گەلەک مسلمان و مەسیحیا هێدی هێدی ببەنە سەر دینێ خوە یێ ئێزدی. بتایبه‌تی پشتی تێکەلی لگەل عورف وعادەتێت وان کرین و بووینە خودان دەسهەلات
و د مێژوویێدا مللەت گەلەک جاران دویف ئاوازێن دەسهەڵاتێن خوە دچن.
ژ هوزێن عەرەبی یێن بووینە ئێزدی: هوزا شهوان وهبابات وعومرا.
هەتا (طه باقر ) دپەرتوکا خۆدا دبێژیت: ( نیبور ڤەکولەرەکێ ئوروپی بوو، سەردانا شنگالێ دکەت ل نیڤا چەرخێ ١٨ زايينى دبێژیت زوربەی وان ئێزدی بوون.)
ئەڤ هێزە بۆ ئێزدیا دروستبوویە ژ بەر رژدیا وان ل سەر بیروباوەریان و عیناد و خوراگریا وان دژی چەندین فەرمانێن سەر وان رابووین دەمێ بەلاڤەبووین لناڤ دەڤەرێن مسلمانا، ئێکجار پشتی چەرخێ ١٣ز دەمێ
دڤێت بزانین کو ئێزدی پشتی سالا ( ٨٠٠ مشەختی ل چەرخێ ١٤ ز ) ئاکنجی بووینە ل دەڤەرا شنگالێ پشتی مشەختبوین ژبەر هێرشێن تەیمورلنگی و ژنوی هێدی هێدی رێژا وان زوربوویە.
میرێ ( بدرالدين لؤلؤة) رابووی بکوشتنا هزاران ژ وانە و وداگیرکرنا وان ل شێخان و بنبرکرن وهەرفتنا گۆرێ ( عەدی کورێ موسافری ) ل ( چیایێ لالەش) وسوتنا هەستیێن وی.
لچەرخێ ١٥ ز هندە میرا فەرمان لسەر راکر و لچەرخێ ١٧ ز فەرمانا والیێ وانێ ئوسمانی بوو لسەر وان.
هەروەسا لسالا ١٧٠٥ ز دەمێ ئێزدیا ل شنگالێ راگەهاندنا دەرکەتنا خو ژ دەولەتا ئوسمانی کری هێرش بەردەوام بن لسه‌ر وان و بزاڤ هاتنه كرن بیننه سەر دینێ ئیسلامێ.
هەر وەسا فەرمانا ( میرێ کورە راوەندوزی) سەر کری لسالا ١٨٣١ ز.
هەروەسا ئێزدیان رێزەکا تایبەتا هەی بۆ زانایێن شیعێن عەلەوی ژبەر كو دبینن ئەو قوەریشینه و ژبەر كو
وان ژی رهەکا هەی لگەل ئەمەویا، لەوما بەردەوام دەستێ هاریکاریێ بو درێژ دكه‌ن، هەتا مەرقەدەکێ هەی ل روژهەلاتا شنگالێ بناڤێ ( السيدة زينب کچا ئیمام عەلی).
کو دیاردبیت دەولەتا (فاتمی و بوەیهی وحەمدانی وعوقەیلی ) شیعەبوون وشیعەتیا وان بەر ئەگەرێن سیاسیبوون ، لەوما هەر ئەردێ چووینێ پر دکرن ژ مەرقەدێن وەلیا وشەهیدا،
دیسا گوژمێن پارەیێن مەزن ل ڤان مەرقەدا دمەزاختن دا مللەتا بخوڤە گرێدەن وئەردا ب رێکا گوهرینا باوەریا مللەتا بدەستخو ڤە بینن!
ل دویماهیێ:
١-دڤێت بزانین کو ئێزدی پشتی سالا ( ٨٠٠ مشەختی ل چەرخێ ١٤ ز ) ئاکنجی بووینە ل دەڤەرا شنگالێ پشتی مشەختبوین لبەر هێرشێن تەیمورلنگی و ژنوی هێدی هێدی رێژا وان زوربوویە.
٢-مسلمان د ماوێ پێتر ژ ٨٠٠ سالاندا و هێژ پێتر هەر مسلمان ماینە ل وێ دەڤەرێ.
٣- لێ مەسیحی زور کێمبووینە کو دەسپێکێ ئەو ل وێرەبوون بەری ئیسلام بهێت ژبەر نێزیکبوونا دەڤەرێ بۆ سنورێن ئیمبیراتوریەتا رۆما مەسیحی.
٤- ل ڤان سالێن مسلمان ماینه ل وێرێ بسەدەهان زانا و فەقیهـ و زماناس و نەحەوی و هوزانڤان دەرێخستینە و بدەهان قوتابخانە داناینه ژبلی خانقایێن سوفیەتێ کو جهێ پەروەردا روحی بوویە.
٥- دڤێت بزانین کو دەڤەرا شنگالێ دێ هەر مینیت دەڤەرەکا ستراتیژی کو سێ دەولەتا بخو ڤەگرێدەت (عیراق و سوریا و تورکیا) بەلکو رێکە بو دەستێ ئیرانێ ژی لناڤ ئەردێ سوریێ و تورکیا ورێکا حەریرا بازرگانی ل پاشەروژێ، ژبلی کو ئەردەکێ زێرینە وپری سەروەت وسامانە و چیایەکێ بلندێ هەی بدرێژاهیا پێتر ژ ١٤٠٠کم وفرەهیا ١٣ كم ودرێژاهیا ٧٦ كم.
- مدينة سنجار من الفتح العربي الاسلامي حتى الفتح العثماني، د. حسن الشمیساني، منشورات دار الافاق الجديدة، بيروت، لبنان، الطبعة الاولى 1983.
